Odam a’zolarining onto-filogenezi

1.

TIBBIY BIOLOGIYA
Mavzu:
Odam a’zolarining onto-filogenezi

2.

REJA:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Qoplovchi to`qima ontofilogenezi, ter bezlari
Teri anomaliyalarining turlari
Tayanch harakatlanish tizimi
Qon aylanish sistemasi filogenezi
Hazm qilish sistemasi filogenezi
Nafas olish sistemasi filogenezi
Nerv sistemasi filogenezi

3.

Аʼzolarning evolyutsion
oʼzgarishlarining asosiy prinsiplari

4.

АʼZOLAR EVOLYUTSION OʼZGARISHLARINING
IKKITA ASOSIY PRINSIPI
Differentsiatsiyalanish
Integratsiyalanish
Avval bir butun boʼlgan
sistemaning har xil sifatli
qismlarga ajralishidir
Bir organizmga mansub
sistemalarning maqsadga
muvofiq ravishda birlashib,
funksiyalarining oʼzaro
bogʼlanishidir.
M: umurtqalilarda qon
hosil qiluvchi
sistemalarning
differensiatsiyalanishi.
M.: ontogenezi, filogenezi
va funksiyalari har xil
boʼlgan nerv, endokrin va
qon aylanish sistemalari
umumiy integratsiyalashgan
sistema hosil qiladi

5.

QOPLOVCHI TO`QIMA ONTO FILOGENEZI
Umurtqali organlar tizimi
filogenezi, ushbu tip hayvonlari
evolutsiyaning progressiv yoʻnalishi boʻyicha bosh
suyaksizlar kenja tipidan boshlab sutemizuvchilargacha
koʻrib chiqiladi
Har qanday hayvonning teri qoplami tashqi ta’sirlardan
himoya qilish, ta’sirlarni qabul qilish vazifasini bajaradi.
Evolutsiyaning ilk bosqichlarida teri asosan himoya
funksiyasini bajargan. Tuban umurtqasizlar terisi esa nafas
olish, modda almashinish, harakatlanish, sezgi kabi
vazifalarni ham bajargan.

6.

Koʻp hujayralilarda teri
qoplami 2 ta asosiy
funksiyani bajaradi
1-funksiya - nerv tizimi
va sezgi organlarini
yuzaga kelishiga olib
keladi
2-funksiya differensiatsiyalanishi
bilan boradi

7.

FILOGENETIK NUQTAYI NAZARDAN
TERI EPITELIY TO’QIMASINIG BIR
NECHTA TURLARI FARQLANADI.:
Bir qavatli va kòp qatorli kiprikli
2. Kòp qavatli
3. Bir qavatli kutikulyar
4. Kòp qavatli muguzlanmaydigan
5. Kòp qavatli muguzlanadigan
1.

8.

Halqali chuvalchanglar, bo’g’imoyoqlilar tanasi kutikulyar
epiteliy bilan qoplangandir.
Xordalilar tanasi ko‘p qavatli epiteliy to‘qimasi bilan
qoplangan. Barcha xordalilarda teri ikki embrional varaqdan
ekto va mezodermadan rivojlanadi.
Ektodermadan
epidermis,
mezodermadan
derma taraqqiy etadi.
Bosh skeletsizlarda terini shu ikki qavati kuchsiz darajada
differentsiatsiyalangan bo‘ladi.
Epidermis - bir qavatli
silindrsimon, bir qavatli
shilimshiq bezlar ushlaydi.
Derma - g‘ovaksimon,
biriktiruvchi to‘qima
hujayralaridan iborat.

9.

Lansetnikning teri qoplami juda nozik bo‘lib, uni tashkil etuvchi epiteliy
bir qavat silindirsimon hujayralardan tuzilgan, uning tarkibida ayrim bez
hujayralari ham uchrab turadi. Chin teri yupga qo‘shuvchi to‘qimadan
iborat.
Togʻayli baliqlarda tangachalari plakoidli deb nomlanadi. U tishsimon
oʻsimta shaklida boʻlib, usti emal bilan qoplangan dentindan tashkil topgan.
Dentin mezodermadan rivojlanib, u tashqariga so’rg‘ich shaklida o‘sib
chiqayotgan biriktiruvchi to‘qimali hujayralar faoliyati tufayli hosil bo‘ladi.
Plakoidli tangachalar
shakllanishi:
1— emal hosil qiluvchi hujayralar;
2 — epidermis;
3 — emal;
4 — skleroblastlar - dentin hosil
qiluvchilar;
5 — dentin;
6 — derma so‘rg‘ichlari.

10.

Suyakli baliqlarda esa tangachalar suyakli plastinkalar
koʻrinishida boʻlib, yupqa epidermis bilan qoplangan, tangacha
to‘liq derma hisobiga rivojlanadi, lekin kelib chiqishi bo‘yicha
primitiv plakoidlar bilan bog‘langan. Qirilib ketgan primitiv suvda
ham quraqda yashovchilar — stegotsefallarni terisi baliqlarni tana
qoplamidagi tangachalarga o‘xshash tangachalar bilan qoplangan
bo‘lgan.
Hozirgi amfibiyalar tangachasiz boʻlgan, gazlar almashinuvida
ishtirok etuvchi yupqa silliq teriga ega. Amfibiyalar teri epiteliysi
ko‘p qavatli va yassi bo‘lib muguzlanuvchandir. Unda juda ko‘p
bezlar bo‘ladi:
- teri orqali nafas olishni osonlashtiradi
- terini qurib qolishdan saqlaydi
- dushmanlaridan himoya qilish
Sudralib yuruvchilarda (butunlay quruqlikda yashashga oʻtgan)
nafas olishda ishtitok etmaydigan quruq teriga egadir, tanasi
muguz shoxli qobiq bilan qoplangan. Bu terini shikastlanish va
qurib qolishdan saqlaydi. Toshbaqalarda tanasi orqa va qorin
tomondan suyak hamda muguzdan iborat mustahkam kosa ~
qalqon hosil qilib, tanasi qoplangan bo‘ladi. Zamonaviy
reptiliyalarda ter bezlari bo‘lmaydi (tullaydi).
Sutemizuvchilar terisi epidermis, derma va gipodermadan iborat

11.

