Buxgalteriya hisobini tashkil etishning nazariy va uslubiy asoslar

1.

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
NAMANGAN MUHANDISLIK - TEXNOLOGIYA INSTITUTI
“BUXGLTERIYA HISOBI VA AUDIT” KAFEDRASI
“AUDIT” FANIDAN
“Buxgalteriya hisobini tashkil etishning nazariy va uslubiy asoslar”
MAVZUSIDA BAJARILGAN
M U S T A Q I L I SH
Bajardi:
14gs-20- guruh talabasi Nabiyev Bahromxon
Qabul qildi:
Iqtisodiyot fanlari bo’yicha falsafa doktori
(PhD), dotsent О.О.Sobirov
Namangan – 2023 yil

2.

Reja:
I. Asosiy qism.
1. Buxgalteriya hisobotining mohiyati va ahamiyati
2. Buxgalteriya hisobotining turlari va ularning mazmuni
3. Buxgalteriya hisobotlarini tasdiqlash va topshirish
II. Xulosa

3.

Kirish
0‘zbekistonning mustaqil yuksalishi mobaynida qilingan ishlami sarhisob qiladigan boisak, ulkan
yutuqlar qo'lga kiritilganligining guvohi bo'lamiz. Shuningdek, «Buxgalteriya hisobi» sohasida ham
keyingi yillarda 0‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, O'zbekis- ton Respublikasi Davlat Soliq
qo‘mitasi hamda 0‘zbekiston Respublikasi buxgalterlari va auditorlari milliy assotsiatsiyasi tomonidan
buxgalteriya hisobinining tamoyillarini rivojlantirish maqsadida bir qator ibratli ishlar amalga
oshirilmoqda.
Buxgalteriya hisobini tartibga soluvchi qonunlar qabul qilinishi, ular bo‘yicha xalqaro talablarga javob
beradigan milliy standartlar va boshqa me’yoriy hujjatlar yaratilishi, hisob milliy satandartlarining
buxgalteriya hisobi xalqaro standartlariga tenglashtirilishi, vatani- mizning jahon iqtisodiyotiga
integrallashuvida katta ahamiyat kasb etadi.
Respublikamiz oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida berilayotgan iqtisodiy bilimlar ichida muhim
o‘rinlardan birini buxgalteriya hisobi egallaydi. Chunki, buxgalteriyani - biznesning tili deydilar.
Buxgalteriya hisobi ma’lumotlari xo'jalik mexanizmining tarkibiy qismi bo'lib, marketingdek,
menejmentdek ishbilarmonlik va tadbir- korlik faoliyatlarini iqtisodiy axborotlar bilan ta’minlovchi
asosiy manba hisoblanadi,

4.

Buxgalteriya hisobi standarti buxgalteriya hisobi siyosati va amaliyotining asosini belgilaydigan
printsiplar, standartlar va protseduralarning umumiy to'plamidir. Buxgalteriya hisobi standartlari
barcha mamlakatlarda moliyaviy hisobotlarning shaffofligini yaxshilaydi. Amerika Qo'shma
Shtatlarida Umumiy qabul qilingan buxgalteriya tamoyillari moliyaviy hisobotlarni tayyorlash uchun
keng qabul qilingan buxgalteriya standartlari to'plamini tashkil etadi. Xalqaro kompaniyalar
buxgalteriya hisobi standartlari xalqaro kengashi tomonidan o'rnatilgan va AQShning GAAP
bo'lmagan shirkatlari moliyaviy hisobotlarni taqdim etadigan xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga
amal qiladilar.
Buxgalteriya hisobi standartlari korxonaning moliyaviy faoliyatining barcha jihatlariga, shu
jumladan
aktivlar,
passivlar,
daromadlar,
xarajatlar
va
aktsiyadorlarning
kapitaliga
tegishli.Buxgalteriya standartining o'ziga xos misollariga daromadlarni aniqlash, aktivlarni tasniflash,
amortizatsiya qilishning mumkin bo'lgan usullari, amortizatsiya qilinadigan deb hisoblanadigan
usullar, lizing tasniflari va ulushlarni hisobga olish kiradi.

