Bo‘lajak tasviriy san`at o‘qituvchilarida kompozitsiyaga oid kompetensiyalarni rivojlantirish

1.

XASANOVA MUNISA ZIYODILLO QIZI
BO‘LAJAK TASVIRIY SAN`AT
O‘QITUVCHILARIDA KOMPOZITSIYAGA
OID KOMPETENSIYALARNI
RIVOJLANTIRISH
Ilmiy rahbar: p.f.n, professor
A.Sulaymonov
1

2.

DISSERTATSIYA MAVZUSINING DOLZARBLIGI VA ZARURATI.
2
Jahon taʼlim muassasalarida integratsiyalashuv jarayonlari yuqori texnologiyalar, innovatsiyalarni keng miqyosda
amaliyotga qo‘llash modellari tatiq etilmoqda. Ayniqsa, badiiy ijodiyot sohasini rivojlantirish istiqbolda har bir
jabhada kreativ fikrlaydigan mutaxasislarni tayyorlash, bo‘lajak tasviriy sanʼat o‘qituvchilarini tayyorlashda o‘quv
jarayoni kasbiy bilim va malakalarni egallash bilan birga, kompozitsiyaga oid kompetentlikni rivojlantirish
bo‘yicha amaliy ishlar tizimli bajarilmoqda.
Jahon taʼlim tizimida bo‘lajak tasviriy sanʼat o‘qituvchilarida kompozitsiyaga oid kompetentlikni
shakllantirishning modellarini takomillashtirish, fanlararo modulli taʼlim texnologiyalaridan foydalanish,
integratsion yondashuv asosida bo‘lajak tasviriy sanʼat o‘qituvchilarida kompozitsiyaga oid
kompetensiyalarni shakllantirishning elektron-dasturiy taʼminotini takomillashtirish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar
olib borilmoqda.
Respublikamizda so‘nggi yillarda jamiyatning barcha sohalarida bo‘lgani kabi, tasviriy sanʼatni, xususan,
uning kompozitsion qonuniyatlarini o‘qitish mazmuni va metodikasini takomillashtirish, xorijiy tajribalarni
maqsadli o‘rganishning meʼyoriy asoslari yaratilmoqda. Bu bo‘lajak o‘qituvchilarning kasbiy
kompetensiyalarini rivojlantirishning pedagogik imkoniyatlarini kengaytirishning konseptual yo‘nalishlarini
belgilab beradi.
Kompozitsiyaga oid kompetentlikni shakllantirishning ijtimoiy-pedagogik texnologiyalarini takomillashtirish,
badiiy-estetik tajribaning uyg‘unligini taʼminlash, obrazli fikrlashning asosi sifatida badiiy ijodkorlikni
rivojlantirishning pedagogik mexanizmlarini takomillashtirish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlarga alohida eʼtibor
qaratilmoqda.

3.

Tadqiqot zaruriyatini belgilab beruvchi huquqiy asoslar
3
O‘zbekiston
Respublikasi
Prezidentining
2017
yil
7
fevraldagi
PF-4947-son “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni.
2019 yil 8 oktabrdagi PF-5847-son “O‘zbekiston Respublikasi oliy taʼlimi tizimini 2030
yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Farmoni.
2018 yil 5 iyundagi PQ-3775-son “Oliy taʼlim muassasalarida taʼlim sifatini oshirish va
ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini
taʼminlash bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Qarori
2020 yil 21 apreldagi PQ-4688-son “Tasviriy va amaliy sanʼat sohasi samaradorligini yanada
oshirishga doir chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori.

4.