Umurtqalilarda teri epidarmis va korium qavatlariga
ajratiladi
Ularning terisida quyidagi umumiylikka ahamiyat
berish kerak:
1. Epidermis – koʼp qavatli muguzlanuvchi epiteliy
boʼlib, uning xosilalari turli tuzilishdagi bezlardir
2. Korium – zich tolali shakllanmagan biriktiruvchi
toʼqimadan tuzilib, undagi kollagen va elastik
tolalar turli yoʼnalishda joylashadi

12.

Umurtqalilar terisining ontofilogenezdagi solishtirma
anatomiyasi:
Baliqlarning terisi plakoid va suyakli tangachalar bilan qoplangan.
Epidermis bir hujayrali shilliq ishlovchi bezlar tutadi. Korium zich tolali
biriktiruvchi toʼqimadan iborat
Аmfibiyalarning terisi yalangʼoch, yaʼni tangachalarsiz boʼladi. Teri
bezlari ajratadigan shilimshiq terini qurib qolishdan saqlab turadi, bundan
tashqari, u bakteriotsid taʼsiriga ham ega. Аyrim amfibiyalar terisidagi
zaharli bezlar mahsuli ularni dushmanidan himoya qiladi
Reptiliyalar terisi ularning quruqlikka moslanishida juda katta
evolyutsion ahamiyatga ega. Reptiliyalar terisi epidermisning yuqori
qatlami shoxlanib, kosa yoki tangachalar hosil qilib, tanani qurib qolishdan
saqlaydi
Qushlar terisi juda yupqa boʼlishi, bez tutmasligi (quymich bezidan
tashqari), patlar bilan qoplanganligi bilan xarakterlanadi. Qushlar
oyogʼining terisi tipik shoxsimon tangachalar bilan qoplangan
Sutemizuvchilarninng terisi qatlamlari murakkab, jun bilan qoplangan,
turli xil bezlarga boy boʼladi. Soch, tirnoq hamda turli bezlar epidermisning
hosilalari hisoblanadi. Korium ayniqsa juda yaxshi rivojlangan, uning
ostida teri osti yogʼ kletchatkasi ham rivojlanadi. Sut bezlari, teri bezlari,
yogʼ bezlari sutemizuvchilar uchun xos boʼlgan bezlardir

13.

TER BEZLARI
Sutemizuvchilarning
ter bezlari amfibiyalar teri bezlariga
gamologdir . Ter bezlari ayirish va termoregulyatsiya jarayonida
katta ahamiyatga ega. Ayrim ter bezlari tuban sutemizuvchilarda
differensirlanib, sut bezlariga aylangan.
Tuxum qo'yuvchilar (ya'ni kloakalilar oʻrdakburun, yexidna)
da sut bezlari tuzilishi va rivojlanishi bo'yicha ter bezlariga
oʻxshash. ter bezlari gomologik hisoblanadi. Sut bezlarini va
ulardagi so'rg'ichlarini soni bir juftdan 25 juftgacha bo'lishi
mumkin.
embriogenezida avval besh juft so‘rg‘ich yuzaga
keladi, keyinchalik faqat bir jufti qoladi.
Odam

14.

ODAM HOMILASIDA SUT BEZLARINING
RIVOJLANISHI
a — besh haftalik homila (sut chiziqlari ko‘rinib turibdi);
b — besh juft so'rg'ichni differensirovkasi;
d — yetti haftali homila.

15.

YOG’ BEZLARI
Yogʻ
bezlari faqat sutemizuvchilar terisida hosil boʻlib,
soch va terini moylaydi, tashqi muhit ta’siridan saqlaydi.
Ajralgan yog’, sochlar va ter yuzasini yog‘lab, ularning
elastik, yumshoq qilib, nam bo‘lib qolishdan saqlaydi.
2. Epidermis qavatining
bir qavatlikdan ko‘p
qavatlikka aylanishi.
3. Teri
Terining derma va
gipoderma qavatlarini
paydo bo‘lishi.
hosilalarining
vujudga kelishi.
Qoplovchi to‘qima
evolyutsiyasi umurtgali
hayvonlarda quyidagi
yo‘nalishda amalga
oshadi:

16.

Odam embriogenezining
birinchi haftalaridan
boshlab epidermis
shakllana boshlaydi.
Embrion hayotining
uchinchi oylariga kelib
epidermis ko‘p
qavatlikka aylanadi.
Embrional
taraqqiyotning birinchi
oylaridan boshlab derma
va gipoderma rivojlana
boshlaydi.
Homilaning uch oylik
davridan boshlab terida
soch, tirnoq va ter
bezlarining kurtagi
paydo bo‘la boshlaydi.

17.

TERI QOPLAMI ONTOGENEZINING BUZILISHI
ATAVESTIK NUQSONLAR
gipertrixoz (soch qoplamini ko‘payishi);
politeliya (sut so‘rg‘ichlarini oshishi);
polimastiya (sut bezlari sonini oshishi)
erta tug‘ilgan chaqaloqlarda
kuzatiladigan alomatlardan biri — uning
terisida jun qoplami nisbatan ko‘p bo‘lishidir.
Odatda, chaqaloq tug‘ilgandan so‘ng ozgina
vaqt o‘tmasdan ortiqcha sochlar to‘kilib
ketadi, ularning follokulalari esa reduksiyaga
uchraydi.
Vaqtidan

18.