5.

Buxgalteriya hisobotining mohiyati va ahamiyati
Buxgalteriya hisobida xo’jalik faoliyati natijasida sodir bo’layotgan barcha operatsiyalar hujjatlar
asosida qayd qilinib boriladi.. Xo’jalikda operativ rahbarlik va mablag’lar harakatini nazorat qilish uchun
shu ma'lumotlardan foydalaniladi. Lekin tuman, viloyat va respublikamiz tarkkiyotini belgilash uchun har
bir xo’jalikning joriy hisob ma'lumotlari xali yetarli emas. Chunki har bir xo’jalik buxgalteriya hisobi
ma'lumotlari,faqat shu xo’jalik mulki bo’lgan mablag’lar holati va ularning manbaalarini ifodalaydi. Misol
«asosiy vositalar» schyoti shu xo’jalikda kancha so’mga qanday turdagi asosiy vositalar borligini, ularning
operatsiyalari natijasida qanday o’zgarganligini, "Materiallar" schyoti esa shu xo’jalikda kancha so’mlik va
qanday turdagi,kancha xom-ashyo materiallar borligini va ularning harakatini bildiradi.
Xo’jalikka yaxshi rahbarlik qilish uchun, bu yil xom-ashyo materiallarimiz zahirasi utgan yildagidan ko’pmi
yoki kammi, shuningdek ishlab chqarish xarajatlari va uning oy, yilda kancha va utgan oy, yilda kancha edi;
ishlab chiqarilgan mahsulotlar ko’paydimi, qaysi turlari ko’paydi, tayyor mahsulotlar qanday sotilayapti,
ulardan qaysi turlarini ishlab chqarish foydalirok va hokazolar. Bu savollarga biror xudud bo’yicha javob
olish uchun buxgalteriya hisobotlarini umumlashtirish zarur. Chunki shu kabi savollarga uxshash xalq
xo’jaligiga rahbarlik qilish uchun kerakli bo’ladigan ko’pgina ma'lumotlarni beradi.
Korxona rahbarlari hisobot ma'lumotlari asosida faoliyat natijalarini,mablag’’larning joylanishi.debitor
qarzlarning o’zgarishini va shu kabi ko’rsatkichlarni urganadi. Korxona xodimlari uchun mehnat haqi va
iqtisodiy ragbatlantirishni yaxshilash uchun daromadlilik holati va uning o’zgarishi qiziqarli.

6.

Mol yetkazib beruvchilar, kreditorlar, banklar buxgalteriya hisobotlari ma'lumotlari asosida korxonaning
to’lovga layokatligini, moliyaviy barqaror rivojlanayotganligini tahlil qiladi.
Shuning uchun ham buxgalteriya hisoboti ma'lumotlari haqqoniy real voqeani (summani) aks ettirishi,
daromad va xarajatlar hisobot davriga mos bo’lishi, hisobot ma'lumotlari o’zaro taqqoslama bo’lishlari, hamda uz
muddatida to’zilgan bo’lishi lozim.
Hisobot ma'lumotlarining haqqoniyligi ta'minlash maqsadida yillik hisobot to’zishgacha korxona mablag’lari
va ularni tashkil etuvchi manbaalarning asosiy qismi inventarizatsiyadan o’tkaziladi. Asosiy vositalar va nomoddiy
aktivlar buxgalteriya balansida eskirish summalari ayrilib qoldiq baholarida aks ettiriladi. Tovar moddiy boyliklar
esa haqiqiy tannarxda aks ettiriladi. Buxgalteriya hisobotini to’zish tartibi, uning tarkibi.hisobot shakllarining
mazmuni, hisobotni taqdim etish masalalari BXMS-1 «Hisob yuritish siyosati va moliyaviy hisobot»da
ko’rsatilgan.
Korxonalar buxgalteriya hisobotlarining hisobot davrlari bo’lib joriy yil.ya'ni kalendar yil 1-yanvardan 31dekabrgacha hisoblanadi.
Shunday kilib buxgalteriya hisobotlari xo’jalik yurituvchi sub'ekglarning mulkiy va moliyaviy holatini,hamda
faoliyat natijalari to’q’risidagi ma'lumotlarni muddatga umumlaiggirish usulidir.
Buxgalteriya hisobotlarining namunaviy shakllarini Respublika Moliya Vazirligi tasdiqlaydi va ularni to’zish
bo’yicha yuriqnomalar qabul qiladi. Boshqa vazirliklar, uyushmalar, mussasalar, kuyi tashkilot, korxonalar uchun
o’ziga xos hisobot shakllarini, moliya vazirligi bilan kelishilgan holda, qabul qilishlari mumkin.
Hisobot buxgalteriyaning sintetik va analitik hisob ma'lumotlari asosida to’zilib,unga kushib yozish,ongli
ravishda ma'lumotlarni bo’zib ko’rsatganlik uchun, xo’jalik raqbarlari va bosh buxgalterlar javob beradilar.
Buxgalteriya hisobotlari uz vaqtida to’zilib,tegishli organlarga topshirilishi zarur. Yuqori tashkilotlar o’zlariga
qarashli korxona.xo’jaliklar hisobotlari asosida yigma (jamlama) hisobot tuzadilar.