Muammoning o‘rganilganlik darajasi.
Respublikamiz olimlari:
S.Abdirasilov, N.U.Abdullayev,
B.Boymetov, S.Bulatov,
N.V.Gilmanova, A.Inog‘omov,
O‘.Nurtoyev, N.Oydinov,
B.Oripov, R.Rajabov,
D.Sobirova, Sulaymonov A.,
N.Tolipov, K.G‘ulomov,
R.Hasanovlarlar tasviriy sanʼatni
o‘qitishga oid yondashuvlar,
G‘.Abdurahmonov,
R.Xudoyberganov, A.Egamovlar
U.Nurtayevlar bo‘lajak tasviriy
sanʼat o‘qituvchilarini tizimli
tayyorlash masalalari yechimi
bo‘yicha tadqiqotlar olib
borishgan.
Mustaqil davlatlar
hamdo‘stligi (MDH)
mamlakatlarida:
A.V.Bakushinskiy,
D.N.Kardovskiy,
A.P.Sapojnikov,
V.N.Chistyakov, A.A.Alexin,
D.N.Kardovskiy, R.Ch.Barsits,
G.V.Beda, I.V.Vinokur,
K.T.Dagldiyan, S.A.Drozdov,
K.M.Zubrilin V.S.Kuzin,
M.I.Suxarev, Ye.V.Shoroxov,
D.M.Shkolyar,
Ye.A.Shpikalova,
Ye.V.Shoroxov, B.P.Yusov
tadqiqotlar olib borganlar.
Xorijlik olimlardan:
L.Botcheva, J.Shih, L.Huffman,
Mijung Kim, C.Diong,
M.Unland, B.Kleinerlar ilmiy
izlanishlar olib borishgan.
A.Serbati, R.Boyasis,
G.Kulanthaviel, S.Widdet,
Y.Huqin, S.Hollyford kabi
olimlarning ishlarida ko‘proq
talabalarda kasbiy
kompetentlikni
takomillashtirish, kasbiypedagogik etuklik, taʼlim
jarayonida texnik vositalardan
samarali foydalanish ko‘nikma
va malakalarini rivojlantirish
masalalariga eʼtibor qaratilgan.
4

5.

Tadqiqotning
maqsadi
bo‘lajak tasviriy
sanʼat
o‘qituvchilarida
kompozitsiyaga oid
kompetensiyalarni
rivojlantirish
bo‘yicha tavsiyalar
ishlab chiqishdan
iborat.
Tadqiqotning
obʼekti
Tadqiqotning
predmeti
bo‘lajak tasviriy sanʼat
bo‘lajak tasviriy
sanʼat
o‘qituvchilarida
kompozitsiyaga oid
kompetensiyalarni
rivojlanitirishning
shakl, metod va
vositalari tashkil
etadi.
o‘qituvchilarida kompozitsiyaga
oid kompetensiyalarni
rivojlanitirish jarayoni bo‘lib,
Namangan va Guliston davlat
universitetlari, Nizomiy nomidagi
Toshkent Davlat pedagogika
universitetining 486 nafar talabasi
ishtirok etgan.
5

6.

Tadqiqotning usullari
Tadqiqot jarayonida muammoga doir
falsafiy,
sotsiologik,
psixologik,
pedagogik adabiyotlarni qiyosiytanqidiy o‘rganish va tahlil etish;
oliy taʼlim muassasalaridagi ilg‘or
pedagogik tajribalarni o‘rganish;
sotsiometrik metodlar (anketa, suhbat);
pedagogik eksperiment; natijalarni
matematik-statistik
tahlil
etish
usullaridan foydalanilgan.
6

7.

TADQIQOTNING VAZIFALARI:
• bo‘lajak tasviriy sanʼat o‘qituvchilarida kompozitsiyaga oid kompetensiyalarni
rivojlanitirishning pedagogik imkoniyatlarini aniqlash;
• bo‘lajak tasviriy sanʼat o‘qituvchilarida kompozitsiyaga oid kompetensiyalarni
rivojlanitirish texnologiyalarini takomillashtirish;
• bo‘lajak tasviriy sanʼat o‘qituvchilarida kompozitsiyaga oid kompetensiyalarini
rivojlanitirish modelini takomillashtirish;
• talabalarda kompozitsiyaga oid kompetensiyalarni rivojlanitirish mezonlarini
takomillashtirish.
7

8.

TADQIQOTNING ILMIY YANGILIGI QUYIDAGILARDAN IBORAT:
bo‘lajak tasviriy sanʼat o‘qituvchilarida kompozitsiyaga oid kompetensiyalarni
rivojlantirishning imkoniyatlari voqea va hodisalar, obʼekt va buyumlarni kuzatish,
tasavvurlarni shakllantirish xamda refleksivlik, pedagogik-psixologik faoliyat va kompozitsiya
variantlarini va plastik mukammal variantlarni uyg‘unlashtirish asosida aniqlangan;
bo‘lajak tasviriy sanʼat o‘qituvchilarida kompozitsiyaga oid kompetensiyalarni rivojlantirish
texnologiyalari
estetik
hodisalarni
taqqoslash,
abstraksiyalash,
konstruksiyalash,
transformatsiyalash hamda eskiz va kompozitsiya variantlarini yaratish va tasviriy-ifodaviy
vositalardan bosqichma- bosqich foydalanish asosida takomillashtirilgan;
bo‘lajak tasviriy sanʼat o‘qituvchilarida kompozitsiyaga oid kompetensiyalarni rivojlantirish
pedagogik modeli kompozitsiya elementlarini variatsiyalash, transformatsiyalash, kontrast, ritm,
perspektivaga doir materiallarni hamda kompozitsiyaga oid komponentlarni, tasviriy sanʼatning
oltin kesim qoidasi, simmetrik, assimetrik ustuvorlik berish asosida takomillashtirilgan;
bo‘lajak tasviriy sanʼat o‘qituvchilarida kompozitsiyaga oid kompetensiyalarni rivojlantirish
mezonlari kompozitsiya komponovkasi, obrazli funksional vazifalar, kompozitsiya
elementlarining mantiqiy muvozanatda joylashtirilganligi hamda tasviriy-ifodaviy vositalar va
tasvirlash texnikasini mustaqil tarzda to‘g‘ri tanlashda ranglarning uyg‘unlikdagi jozibasini
taʼminlash asosida takomillashtirilgan.
8