Teri anomaliyalarining turlari:
1. Soch anomaliyalari (atrixoz,
gipertrixoz)
2. Teri pigmentatsiyasining
buzilishi (albinizm, melanizm)
3. Teri muguzlanishining buzilishi
(ixtioz, panionixiya)
4. Teri o’smalari (so’gal,
gemangioma, papilloma).

19.

TERI ANOMALIYALARI
Atrixoz (alopetsiya) — bosh sohasida batamom
soch o‘smasligi.
Gipertrixoz - tanani, jumladan, boshning va
yuzning qalin jun bilan qoplanishi
Albinizm — terining butun sathida yoki ayrim
joylarida, sonda, ko‘z qorachig’ida melanin
pigmentining bo‘lmaslik kasalligi.
Chegaralangan albinizm — vitilogo
(«pes»)kasalligi tananing peshona, og‘iz atrofida,
bo‘yin, qo‘l barmoqlarida ko‘proq kuzatiladi.

20.

Melanizm — terining ayrim joylarida (yuzda,
kaftda, tizza bo‘g‘imida) pigmentatsiyaning
kuchayishi.
Ixtioz — terining muguzli epiteliy qavatining
qalinlashuvi, terining turli xil tangachalar bilan
qoplanishi.
Tug‘ma paxionixiya - tirnoq plastinkalarining
haddan tashqari qalinlashuvi, dag‘allashuvi va
tirnoqda bo‘ylama chiziqlarni paydo bo‘lishi.
Teri o‘smalari — Nevus (xol) — terining ayrim
joylarida qoramtir dog‘lar paydobo‘lishi.
Gemangioma — qon tomirlardan iborat, teridan
ancha ko‘tarilib turuvchi rangli dog‘lar paydo
bo‘lishi.

21.

TAYANCH HARAKATLANISH TIZIMI
Xordalilarda skelet tizimi, tuzilishi va vazifasi
bo‘yicha:
o‘q skeleti
bosh
skeletlari
qo‘l va
oyoqlar
skeleti
Bosh skeletsizlar kenja tipining sodda vakili lansetnikdir. Lansetnikning o'q
skeleti - xordasi butun umr boʻyi saqlanib qoladi. Xorda zich elastik tog'ay
bir - biriga nisbatan zich yopishib ketgan va tashqi tomondan umumiy
elastik va tolasimon qobiqlardan iborat bo'lib , kuchli vakuollashgan
hujayralardan tuzilgan.

22.

O`Q SKELETI
Xorda hamma xordalilarning ontogenezida shakllanadi.
Yuqori darajada rivojlangan hayvonlarda:
1- tayanch vazifasini
2-embrional induksiyani amalga oshiradigan a'zo sifatida
morfogenetik funksiyani bajaradi .
Umurtqalilarning butun hayoti davomida xorda faqat to‘garak og‘izlilarda
va ayrim tuban umurtqali baliqlarda saqlanib qoladi. Qolgan hamma
hayvonlarda u reduksiyalanadi. O’q skeleti (o‘zak skeleti) embrionda
dastlab xorda ko‘rinishida vujudga keladi va keyinchalik uning o‘rnini
umurtqa pog‘onasi egallaydi.

23.

Odamning
postembrional davrida xorda rudimentlari,
umurtqalararo disk “nucleus pulposus” shaklida saqlanib
qoladi.
Xordaning reduksiyalanishi davomida uning qoldiqlarining
saqlanib qolishi, odamda shish — xordoma rivojlanishiga
sababchi bo‘lishi mumkin. Hamma umurtqalilarda xorda astasekin somitlarni sklerotomidan rivojlanadigan umurtqalar
orqali siqib chiqariladi va funksional jihatdan umurtqa
pog‘onasi bilan almashinadi.

24.

Baliqlarning o‘q skeleti
Baliqlarning o‘q skeleti tog‘ay yoki suyakdan tashkil topgan umurtqa
pog‘onasidan iborat.
Umurtqa pog’onasi ikki qismga bo‘linadi:
gavda bo‘limi
dum bo‘limi
Baliqlarning umurtga pog‘onasi butun tanasi bo‘ylab, boshidan to dum
suzgich qanotigacha cho‘zilib boradi. Baliq rivojlanayotgan paytda
uvildirig‘ida (ikrasida) uning bo‘lg‘usi umurtqasi o‘rnida xorda bo‘ladi.
Keyinchalik xorda atrofida umurtqalar hosil bo‘ladi. Voyaga yetgan baliq
umurtqalari orasida xordaning faqat kichikroq tog‘aysimon qoldiqlari
saqlanib qoladi.
Ustki yoylar yig‘ilib
orqa miya joylashadigan
umurtga kanalini hosil
qiladi.
Pastki yoy
dum
bo‘limida o‘simta bilan
tugallanadigan bo‘ladi.

25.

AMFIBIYALAR
Suvda va quruqlikda yashashga moslashgan
dastlabki umurtqali hayvonlar. Amfibiyalar
devon davrining oxirlarida paydo bo‘lgan
va umurtqalilardan birinchi bo‘lib quruqlikka
chiqa boshlagan. Ularning ajdodlari panja
qanotli baliqlardir. Amfibiyalarda xorda
faqat embrional taraqqiyotning dastlabki
bosqichlarida mavjud bo‘lib, keyinchalik
umurtqa pog‘onasi bilan almashadi.
Umurtga pog‘onasida yangi — gavda, dum,
bo‘yin va dumg‘aza bo‘limlaridan iborat.
Atigi bitta umurtqadan tarkib topgan bo‘yin
qism boshning harakatchanligini ta’minlaydi.
Dumg‘aza qism orqa oyoq skeleti uchun
tayanch
vazifasini
o‘taydi.
Umurtqa
pog‘onasi to‘qqizta umurtqadan iborat bo‘lib,
ularning bittasi bo‘yin, yettitasi tana va bittasi
dumg‘aza umurtqasidir. Dum sohasida
alohida suyak — urostil bo‘ladi.