7.

Buxgalteriya hisobotining turlari va ularning mazmuni
Buxgalteriya hisobotlari qaysi davrda to’zilishiga qarab oyliq paklikva yillik hisobotlarga bo’linadi.
Oylik buxgalteriya hisobotlari buxgalteriya balansi va ma'lumotnomalardan iborat qiladi. Buxgalteriya
balansida hisobot oyi boshiga xo’jalik mablag’lari va ularning tashkil manbaalarini qoldiqlari aks
etgiriladi. Ma'lumotnomalarda esa xo’jalik faoliyatining asosiy ko’rsatkichlari qanday bajarilganliklari
ko’rsatiladi.
Choraklik buxgalteriya hisobotining hajmi keng bo’lib, balansdan tashqari xo’jalik faoliyatyning
turli ko’rsatkichlarini aks ettiruvchi bir necha jadvallardan iborat bo’ladi: № 1«Buxgalteriya balansi», №
2 «Moliyaviy natijalar to’q’risida hisobot”; № 2a «Debitorlik va kreditorlik qarzlari to’q’risida
ma'lumotnoma».
Korxonalar yillik buxgalteriya hisobotini kelasi yilning 1-yanvar holatiga to’zilib, yakunlovchi
buxgalteriya balansi va xo’jalik faoliyatini har tomonlama harakterlab beruvchi ko’pgina jadvallardan
iborat bo’ladi va yuqoridagi ko’rsatilga shakllardan tashqari. Asosiy vositalar, fondlar harakati,qarzga
olingan mablag’larning harakati.debitor va kreditor qarzlar.ijtimoiy ko’rsatkichlar va valyuta
mablag’larining harakatiga doyr hamda yillik foydaning taqsimlanishini aks etiruvchi jadval (shakl) lar
ham kiritiladi.

8.

O’zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisoboti
to’q’risida»gi qonunning 16-moddasiga muvofiq yillik
moliyaviy (buxgalteriya) hisobot quyidagi shakllarni
(formalarni) o’z ichiga oladi.
1-shakl-«Buxgalteriya balansi»;
2-shakl-«Moliyaviy natijalar to’q’risida hisobot»;
3-shakl-yaAsosiy vositalar harakati to’q’risida hisobot»;
4-shakl-«Pul okimlari to’q’risida hisobot»;
5-shakl-«Xususiy kapital to’q’risida hisobot»;
Izohlar.hisob-kitoblar va tushuntirishlar.

9.