9.

Dissertatsiyaning “Bo‘lajak tasviriy sanʼat o‘qituvchilarida
kompozitsiyaga oid kompetensiyalarni rivojlantirishning
ilmiy-nazariy asoslari” deb nomlangan birinchi bobida
muammoning pedagogik nazariya hamda badiiy taʼlim
amaliyotidagi holati o‘rganilib, natijalar tanqidiy tahliliy
umumlashtirilgan va tegishli xulosalar asosida istiqbolda amalga
oshiriladigan ishlar ko‘lami belgilangan. Shuningdek, mazkur
bobda bo‘lajak tasviriy sanʼat o‘qituvchilarida kompozitsiyaga
oid oid kompetensiyalarni zamonaviy texnologiyalar asosida
rivojlantirishning pedagogik shart-sharoitlari tadqiq etilgan.
9

10.

Tadqiqotning asosiy tushunchalari
Kompetensiya lotincha “compete” so‘zidan olingan bo‘lib, erishaman, muvofiqman,
Kompetensiya
mos kelaman maʼnolarini anglatadi. Shu bilan bir qatorda kishi egallagan muayyan
bilim, ko‘nikma, malakalar majmuasi ham kompetensiya sanaladi.
Kompetentlik
Ma’lum holat xususida to‘g‘ri mulohaza yuritishga imkon beradigan bilimga ega
bo‘lish, dalil-isbotli fikr, kishining muayyan sohada saviyasini ifoda etadigan atama.
Kompetentlik shaxs xususiyatlari va holatining murakkab majmui bo‘lib, ma’lum
sohadagi bilim, ko‘nikma va tajribani mujassamlashtirishi.
Kompozitsiya
qonuniyatlarini
ng asosiy
komponentlari
Badiiykompetentlik
kompozitsiya)ni tasvir yuzasidan to‘g‘ri joylashtirish (komponovka), kopozitsiya
(kartina) qismlarining o‘zaro mutanosibligi hamda muvofiqligi, umumlashririlganligi,
rangshunoslik yechimlariga oid qonuniyatlar
bu badiiy-estetik jarayonlar, shu jumladan, badiiy-estetik bilim, ko‘nikma, malaka,
qadriyatlar, badiiy-estetik yo‘nalish va motivatsiya, badiiy-estetik vositalarni egallash,
badiiy-estetik holatlarni to‘g‘ri idrok etish, o‘quvchilar bilan badiiy-estetik faoliyatni
amalga oshirishga tayyorlikni taʼminlaydigan shaxsiy sifat va xususiyatlar majmuidir.
10

11.

Bo‘lajak tasviriy sanʼat o‘qituvchilarida kompozitsiyaga oid kompetensiyalarni
rivojlantirishga hamda o‘qitishning pedagogik shart-sharoitlarini yaratishda bosh
maqsad
Bo‘lajak tasviriy sanʼat
o‘qituvchilarida
kompozitsiyaga oid
material jamlash
atrof-muhitdagi voqea
va hodisalar;
obʼekt va buyumlarni
estetik idrok etish asosida
shakllangan taassurotlarni
tahlil qilish
bu borada kerakli
maʼlumotlardan optimal
tarzda foydalanib
tasavvurlarning tasviriy
talqiniga badiiy obraz
sifatida mazmun kiritish,
estetik mushohada yuritish
kompozitsiya variantlarini
yakuniy yechim sifatida
ishlash jarayonida plastik
mukammallik parametrlarini
tatbiq etish
kompetensiyalarni
rivojlantirish
11

12.