26.

Umurtqalilarda umurtqaning rivojlanishi
I - ustki tomondan tasviri: a-boshlang’ich bosgich; b-keyingi bosqich;
1-xorda; 2-xorda qobig ‘i; 3-yuqorigi va ostki umurtqa yoylari; 5-suyaklanish
zonasi; 6-xorda rudimenti; 7-umurtga tog‘ayli tanasi;
II - yon tomondan tasviri: 1-dorzal mezoderma segmentlari; 2-har bir
segmentdagi umurtqalar tanasining bog’lanishi; 3-qo‘shni segmentlar qo’shilishi
hisobiga umurtqalar tanasining shakllanishi; 4-qo’shni juft segmentlarni
qo’shilishidan umurtqa tanalari shakllanishi.

27.

REPTILIYALAR
Quruqlikda yashaydigan umurtqalilamning eng qadimiy sinfi.
Qadimiy sudralib yuruvchilar paleozoy erasining toshko‘mir
davrida
amfibiyalardan
paydo
bo‘lgan.
Sudralib
yuruvchilarning tanasi bosh, bo‘yin, gavda, dum va
oyoqlarga bo‘linadi. Ko‘krak umurtqalarining soni turlichadir.
Barcha ko‘krak umurtqalarga qovurg‘alar birikkan bo‘lib,
qovurg‘alarning ikkinchi uchi to‘sh suyagiga birikkan. Shu
tariqa ko‘krak qafasi hosil bo‘ladi.
Umurtga pog‘onasi 5 ta qismga
ajralgan:
dum qismi
bo‘yin – 8 (halqa
shaklida)
dumg‘aza
ko‘krak
bel

28.

SUTEMIZUVCHILAR
Sutemizuvchilar hayvonot olamining eng yuksak taraqqiy
etgan sinfidir. Evolyutsiya jarayoniga ko‘ra sutemizuvchilar
qushlardan avvalroq paydo bo‘lgan. Mezozoy erasining
boshlariga mansub qatlamlardan qadimgi
sutemizuvchilarning tishlari va suyaklari topilgan. Ularning
ajdodlari darranda tishli kaltakesaklar edi. Darranda tishli
kaltakesaklarning o‘q skeleti beshta bo‘limdan tashkil topgan
bo‘ladi.
Darranda
tishli
kaltakesak

29.

Sutemizuvchilar ajdodining umurtqa pog‘onasi:
bo‘yin bo‘limi - 7 ta
umurtqadan iborat
ko‘krak qafasi - 12-15 juft
qovurg‘a
bel bo‘limi - 2 – 9 tagacha
umurtqalari (faqat rudiment
qovurg‘alariga ega)
dumg‘aza bo‘limi - 4 ta
umurtqa (bir-biriga
qo‘shilib ketgan,
reptiliyalardagidan
ko‘ra yaxshiroq
rivojlangan)
dum umurtqasi soni turli xil

30.

QUSHLAR VA SUTEMIZUVCHILAR SKELETI

31.

ORQA MIYA CHURRASI
Odam embrioni 1,5-3 oylik dayrida bel
umurtqalarning soni 8-11 ta bo‘ladi. Embrion uch
oylik davrida dum umurtqalarining tanadan
tashqari qismi reduksiyaga uchraydi.
Odam o‘q skeleti ontogenezi uning shakllanishida
asosiy filogenetik davrlari rekapitulatsiyalanadi:
neyrulyatsiya davrida xorda shakllanadi, keyin u
tog‘ay bilan, undan so‘ng suyakli umurtqa bilan
almashadi.
Odam o‘q skeleti ontogenezida ayrim
hollarda umurtqalari yoylari qo‘shilmasligi
oqibatida umurtqa qismlari o‘zaro yaxshi
birikmay qoladi, natijada “spina bifida”—
umurtqa kanali defektli
anomaliya
shakllanadi. Bunday hollarda deffekt
orqali orqa miyaning ma’lum bir qismi
chiqib turadi — orqa miya churrasi deb
nomlanadi va orqa miya funksiyasi keskin
buzilishiga olib keladi.

32.

BOSH SKELETI
Bosh skeleti qism:
• Miya ( neyrokranium )
• Yuz (vistseral )
Evolyutsiya jarayonida bu ikkala qism bir-biridan mustaqil
ravishda paydo bo'lgan. Evolyutsiya jarayonida asosan miya
qutisining vistserial qismi takomillashgan
Baliqlar bosh skeletining miya qismida to‘rtta bo‘limdan:
hid bilish
ko‘rish
eshitish
ensa

33.

MIYA QUTISI FILOGENEZIDA UCHTA BOSQICH
KUZATILADI:
Pardali davri
Tog‘ayli davri
Suyakli davri
• To‘garak
og‘izlilarda miya
qutisi butunlay
membranali,
oldingi
qismsigmentlarga
bo‘linmagan
qismlarga ega
emas.
• Tog‘ayli
baliqlarning miya
qutisi deyarli
to‘liq tog‘aydan
iborat: oldingi,
birlamchi
segmentlarga
bo‘lingan o‘rta va
orqa qismlarni o‘z
ichiga oladi.
• Suyakli baliqlar va
boshqa umurtqalilarda
miya qutisi uning asos
sohasida (asosiy,
ponasimon,
g‘alvirsimon)
tog‘ayning suyaklashishi
jarayoni hisobiga va
uning yuqori qismida
(tepa, peshona, burun
suyaklari) qoplovchi
suyaklarning hosil
bo‘lishi hisobiga suyakli
bo‘lib boradi.