Buxgalteriya balansi ma'lum bir sanaga, hisobotning boshqa shakllari esa ma'lum bir davr uchun
to’ziladi.
Korxonada bo’lgan mablag’lar harakati buxgalteriya hisobining schyotlarida qayd etilgan bo’lib.har oyda
schyotlarning oborotlari hisoblanib oy oxiriga qoldiqlari chiqariladi. mablag’lar harakatining to’q’riligini
bilish maqsadida sintetik schyotlar oborotlari analitik schyotlardagi ma'lumotlari bilan taqqoslanadi. Har
bir schyot qoldiqlari tekshirib chiqilgandan keyin bu ma'lumotlar asosida sintetik va analitik hisob oborot
qaydnomalari to’ziladi va ular ma'lumotnomalariga asosan buxgalteriya balansi to’ziladi.
Buxgalteriya balansining 1-shakli «Buxgalteriya balnsi» to’q’risida buxgalteriya balansi mavzusida
yoritilgan.
Moliyaviy natijalar to’q’risida hisobot (№ 2-shakl) da:ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlardan
olingan yalpi tushum.bu mahsulotlar tannarxi, mahsulotlar sotishdan olingan daromad,
operatsion daromadlarg davr xarajatlari,moliyaviy faoliyat daromad va xarajatlari, soliq to’laguncha foyda
va sof foydalar ko’rsatiladi. Bundan tashqari utgan yildagi ko’rsatkichlar ham tahlil qilinadi.
Asosiy vositalar to’q’risidagi hisobot (№ 3-shakl) da korxonada mavjud bo’lgan asosiy vositalar turlari va
ularni eskirishining qoldiqlari (holati) va hisobot davri davomidagi (bir yil davomidagi) o’zgarishi
ko’rsatiladi. Bu hisobot asosida korxona yil davomida kancha asosiy vositalar qabul qilganligi, (jumladan
guruhlari bo’yicha nimalarni) va asosiy vositalarni hisobdan chiqarilganligi,sabablari va turlari bo’yicha
aniqlash mumkin.

10.

Pul okimlari to’q’risida hisobot (№4-shakl) da korxonaning xo’jalik faoliyati bilan bog’liq pul
mablag’larining harakati.olingan hamda tulangan foizlar va dividentlar.tulangan soliqlar.investitsiya hamda
moliyaviy faoliyat bo’yicha mablag’lar harakati ko’rsatiladi. Bu hisobot shakli tegishli schyotlar hisob
ma'lumotlari asosida to’zilib, bu hisobotdan korxonada umuman mablag’lar ko’payganmi yoki faoliyati
natijasida kamayish yuz berganmi aniqlash mumkin.
Xususiy (uz) kapital to’q’risida hisobot (№5-shakl)da korxonaning uz mablag’lari manbalari hisobot
davrida kanchalik va nima sababdan o’zgarganligini ko’rsatadi. Bu hisobot asosida korxonaning uz
mablag’lari (sarmoyasi) miqdorini.shundan ustav kapitali va foydasi kanchalik ekanligini va ularning
hisobot davri davomida qanday o’zgarganligini aniqlash mumkin.
Korxonalar yuqoridagi hisobot turlaridan tashqari Debitorlik va kreditorlik qarzlari to’q’risida
ma'lumotnoma (№2a-shakl) va Moliyaviy iqtisodiy holat bo’yicha ma'lumotnoma (№2b-shakl) hamda yillik
hisobotda izohlar, tushuntirishlar bo’ladi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlari to’q’risidagi ma'lumotnoma-1 da korxonaning mamlakat ichidagi va
chet ellardagi debitorlik va kreditorlik qarzlarining harakati ko’rsatiladi. Bu muxim hisobot shakllaridan biri
bo’lib.bu ma'lumotnoma asosida debitor va qarzlarning to’lov muddatlari utib ketmasligini nazorat qilish
mumkin.
Moliyaviy iqtisodiy holat bo’yicha ma'lumotnomada korxonaning hisobot davri boshi va oxirida
moliyaviy – iqtisodiy ko’rsatkichlarning o’zgarishi ko’rsatiladi. Izohlar va tushuntirishlarda hisobotdan
foydalanuvchilarga tushunarli bo’lishi uchun, hisobotlarning ayrim moddalari kengaytirilib, aniqlanib
beriladi. Bunda korxonada qo’llanilgan hisob yuritish siyosatiga katta ahamiyat beradi.