Kompozitsiya tasviriy faoliyatning yuqori darajadagi faoliyat sohasi bo‘lib, uning
natijalari muayyan mezonlar asosida baholanadi. Ularning asosiylari sifatida quyidagilarni
eʼtirof etish mumkin:
intellektual
salohiyatning
tanqidiytahliliy
mushohada
yuritish darajasi;
fikrlash xarakterini
aniqligi, muammoning
barcha
jabhalarini
qamrab olish;
intellektning yangi
yechimlar
topish
imkoniyati,
yaʼni
kompozitsiyaning
mantiqiy
variativ
ko‘rinishlarini topa olish
kompetensiyasi;
fikrlash tezligi, ayni
paytda uning intellektual
faoliyatning
boshqa
komponentlari
bilan
aloqadorligi;
12

13.

Bo‘lajak tasviriy sanʼat o‘qituvchilarida kompozitsiyaga oid nazariy
bilim va amaliy malakalarni takomillashtirishda didaktikaning
bosqichma-bosqich rivojlantirish prinsipiga amal qilib, har bir
bosqichda sifat ko‘rsatkichlari ortib borishi uchun qulay muhitni yuzaga
keltirish;
“Kompozitsiya” fanini
rivojlantirishning asosiy
pedagogik shartsharoitlari
Bo‘lajak tasviriy sanʼat o‘qituvchilarida
kompozitsiyaga oid bilimlarni
rivojlantirishga yo‘naltirilish;
tasviriy faoliyatda unga ongli tarzda
amal qilish kompetensiyalarini tarkib
toptirish;
har bir voqelikni estetik hodisa sifatida idrok etishda talabalarda tahlil
qilish,
taqqoslash,
abstaksiyalash,
konstruksiyalash,
transformatsiyalash va yakunda umumlashtirish kompozitsiya
yaratishning asosiy shartlaridan biri ekanligini anglash.
13

14.

Dissertatsiyaning ikkinchi bobi “Bo‘lajak tasviriy
sanʼat o‘qituvchilarida kompozitsiyaga oid
kompetensiyalarni rivojlantirishning didaktik
imkoniyatlari” deb nomlanib, mazkur bobda
talablarda kompozitsiyaga oid kompetensiyalarni
rivojlantirishning pedagogik talablari hamda
jarayonning didaktik imkoniyatlari tahlil qilingan.
14

15.

• “Kompozitsiya” o‘quv fani mazmunini takomillashtirishda
umumdidaktik hamda aynan tasviriy sanʼatga, xususan,
kompozitsiyaga oid pedagogik talablar mavjud bo‘lib, bu
jarayonda shu talablarga qatʼiy rioya qilinishi lozim.
15

16.

“Kompozitsiya” fani bo‘yicha o‘quv materialini tanlab olishda zamonaviy yondashuvlarga
muvofiqligining yana bir mezoni fanni o‘qitish istiqboliga, talaba shaxsini ijodiy rivojlantirishga
yo‘naltirilganligi bilan bog‘liq bo‘lib, yangitdan shakllantirilgan mazmun innovatsion texnologiyalarni
qo‘llash uchun mos bo‘lishi bilan birga talabaning o‘quv faniga nisbatan hissiy-qadriyatli munosabatlarini
shakllantirish taʼlim mazmunini takomillashtirishning muhim pedagogik talablari sirasiga kiradi. Hissiyqadriyatli munosabat deganda, avvalo, o‘quv materialini his qilish, uni o‘zlashtirish jarayonidan
zavqlanish, egallangan bilimni amaliy qo‘llash orqali qadriyatga daxldor mahsulot, bizning misolimizda
mukammal kompozitsiya yaratishga oid kompetensiyani shakllanganligi tushuniladi.
16

17.