34.

ODAM MIYA QUTISI BILAN BOG`LIQ ANOMALIYALAR
Miya
qutisining tepa suyaklari
birikishidagi deffekt tufayli cranium
bifidum deb nomlanadigan anomaliya
kuzatiladi. Bunday holda tug‘ilgan
chaqaloqda har doim bosh miya
churrasi kuzatiladi.
a-metopik o’choqlar yordamida birikish;
b-ensa qismida qo ‘shimcha suyaklarga ega bo’lgan
miya qutisi.

35.

QO`L OYOQ SKELETI
Umurtqalilarda juft boʻlgan va juft boʻlmagan o'simtalar ajralib turadi.
Juft boʻlmagan (toq) tana o'simtalari (orqa, dum, anal suzgich
qanotlar) bosh suyaksizlarda , baliqlarda va dumli amfibiyalarda
asosiy harakatlanish a'zolari bo'lib hisoblanadi.
Baliqlarda ko'krak suzgich qanoti va qorin suzgich qanoti sifatida
dastlabki juft harakatlanish a'zosi yuzaga keladi va ular keyinchalik
quruqlikda yashaydigan to'rt oyoqli umurtqalilarning juft oyoqlariga
asos bo'lib xizmat qiladi
Baliqlarning faol hayot kechirishga o‘tgan qadimgi ajdodlarida bunday
teri burmalari kelib chiqishi bo‘yicha somitlar bilan bog‘langan va
bunday burmalar harakatlana olish xususiyatiga ega bo‘lishi bilan
chuqur joylarda rul vazifasini o‘tashi mumkin.

36.

UMURTQALILARDA SUZGICH QANOTLARNING
RIVOJLANISHI
Burmalarning oldingi qismlaridan ko‘krak suzgich qanoti,
orqa qismlaridan esa qorin suzgich qanotlari rivojlangan.

37.

ajdodlari bo‘lmish panjaqanotli
baliqlardagi suzgichlar tayanch vazifasini o‘tagan.
Amfibiyalarning
Panjaqanotli baliqni oldingi (ko‘krak suzgich qanoti) skelet va uning
asos qismi suyaklari (b), stegotsefalning oldingi oyoq skeleti (v):
1 - yelka suyagi;
2 - tirsak suyagi;
3 - bilak suyagi.

38.

Хашаротнинг
қаноти
Қушларнинг
қаноти
Отнинг
олдинги оёғи
Одамнинг
қўли
Қушнинг қаноти

39.

Umurtqalilarning oldingi oyoq suyaklari skeleti gomologiyasi
б
а
Д
е
г
в
ж
з
a-salamandra;
b-toshbaqa;
v-timsoh;
g-qushlar;
d-koʼrshapalak;
ye-kit;
j-yerqazar;
z-odam
1-yelka suyagi;
2-tirsak suyagi;
3-bilak suyagi;
4-bilak uzuk
suyaklari;
5-kaft suyaklari;
6-barmoq
suyaklari;
Skeletning
gomologik
qismlari bir xil
rangda berilgan

40.

QURUQLIKDA YASHOVCHI
UMURTQALILARNING OLDINGI OYOQ SKELETI
a-baqa; b-kaltakesak; c-timsoh; d-qush; e-odam;
f-ko’rshapalak; g- kit; h-ko‘rsichqon

41.

Ko‘rsichqonlarda qazuvchi (kovlovchi), otlarda yuguruvchi,
ko‘rshapalakda uchuvchi, maymunlarda chirmashuvchi va
nihoyat odamlarga kelib mehnat qilish vazifasini bajaradi.

42.

POLIDAKTILIYANING HAR XIL TURLARI
Bu anomaliya autosoma dominant tipda irsiylanadi

43.

SHPRENGEL KASALLIGI
Yelka kamarining geterotopiyasini buzilishi natijasida
Shprengel kasalligi deb nomlanadigan anomaliya yuzaga
kelishi mumkin.

44.

Qon aylanish sistemasi filogenezi
Qon aylanishi - yurak qisqarishi tufayli qonning qon oʻtkazish
sistemasida harakatlanishi.
Qon aylanishi ni 1628 yil ingliz vrachi U.Garvey kashf qilgan.
Qon aylanishi organizm toʻqimalari bilan tashqi muhit orasidagi
moddalar almashinuvi va gomeostaz turgʻunligini taʼminlaydi.
Qon toʻqimaga kislorod, suv, oqsil, uglevodlar, yogʻ, mineral
moddalar, vitaminlar va boshqa olib keladi va toʻqimadan karbonat
angidrid hamda moddalar almashinuvida paydo boʻlgan boshqa
chiqindi moddalarni olib ketadi.
Termoregulyatsiya va gumoral regulyatsiyaii amalga oshiradi.
Immunitetning muhim omilidir.

45.

Hamma
umurtqalilarda qon aylanish tizimi yopiq bo'ladi.Ular
mezodermadan rivojlanadi. U ikkita asosiy arterial tomirlar: qorin aortasi
va orqa aortadan iborat. Qorin aortasi orqali venoz qon oldinga tomon
harakatlanib boradi, nafas olish a'zolarida kislorodga to’yinib, so’ng orqa
aorta orqali orqa tomonga harakatlanadi. Orqa aortadan qon kapillyarlar
tizimi orqali qorin aortasiga qaytib keladi.
orqa aorta
qorin aortasi
uyqu arteriyasi
orqa aorta
Suvli muhitda (A) va quruqlikda (B) yashaydigan umurtqalilar qon tizimining tuzilishi: 1jabra arteriyalari; 2-uyqu arteriyasi; 3-oldingi kardinal vena;4-orqa kardinal vena; 5-orqa
aorta; 6-kyuver oqimi; 7-ichak osti venasi; 8-jigar venasi; 9-qorin aortasi; 10-orqa (pastki)
qovoq vena; 11-jigarning qopqa venasi; 12-o’pka venasi; 13-o’pka arteriyasi (strelka
yordamida qonning harakatlanish yo’llari ko’rsatilgan)

46.