11.

Buxgalteriya hisobotlarini tasdiqlash va topshirish.
To’zilgan buxgalteriya hisoboti shakllari bir necha nusxada tayyorlanadi. Barchasiga korxona rahbari va
bosh buxgalter imzo chekadi hamda korxona muxri bilan tasdiqlaydi.
O’zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to’q’risda»gi qonunning 7-moddasiga muvofiq
buxgalteriya hisobotlarining tayyorlanishi ishonchliligi va o’z muddatida topshirilishi uchun javobgarlik
tashkilotda buxgalteriya hisobini tashkil kiluvchi xo’jalik sub'ektining rahbari zimmasiga yuklatiladi.
Hissadorlik jamiyatlari va shu kabi xo’jalik yurituvchi sub'ektlar buxgalteriya hisobotlari hamda ularning
asosiy ko’rsatkichlari muassislar yoki ularning vakillari umumiy yigilishda tasdiqlanadi.
Xo’jalik yurituvchi sub'ektlarning yillik buxgalteriya hisoboti mulkchilik shaklidan qat’iy nazar hisobot
yilidan keyingi yilning 15-fevraligacha,choraklik hisobotlarni esa keyingi oyning 25-kunigacha
to’zilib.quyidagi foydalanuvchilarga topshirilishi lozim (BXMS-1).
Sub'ektning mulkdoriga (yuqori tashkilotga), ta'sis etish to’q’risidagi hujjatlar asosida;
-Davlat soliq nazorati idoralariga-sub'ektni ro’yxatdan o’tkazilgan joyida;
- Davlat statistika organlariga;
- qonun hujjatlariga muvofiq boshqa organlarga

12.

Soliq idoralari korxonalar buxgalteriya hisoboti ma'lumotlariga asosan xarajat, daromad va foyda
ko’rsatkichlarining to’q’riligini,soliqlarning to’q’ri hisoblanganligi va ularning uz vaqtida to’liq byudjetga
o’tkazilganligini tekshiradi. Davlat statistika organlari esa
hisobotdagi ma'lumotlar bo’yicha davlat buyurtmalarining bajarilishini, muxim ijtimoiy-iqtisodiy
ko’rsatkichlar qanday holatda ekanligini nazorat qiladilar.ushbu xudud bo’yicha asosiy iqtisodiy
ma'lumotlarni umumlashtiradilar. Bu ma'lumotlar asosida xududning istikbolini belgilovchi reja
ko’rsatkichlarini ishlab chiqadi.
Agarda korxona tijorat banklaridan kredit olgan bulsa, ushbu bank muassasiga ham hisobotlarning bir
nusxasini topshiradilar. Tijorat banklari korxonaning buxgalteriya hisobotlari asosida, olingan kreditlarning
maqsadga muvofiq ishlatilayotganligini, kreditning xo’jalik mablag’lari bilan ta'minlanganligini nazorat
qiladi, hamda mijozning to’lov
kobiliyatini, kreditning uzvaqtida va to’liq qaytarilish kafolati borligini tahlil qiladi. O’zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi ba'zi bir xo’jalik sub'ektlari (№ 1- BXMS) uchun bu xo’jalik sub'ektlari
faoliyatining o’ziga xos xususiyatlarini, ulardagi hisob ishlarining murakkabligini e'tiborga olib, choraklik
va yillik buxgalteriya hisobotini boshqa muddatlarini belgilash ham mumkin.
Bir shaharda joylashagan sub'ektlar uchun buxgalteriya hisobotining haqiqiy topshirilishi, uni taqdim
qilingan kun hisoblanadi.boshqa shahardagilar uchun esa junatilgan va aloqa muassasasi muxri bilan
tasdiqlangan kun hisoblanadi.