qonuniyatlari
Amaliy malaka
Badiiy tafakkur
Bo‘lajak tasviriy sanʼat
o‘qituvchilarida kompozitsiyaga oid
kompetensiyalari
Bilishga
yo‘naltirilgan
Taʼlimning mazmuni
va metodlari
Pedagogik
Bilish
Shakllangan
omillar
faoliyati
kompetensiya
Taʼlim metodlari: illyustrativ, reproduktiv, produktiv
Shakllar: individual, ommaviy, guruhli
Vositalar: induktiv va deduktiv
Badiiy
tafakkur
INTEGRATIV
YONDASHUV
KOMPETENTSIYAVIY
YONDASHUV
Taʼlimiy jarayonda bo‘lajak tasviriy sanʼat
o‘qituvchilarida kompozitsiyaga oid
kompetensiyalarni rivojlantirish bosqichlari
Shaxsga
Tasviriy sanʼat
yo‘naltirilgan
Kompozitsiyaga oid kompetensiya komponentlari
MAQSA
D
MAZMUNIYJARAYONIY
TA`LIMIYTARBIYAVIY
Ijtimoiy buyurtma: Oliy taʼlim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasi
va boshqalar.
Maqsad: Bo‘lajak tasviriy sanʼat o‘qituvchilarida kompozitsiyaga oid
kompetensiyalarni rivojlantirish
Kompozitsiya
g‘oyasi
Tasviriy-ifodaviy
vositalar
Tasvirlash
texnikasi
Kompozitsiyaga oid komptensiyani rivojlantirish vositalari
Innovatsion
texnologiyalar
Pedagogik modelni
amaliyotga joriy etish
mexanizmlari
Pedagogik shartsharoitlar
TASHXISLASH VA
BAHOLASH
Pedagogik tajriba-sinov bosqichlari: mazmuni, qo‘llanilgan
innovatsion texnologiyalar
Natijalarni baholash mezonlari
Bo‘lajak tasviriy sanʼat o‘qituvchilarida kompozitsiyaga
oid kompetensiyalarni rivojlantirishning pedagogik
modeli
•Model o‘zaro alaqadorlikdagi uch blokdan
iborat bo‘lib, uning birinchi – maqsadli
blokida
bevosita
ijtimoiy-taʼlimiy
buyurtmalardan kelib chiqadigan taʼlimiy va
tarbiyaviy maqsadlar belgilab berilgan.
•Modelning ikkinchi – jarayonga oid blokida
taʼlimiy jarayonning muayyan bosqichida
qo‘llaniladigan metod, vosita, shakl va
yondashuvlar belgilangan.
•Modelning uchinchi bosqichida tashxislash
va natijalarni baholash bosqichini qamrab oladi
hamda har bir bosqichning didaktik vazifalari,
olingan natijalarning samaradorlik darajalarini
belgilash tartiblari keltirilgan
Bo‘lajak tasviriy sanʼat o‘qituvchilarida kompozitsiyaga oid
kompetensiyalarini rivojlanganlik darajalari
Past
NATIJA:
O‘rta
Yuqori
Kompozitsiyaga oid kompetensiyalari shakllangan va rivojlangan
bo‘lajak tasviriy sanʼat o‘qituvchilari
1-rasm. Bo‘lajak tasviriy sanʼat o‘qituvchilarida kompozitsiyaga oid kompetensiyalarni
rivojlantirishning pedagogik modeli
17

18.

Pedagogik talablarni ikki turga
bo‘lish mumkin.
Shu tariqa “Kompozitsiya” o‘quv fani
mazmunini takomillashtirish uchun
o‘quv materiallarini tanlab olishda,
birinchi navbatda, didaktik talablarga
amal qilinadi. Zero, taʼlim jarayoni
bevosita didaktik maqsad va vazifalar,
didaktik materiallar, didaktik vositalar
asosiga quriladi. Demak,
kompozitsiyaga oid materiallar asosida
taʼlim mazmunini takomillashtirishda
o‘quv materialini tanlab olishning
asosiy prinsiplari; o‘quv materialini
tanlab olish mezonlari; o‘quv
materiallarini tanlab olish metodikasi
kabi pedagogik talablarga amal
qilinadi.
Birinchisi umumdidaktik
talablar bo‘lib, bu talablar
.
taʼlimning barcha
sohalariga, barcha o‘quv
fanlariga birdek
aloqadorligi bilan
tavsiflanadi.
.
Ikkinchisi bevosita
sohaga oid bo‘lib, unda
amal qiladigan talablar
aynan shu o‘quv
fanining xususiyatidan
kelib chiqib belgilanadi.
18

19.

Bo‘lajak tasviriy sanʼat o‘qituvchilarida kompozitsiyaga oid kompetensiyalarni rivojlantirishning didaktik
tizimida kompozitsiyaning asosiy parametrlari
g‘oya,
kompozitsion markaz haqidagi tushunchalar,
kompozitsiya elementlarini variatsiyalash,
transformatsiyalash,
kompozitsiyada muvozanat,
kompozitsiya o‘lchamlari,
tasviriy sanʼatning oltin kesim qoidasi,
uchinchi o‘lcham (“kartina chuqurligi va uni
tasvirlash malakasi nazarda tutilayapti),
simmetriya va assimetriya,
kompozitsiyada dinamika va plastika
19

20.

Dissertatsiyaning uchinchi bobi “Bo‘lajak tasviriy sanʼat
o‘qituvchilarida kompozitsiyaga oid kompetensiyalarni
rivojlantirishning eksperimental tadqiqi” deb nomlanib,
mazkur
bobda
talabalarda
kompozitsiyaga
oid
kompetensiyalarni
takomillashtirishning
samaradorlik
darajasini aniqlash yuzasidan tajriba-sinov ishlarining
tashkiliy-pedagogik
asoslari
hamda
tadqiqotning
eksperimental bosqichi natijalari matematik statistika metodi
asosida
qayta
ishlanib,
umumlashtirilgan
hamda
dissertatsiyaning umumiy ilmiy xulosalari shakllantirilgan
20

21.