Bitta qon aylanish doirasiga ega. Yuragi bo'lmaydi. Yurak
vazifasini qorin aortasi bajaradi. Jabra arteriyalari
kapillyarlarga bo'linmaydi. Tananing oldingi tomonida
ikkita o’ng va chap kardinal venalarga oldingi tomondan,
tananing orqa o’ng va chap tomonidan orqa kardinal
venalarga CO2 ga to’yingan qonlar o’tib, ular o’rta
tomonga yo’naladi va kyuver oqimini hosil qiladi

47.

LANSETNIKNING QON AYLANISH TIZIMI
qorin aortasi
uyqu arteriyalari
kardinal venalar
orqa aorta
1-qorin aortasi; 2-olib keluvchi va olib chiquvchi jabra arteriyalari; 4uyqu arteriyalari; 5-o'ng va chap oldingi kardinal venalar; 6-o‘ng va
chap orqa kardinal venalar; 7-o‘ng va chap kyuver oqimlari; 8-jigar
venasi; 9-orqa aorta.

48.

Baliqlarda qon aylanish doirasi bitta. Yuragi ikki kamerali-bo'lmacha va
qorinchadan iborat. Baliqlar yuragida faqat venoz qon bo’ladi. Baliqlar
qon aylanish tizimida progressiv belgilar paydo bo’lgan. Venoz qon yurak
qorinchasidan arterial konus orqali qorin aortasiga quyiladi. Ularda 4 juft
jabra arteriyalari bo’ladi. Lansetnikdan farq qilib, baliqdagi jabra
arteriyalari kapillyar to'rini hosil qiladi. Kislorodga to’yingan qon uyqu
arteriyalari orqali bosh tomonga, o'mrov osti arteriyasi orqali tana yon
devoriga, dum arteriyalari orqali tananing orqa qismiga, alohida
arteriyalar orqali ichki a’zolarga (ichak, buyrak) tarqaladi.
qorin aortasi
4 juft jabra
arteriyalari
To’qimalar
uyqu arteriyalari
kapillyar
to'ri

49.

BALIQLARNING QON AYLANISH TIZIMI
A-yuragi;
B-qon aylanish tizimi;
1-venoz sinusi; 2-yurak qorinchasi; 3-yurak bo’lmachasi; 4-qorin aortasi;
5-olib keluvchi va olib chiquvchi jabra arteriyalari; 6-uyqu arteriyalari; 7o’ng va chap oldingi kardinal venalar; 8-o‘ng va chap orqa kardinal
venalar; 9-o‘ng va chap kyuver oqimlari; 10-jigar venasi; 11- orqa aorta.

50.

AMFIBIYALARNING QON AYLANISH TIZIMI
Yuragi uch kamerali, ikkita bo’lmacha va bitta qorinchadan iborat.
Ularning qorinchasida aralash qon bo’ladi. O’pka bilan nafas
olishga o'tgandan so’ng amfibiyalarda ikkita qon aylanish doirasi
hosil buladi. Yurak qorinchasida arterial konus boshlanadi. Undan 3
juft arteriyalar tarmoqlanadi. Uyqu arteriyalari aralashib
ulgurmagan arterial qonni bosh qismiga yetkazib beradi.
O’pka arteriyasi
arterial konus

51.

REPTILIYALAR QON AYLANISH TIZIMI
Ularning yuragi 3 kamerali. Yurak qorinchasida tutashmas to’siq
shakllanib, qisman qorinchani o’ng venoz nimta va chap arterial
nimtalarga ajratib turadi. Timsohlarda to’siq tutash bo’ladi va ularning
yuragi to’rt kameraligacha takomillashadi. Reptiliyalar yurak
qorinchasidan amfibiyalarnikidan farqli ravishda mustaqil holda uchta
tomir chiqadi.Yurak qorinchasining o’ng qismidan o’pka arteriyasi, chap
qismidan o’ng aorta ravog’i, o’rta qismidan esa chap aorta ravog’i
boshlandi. Reptiliyalarda butun umri davomida o’pka arteriyasi batallo
nayi vositasida aorta ravog’i bilan tutashgan bo’ladi.

52.

QUSHLARNING QON AYLANISH TIZIMI
to’rt kamerali arterial va venoz qon umuman
aralashmaydi.
Qushlarda
chap
aorta
yoyi
reduksiyalanadi, aortaning o’ng yoyi esa saqlanib qoladi.
Qushlarda aorta yoyining o’ng tomonga qarab burilishi
bilan sutemizuvchilardan ajralib turadi.
Yuragi

53.

SUTEMIZUVCHILAR QON AYLANISH TIZIMI
Sutemizuvchilar yuragi ham to’rt kamerali. Ular yuragining
chap qismida arterial qon, o’ng qimida esa venoz qon
bo’ladi. Chap qorinchadan chap aorta qon tomiri
boshlanadi, o’ng qorinchadan esa o’pka arteriyasi
boshlanadi. O’pka arteriyasi o'pkaga borishdan oldin ikkita
o’ng va chap o’pka arteriyalariga bo’linib, o’pkaga venoz
qonni olib boradi.
o’pka venalari
o’pka arteriyasi
chap aorta
yoyi
Katta qon aylanish
Kichik qon aylanish

54.

55.

56.

QON TOMIR TIZMINING EVOLYUTSION
YUKSALISHINING 3 YO’NALISHI BOR:
1.Yurak paydo bo’lishi va yurak kameralari sonining orta
borganligi
2.Qon tomirlarning ikkita: katta va kichik doiralarga ajralishi
3.Yurakning chap arterial va o’ng venoz bo’laklarga ajralib,
tanani sof Kislorodga to’yingan arterial qon bilan ta’minlash
imkoniyatining vujudga kelishi

57.

Bo’lmacha devori yupqa, qorincha devori esa qalin buladi. Yurak
qorinchasining oldingi tomonida devori mushakdan tarkib topgan
arteriya o’zagi(konusi), bo’lmacha tomonidan esa vena
bo’shlig’i(sinusi) bor
Umurtqalilarning embrional taraqqiyotida dastlab yurak oldida
qorin aortasi shakllanadi, undan arterial yoylar tanaga tarqaladi.
Bu yoylarning umumiy soni 6-7 juft bo'ladi. Birinchi ikki jufti
reduksiyalanadi.
Baliqlarda shundan to’rt jufti, oyquloq arteriyalarini hosil qiladi.
Quruqlikda yashovchilarda uchinchi juft arteriyadan uyqu
arteriyalari, to’rtinchi juft arteriyadan esa aorta hosil bo’ladi.
Beshinchi juft arteriya hamma umurtqalilarda atrofiyaga uchraydi.
Oltinchi juft arteriya o’pka arteriyasiga aylanadi.
Homila vaqtida o’pka arteriyasini aorta bilan bog’lab turuvchi
tomir mavjud bo’lib, u botallo yo’li deb ataladi

58.

QON HOSIL QILISH TIZIMINING FILOGENEZI
Baliqlarda qon ishlab chiqaruvchi a'zolari buyrak, taloq, ichak;
Amfibiyalarda esa taloq, jigar, suyak
ko’migi;
Reptiliyalarda esa suyak ko’migi, taloq;
Qushlarda-suyak ko’migi, taloq;
Sutemizuvchilarda- suyak ko’migi, taloq,
limfa bezlari hisoblanadi.

59.

GEMOPOEZ (QON HOSIL QILISH JARAYONI) SUYAK TO'QIMASIDA
JOYLASHUVI BIRINCHI MARTA AMFIBIYALARDA KUZATILGAN.
1-guruh
2-guruh
Qonning o’zak
hujayralari
Limfoblast
Limfopoez
Monoblast
Granulopoez
Mieloblast
Trombopoez
Tromboblast
Eritropoez
Megokarioblast
Eritroblast

60.

Leykotsit xillari

61.

Hazm tizimi onto — filogenezi
Lansetnik
og‘iz bo‘shlig‘i og‘iz oldi voronkasi bilan o‘ralgan
paypaslagichlar
halqum (bezli hujayralari)
ichak nayi
(tanasining 1/3 qismini tashkil qiladi)
ichagi umuman differensirlanmagan
jigar o‘simtasi
anus
ozuqasi suvdagi mayda organik zarrachalar

62.

BALIQLARNING HAZM QILISH TIZIMI
og‘iz bo‘shlig‘i (qattiq tanglay vazifasini bajaradi)
Jag‘larida konus shaklida gomodont tizimli tishlar (ozuqani ushlab turish)
Hazm nayi (jabra yoriqlariga ega)
Halqum
qisqa qizilo‘ngach, Jigari yaxshi rivojlangan bo‘lib, o‘t qopi mavjud.
oshqozon (ayrim baliqlarda oshqozon yaxshi shakllanmagan)
Ichaklari ingichka va yo‘g‘on ichak
anus

63.

AMFIBIYALARNING HAZM QILISH TIZIMI
og‘iz bo‘shlig‘i
halqum
tish tizimi gomodont
so‘lak bezlari
qizilo‘ngach
oshqozon
oshqozon osti bezi
jigari
ichagi
yo‘g‘on ichak
kloaka

64.

REPTILIYALARNING HAZM QILISH TIZIMI
og‘iz bo‘shlig‘i
yugorigi jag‘i va tanglay
Halqum
Tishlari gomodont tuzilgan
tillari harakatchan
Og‘zidagi bezlar (tilosti, tish va lab bezlari) yaxshi rivojlangan
ingichka va yo‘g‘on ichak
oshqozon
jigar
ichak
ko‘richak (birinchi marta)
oshqozon
Halqum
Ichak
Kloaka
Kloaka
og‘iz
jigar

65.

QUSHLARNING HAZM QILISH TIZIMI
jag‘ va tishlar bo‘lmaydi
yo‘g‘on
ichagi kalta
ayrim vakillarida o‘t pufagi bo‘lmaydi
qizilo‘ngach
jig‘ildon (ovqatni maydalash uchun)
oshqozon
faqat to’g’ri ichak
kloaka

66.

SUTEMIZUVCHILARNING HAZM QILISH TIZIMI
og’iz teshigi, lab, lunj va jag‘ orasiga joylashgan
tishlari geterodont tizim (kurak, qoziq, kichik jag‘ va katta jag’)
halqumining yon devoridan 4 ta oyquloq cho‘ntak rivojlanadi. Bu cho‘ntaklarning
birinchi juftidan Yevstaxiy nayi va o‘rta quloq, ikkinchisidan murtaklar sinusi, uchinchi
va to‘rtinchisidan esa qalqon oldi va qalqonsimon bez rivojlanadi
Qizilo‘ngach
ko‘richakning katta o‘lchamga ega
Me’da
Ichak
to‘g‘ri ichagi
kloakasi bo‘lmaydi
anus anal teshigi

67.