Tajriba-sinov ishlari maxsus ishlab
chiqilgan tashkiliy-pedagogik asos hamda
metodika bo‘yicha amaldga oshirildi
talabalarning akademik qalamtasvir va rangtasvir,
haykaltaroshlik hamda kompozitsiya darslari
jarayonini kuzatish
sotsiologik tadqiqotlar orqali real holatni aniqlash;
ilg‘or pedagogik tajribalarni amaliyotga tatbiq etish
tajriba-sinov materiallarini amaliy darslarda
sinovdan o‘tkazish yo‘nalishlarida olib borildi.
21

22.

Talabalarning kompozitsiyaga oid kompetensiyalarini baholash quyidagi mezonlar asosida amalga
oshirildi
A
kompozitsiya detallarining kompozitsiya
mazmunidagi obrazli-funksional
vazifalariga ko‘ra to‘g‘ri
joylashtirilgaligi;
kompozitsiya komponovkasi detallarini
tasvir sathidagi xususiyati,
kompozitsiyadagi funksiyasi, kattakichikligi, rangi, konstruktiv tuzilishiga
ko‘ra murakkablik darajasi,
kompozitsiya elementlarining mantiqiy
muvozanatda joylashtirilganligi
(buyumlarning mantiqiy-mavzuiy
joylashuvini to‘g‘ri hal etilganligi);
kompozitsiya g‘oyasini ifodalashda
uning mazmuniga muvofiq tasviriyifodaviy vositalar hamda tasvirlash
texnikasini mustaqil tarzda tanlash va
ulardan savodli tarzda foydalanilganligi;
B
kompozitsiya
detallarining
kompozitsiya mazmunidagi obrazlifunksional vazifalariga ko‘ra to‘g‘ri
joylashtirilgan, biroq ularda detallarni
maqsadli tarzda hamda muayyan
funksional yuk bilan qo‘llanishida
xatoliklar kuzatilishi;
kompozitsiyani makondagi holatini
mantiqiy joylashuvi va boshqa jihatlarini
mustaqil tarzda hal etishda muntazamlik
kuzatilmaganligi;
kompozitsiyaning
detallarini
joylashuvida
murakkab
rakurslardan foydalanishda optimal
yechim
qo‘llanilmaganligi;
kompozitsiyaning
tuzilishida
uning
detallarining
xos
parametrlariga
(o‘lchami,
shakli,
rangi,
fazoviy
joylashuvi, ularni planlilik nuqtai
nazaridan to‘g‘ri joylashtirilganligi va b.)
ko‘ra joylashtirishda ayrim noaniqlar
mavjudligi;
C
kompozitsiya
tuzishda
detallarning
kompozitsiya
mazmunidagi obrazli-funksional
vazifalari eʼtiborga olinmaganligi
hamda detallar tasvir sathida
to‘g‘ri
joylashtirilmaganligi;
detallarda kompozitsiya g‘oyasiga
ko‘ra “funksional vazifa”ga ega
emasligi;
kompozitsiyaning
tuzilishida
uning
detallarining
xos
parametrlariga (o‘lchami, shakli,
rangi, fazoviy joylashuvi, ularni
planlilik nuqtai nazaridan to‘g‘ri
joylashtirilganligi va b.) ko‘ra
joylashtirishda noaniqlarga yo‘l
qo‘yilganligi
22

23.

Pedagogik tajpiba-sinov natijalapini tahlil etishda talabalarda
kompozitsiyaga oid kompetensiyalarni tajriba-sinov natijalariga
ko‘ra rivojlanganlik darajalarini aniqlash maqsadida olib
borilgan so‘rovnomalar yuzasidan olingan tajriba hamda nazorat
guruhlaridagi natijalarga asoslangan holda Pirson matematikstatistika
metodi
qo‘llanildi.
Pedagogik
tajpiba-sinov
natijalapining dastlabki natijalarini tahlil etishda talabalarning
kompozitsiyaga
oid
kompetensiyalarining
shakllanganlik
darajalarini aniqlash bo‘yicha talabalar bilan olib borilgan
so‘rovnomalar asosida olingan tajriba-sinov ishlari quyidagi
quyidagi oliy taʼlim muassaslarida olib borildi.

24.

Pedagogik tajpiba-sinov natijalapini tahlil etishda
talabalarda kompozitsiyaga oid kompetensiyalarni
tajriba-sinov natijalariga ko‘ra rivojlanganlik
darajalarini aniqlash maqsadida olib borilgan
so‘rovnomalar yuzasidan olingan tajriba hamda nazorat
guruhlaridagi natijalarga asoslangan holda Pirson
matematik-statistika metodi qo‘llanildi. Pedagogik
tajpiba-sinov natijalapining dastlabki natijalarini tahlil
etishda talabalarning kompozitsiyaga oid
kompetensiyalarining shakllanganlik darajalarini
aniqlash bo‘yicha talabalar bilan olib borilgan
so‘rovnomalar asosida olingan tajriba-sinov ishlari
quyidagi quyidagi oliy taʼlim muassaslarida olib borildi.

25.

Tajriba-sinov ishlariga 2020-2021 o‘quv yilida 385 nafar talaba, 2021-2022 o‘quv yilida 486 nafar talaba jalb
etilgan bo‘lib, tajriba va nazorat guruhlardagi talabalar soni quyidagi jadvalda keltirilgan.
Tajriba guruhlarida darslar anʼanaviy tarzda, tajriba guruhlarida esa talabalarda kompozitsiyaga oid
kompetensiyalarni rivojlantirishga yo‘naltirilgan qo‘shimcha o‘quv-metodik materiallar hamda didaktik vositalardan
foydalanilgan holda o‘tkazildi.
Tr
Oliy taʼlim muassasalari
O‘quv yili
Jami talabalar
soni
Tajriba
guruhlari
Nazorat
guruhlari
1
Nizomiy nomidagi Toshkent
davlat pedagogika universiteti
2020-2021
183
94
89
2021-2022
181
94
87
2020-2021
93
47
46
2021-2022
135
68
67
2020-2021
109
55
54
2021-2022
170
85
85
2020-2021
385
196
189
2021-2022
486
247
239
2
3
Namangan davlat universiteti
Toshkent viloyat Chirchiq davlat
pedagogika universiteti
Jami

26.

Talabalarning kompozitsiyaga oid kompetensiyalarining shakllanganlik darajalari
bo‘yicha ko‘rsatkichi tajriba va nazorat guruhlaridagi o‘rtacha o‘zlashtirish darajasi
tahlil etildi. Tajriba-sinovdan olingan natijalarning ishonchligi va tadqiqot ishida ilgari
surilgan farazlarning samaradorligini isbot qilish uchun matematik statistik usullaridan
Pirsonning xi-kvadrat mezonidan foydalanildi.
Ikki yilda o‘zlashtirish samaradorligini aniqlash uchun tajriba-sinov guruhlardagi yuqori
va o‘rta darajali respondentlar soni foizidan (26,6%) nazorat guruhlardagi yuqori va
o‘rta darajali respondentlar soni foizi (13,1%) ayrilib topiladi. O‘zlashtirish
samaradorligi 13,5%ga teng.
23

27.

1
2
1
2
Tajriba boshida
Tajriba ohirida
Tajriba boshida
Tajriba ohirida
2020-2021 o‘quv yilida
TG
196
0,037 5,991
NG
189
TG
196
7,571 5,991
NG
189
2021-2022 o‘quv yilida
TG
247
0,777 5,991
NG
239
TG
247
11,927 5,991
NG
239
O‘rtacha
qiymat
O‘zlashtiris
h
samaradorli
gi
Kriteriy
xulosasi
Tkr
2)
Tkuzatuv (
Tajriba-sinov
bosqichi
Soni
№
Guruhlar
Ushbu statistik hisob jadvaliga ko‘ra o‘rtacha o‘zlashtirish ko‘rsatkichlari bir-biridan farqli bo‘lib, tajribada olib
borilgan statistik qiymat kritik qiymatdan T katta bo‘lgani uchun olib borilgan tajriba sinov ishlari samarali ekanligi
isbotlanadi.
Olingan natijalardan samaradorligini o‘zlashtirish ko‘rsatkichlari, qo‘yilgan pedagogik gipoteza va statistik hisob
natijalariga ko‘ra tajriba guruhidagi o‘zlashtirish nazorat guruhidagi o‘zlashtirishdan yuqori ekanliligi aniqlandi. Bundan
talabalarda kompozitsiyaga oid kompetensiyalarni shakllantirish yuzasidan o‘tkazilgan tajriba-sinov ishlarining
samardorligi o‘rtacha 13,5% ga oshganligi haqida to‘g‘risida xulosaga kelish mumkin.
3,61
3,60
3,95
3,78
3,77
3,72
4,03
3,81
-
N0
13,1%
N1
2,6%
N0
13,7%
N1
24

28.