ODAM

68.

.
Bo`ri og`zi anomaliyasi

69.

NAFAS OLISH SISTEMASI FILOGENEZI
Lansetniklarda faqat jabra yoriqlari bo‘ladi, halqum devoriga
joylashgan 130-150juft jabra yoriqlari orqali nafas oladi.
Baliqlar - jabra
Panja qanotli baliqlar - suzgich pufak
Amfibiya - o‘pka (birinchi marta) faqat lichinkali davrida –
jabralari bilan.
Sudralib yuruvchilar - hiqildoq, traxeya va bronxlar, o‘pka
Qushlar - o‘pkasi umurtqalilar ichida eng yaxshi
rivojlanganidir. Ularning o‘pkasida bronxlar tarmoqlanib,
bronxiolalar bilan tugaydi.
Sutemizuvchi - bronxlar, bronxiolalar, alveolalar, o‘pka.

70.

Umurtqalilarning nafas a’zolari evolyutsiyasi
A-baliqlar jabrasi;
B-itbaliq jabrasi va amfibiyani
o’pkasi; C-reptiliyalarni o’pkasi; D-qushlarning o’pkasi
havo qopchiqlari bilan; E-sutemizuvchilar o’pkasi.

71.

72.

Nafas a’zolari onto - filogenezi
Nafas olishning ahamiyati
Odam va har bir boshqa tirik organizm tashqi muhitdan
kislorod qabul qilib, karbonat angidrid gazini chiqarib turishi
nafas olish deb ataladi. Nafas olish har bir tirik organizmning
hayoti uchun eng zarur fiziologik jarayon hisoblanadi.
Nafas olish jarayoni quyidagi qismlardan iborat:
1. O'pka alveolalari va tashqi muhit o'rtasida kislorod va
karbonat angidrid almashinuvi (tashqi nafas olish).
2. O'pka alveolalari va o'pkaning kapillyar qon tomirlari
o'rtasida kislorod va karbonat angidrid almashinuvi.
3. Qon va to'qimalar o'rtasida kislorod va karbonat angidrid
almashinuvi (ichki nafas olish).

73.

Ovoz apparati:
I- gapirganda va ashula aytgan vaqtda
ovoz boylamlari oralig'idagi teshikning
yopiq holatda ko'rinishi;
II - pichirlab gapirganda ovoz
teshigining yarim ochilgan holatda
ko'rinishi;
III- gapirmagan vaqtda ovoz teshigining
ochiq holatda (uchburchak shaklda)
ko'rinishi.
1- hiqildoq;
2- halqum;
3- halqumning burun teshigi;
4- og'iz bo'shlig‘i va uning qo'shimcha
kovaklari;
5- burun bo'shlig'i.

74.

Nafas olish a'zolarining rivojlanishida
anomaliyalar:
1. Burun qismi bilan bog'liq bo'lgan: tog'ay qismining kamayishi,
qo'shimcha tog'ayning bo'lishi, burun tog'ay qismi shaklining o'zgarishi,
xoanani, burun teshiklarining bo’lmasligi, burun chekkalarida yoriqlar
bo'lishi;
2. Ageneziya (umuman bo'lmaslik). Bitta yoki ikkita o'pka agneziyasi
(ikkinchi holatda organizm yashay olmaydi);
3. O'pka aplaziya (juft a'zolardan birining bo'lmasligi);
4. Kekirdak tog'aylari normal o'lchamdan chekkaga chiqishi, ulaming shakli
o'zgarishi, tog'aylaming umuman bo'lmasligi yoki yetarli darajada
rivojlanmaganligi, kekirdak nayining tug'ma berk bo'lishi, traxeya
atreziyasi yoki aksincha kengaygan (traxeya - megaliya) bo'lishi mumkin;
5. Tug'ma bronxoektoziya - atamaal bronxiolalarning haddan tashqari
kengayib ketishi;
6. Hiqildoqning rivojlanmaganligi;
7. Diafragmaning rivojlanmaganligi (diafragma gumbazidagi kichik
deffektlardan boshlab diafragmaning umuman bo'lmasligi ageneziyasi).

75.

Ezofagotraxeal teshiklarning har xil tiplari.
1-qizilo‘ngach; 2-traxeya.
O‘pka va o‘pka bo‘lagi apleziyasini
ko‘rsatuvchi sxema.

76.

Nafas olish tizimi bilan bog‘liq
anomaliyalar:
Burun bo‘shlig‘i, hiqildoq, kekirdak,
bronxlarning torayishi (stenoziya) yoki
berk bo'lishi (atreziyasi) kiradi.
Higildoq anomaliyalariga qalqonsimon
tog‘ay, higildoq usti tog‘ayi sust
rivojlanishi vanbshu tufayli ovoz yorig‘i
torayishi kiradi.
O‘pka anomaliyalariga o‘ng yoki chap
o‘pkava asosiy bronxni rivojlanmaganligi
(apleziya) misol bo‘ladi.
O‘pka apleziyasi bu bitta o‘pkani yoki
ikkala o‘pkaning rivojlanmaganligi (yoki
umuman bo‘lmasligi), bronxlarni rudiment
holda bo‘lishidir

77.

BARCHA UMURTQALILARDA BOSH MIYA 5
QISMDAN IBORAT
1.Uzunchoq miya
2.Miyacha
3.O’rta miya
4.Oraliq miya
5.Oldingi miya(Miya sharlari)

78.

79.

Ixtiopsid
To’garak
og’izlilar,
baliqlar,
amfibiyalar
Reptiliyalar,
qushlar
Zauropsid
Mammal
tip
Sutemizuvchi

80.

81.

E'TIBORINGIZ UCHUN
TASHAKKUR!!!
☆☆☆