Tajribadan oldingi va tajribadan keyingi ko‘rsatkichlarning taqqoslama
diagrammalari quyidagicha
25

29.

Guruhlarning tajriba so‘ngidagi va tajriba avvalidagi o‘rtacha o‘zlashtirish
ko‘rsatkichlariga nisbatan samaradorligi.
26

30. XULOSA  

XULOSA
Muammoning real holatini aniqlash tadqiqot yo‘nalishini to‘g‘ri belgilash, amalga oshiriladigan nazariy tahlillar hamda amaliy
eksperimental ishlarning tashkiliy-pedagogik asoslarini, tadqiqot konsepsiyasini ishlab chiqish, tadqiqotning bosqichlari o‘rtasidagi
mantiqiy aloqadorlik tartiblarini belgilashga asos bo‘ldi.
Badiiy taʼlimning tarixiy manbalarining retrospektiv tahlil natijalari talabalarda kompozitsiyaga oid kompetensiyalarni rivojlantirishning
pedagogik nazariya hamda badiiy taʼlim amaliyotidagi holatining shakllanish va taraqqiy etish bosqichlari haqida aniq dalillar keltirishga
asos bo‘ldi. Tasviriy sanʼat sohasida kompozitsiyani o‘qitish masalasi juda uzoq tarixga ega.
Tadqiqot konsepsiyasi va dasturiga ko‘ra oliy badiiy pedagogik taʼlim muassasalarida talabalarda kompozitsiyaga oid kompetensiyalarni
rivojlantirishning sifati va samaradorligini oshirish uchun, birinchi navbatda, mazkur fanni o‘qitishda qo‘llaniladigan o‘quv materiallarini
tanlab olishga qo‘yiladigan pedagogik talablarini ishlab chiqish lozim. Bu talablarni ishlab chiqishda eng muhim omillar sifatida
kompozitsiyaga oid o‘quv materiallarining didaktik imkoniyatlari ustuvor tarzda eʼtiborga olinishi zarur.
Takomillashtirilgan taʼlim mazmuni va unda qo‘llanilayotgan yangi texnologiyalar talabalarda obrazli badiiy tafakkurni rivojlantirishga
yo‘naltirilishi, ularda tasviriy-ijodiy faoliyatda tasviriy sanʼat qonuniyatlaridan savodli tarzda foydalanish, holat va vaziyatlarni tahlil
qilish asosida mantiqiy yechim topishga oid nazariy bilim hamda amaliy malakalarni shakllantirish va rivojlantirish tanlab olinadigan
o‘quv materialining asosiy didaktik funksiyasi hisoblanadi.
27

31. Tadqiqot natijalari asosida quyidagi ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqildi:

• Bo‘lajak tasviriy sanʼat o‘qituvchilarida kompozitsiyaga oid kompetensiyalarni rivojlantirish mazmuni va
metodikasini jamiyatning ijtimoiy-taʼlimiy talab va ehtiyojlari asosida takomillashtirib borishning metodologik
asoslariga oid maqsadli ilmiy tadqiqotlar olib borish uchun sohaning dolzarb muammolariga doir ustuvor
yo‘nalishlar va mavzular bankini yaratish hamda ilmiy izlanuvchilarni ularni tadqiq etishga yo‘naltirish;
• talabalarda kompozitsiyaga oid kompetensiyalarni shakllantirish va rivojlantirishda xorijiy va mahalliy tajriba
va anʼanalar, tarixiy milliy badiiy qadriyatlarning optimal integratsiyasiga asoslangan pedagogik tizim ishlab
chiqish hamda undan oliy badiiy pedagogik taʼlim muassasalarida foydalanishning samarali pedagogik
mexanizmlarini ishlab chiqish;
• badiiy-estetik turkum fanlari mazmuniga talabalarda kompozitsiyaga oid kompetensiyalarni rivojlantirishning
didaktik imkoniyatlarini oshiruvchi o‘quv materiallarini singdirish, ulardan foydalanish yuzasidan oliy taʼlim
professor-o‘qituvchilari uchun ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqish;
• Bo‘lajak tasviriy sanʼat o‘qituvchilarida kompozitsiyaga oid kompetensiyalarni rivojlantirishning innovatsion
texnologiyalari, taʼlimning elektron resurslaridan iborat didaktik materiallar kompleksini ishlab chiqish hamda
ularni oliy badiiy pedagogik taʼlim amaliyotiga joriy etish uchun mos pedagogik shart-sharoitlar yaratish.
.
28

32.

ЭЪТИБОРИНГИЗ УЧУН
РАҲМАТ!