Биохилмахиллик ва муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар

1.

БИОХИЛМАХИЛЛИК
ВА МУҲОФАЗА
ЭТИЛАДИГАН ТАБИИЙ
ҲУДУДЛАР
Шеримбетов Халилулла Сатимович

2.

Ўзбекистон биохилма-хиллиги
Ўзбекистон биохилмахиллиги
27000 турдан иборат:
149000 тури умуртқасиз ҳайвонлар,
715 тури умуртқали ҳайвонлар, шундан:
107 тур сутэмизувчилар,
467 тур қушлар,
61 тур судралиб юрувчилар,
3 тур қуруқликда ва сувда яшовчилар,
77 тур балиқлардир.
11000 тур ўсимлик, замбуруғ ва сув
ўтларидир, шундан:
4300 тур ёввойи юксак ўсимликлар:
уларнинг 8% - эндемик турлардир.
Ўзбекистон Республикаси Қизил
китобига 206 ҳайвон турлари ва
314 ўсимлик турлари киритилган.

3.

Биохилмахиллик бўйича Ҳалқаро Конвенциялар
ва Битимлар
• Биохилмахиллик тўғрисидаги Конвенция (1992, Ўзбекистон 1995 й.да қўшилган).
• Сувда сузувчи қушлар яшаши учун халқаро аҳамиятга эга бўлган сув-ботқоқлик
ҳудудлар тўғрисидаги Рамсар Конвенцияси.(1971 йил, Ўзбекистон 2001 йил 30 августда
қўшилган)
• Йўқ бўлиб кетиш хавфи остида турган ёввойи фауна ва флора турлари билан халқаро
савдо қилиш тўғрисидаги Конвенция (СИТЕС) Ўзбекистон 1997 йил 25.04.да қўшилган.
• Чўлланишга қарши кураш тўғрисидаги (Ўзбекистон 1995 йил 31 августда Конвенцияни
ратификация қилган.
• Кўчиб юрувчи ёввойи ҳайвонларни сақлаш бўйича Конвенция (1973 йил, Ўзбекистон 1998
йил 1 майда қўшилган). Мазкур конвенция доирасида қуйидаги битимлар ва англашув
меморандумлари мавжуд:
Сайғоқни сақлаш, қайта тиклаш ва барқарор фойдаланиш бўйича англашув Меморандуми
(Қозоғистон, Россия, Ўзбекистон, Туркманистон, Монголия) 2006 йилнинг сентябр ойида кучга
кирган. Ўзбекистон Республикаси 2006 йил 23 майда имзолаган.
Ўзбекистон ва Қозоғистон ҳукуматлари ўртасида сайғоқларни муҳофаза қилиш, кўпайтириш
ва барқарор ривожлантириш тўғрисидаги битим (2010й, 17 мартда);

4.

Биохилмахиллик бўйича Ҳалқаро
Конвенциялар ва Битимлар
Кўчиб юрувчи ёввойи ҳайвонларни сақлаш бўйича Конвенция (1973
йил, Ўзбекистон 1998 йил 1 майда қўшилган). Мазкур конвенция
доирасида қуйидаги битимлар ва англашув меморандумлари мавжуд:
Кўчиб юрувчи афро-евроосиё сув-ботқоқлик қушларини муҳофаза қилиш
бўйича битим (AEWA). (12.12.2003й.);
Ингичка тумшуқли балчиқчи юзасидаги англашув Меморандум” (1994);
“Оқ турнани муҳофаза қилиш тўғрисидаги англашув Меморандум” (1998);
Сут эмизувчилар бўйича Марказий Осиё ташаббуси (ЦАИМ, 2014);
Бухоро буғисини сақлаш ва қайта тиклаш масалалари бўйича англашув
Меморандуми (Cervuselaphus bactrianus) (18.09.2002г).

5.

Қандай факторлар биохилмахилликка
энг кўп таҳдид солади?
Биохилмахилликка(БХ) энг катта таҳдид-бу улар яшаш муҳитининг
қисқаришидир. Қишлоқ хўжалиги, яйлов ерлар ва урбанизация қуриқликдаги
ҳайвонларни табиий яшаш муҳитини майда бўлакларга бўлади ва бузади.
Озиқ –овқат, тиббиёт ва бошқа соҳалар учун биохилмахилликдан меъёрдан
ортиқ фойдаланиш ҳам БХ га салбий таъсир кўрсатади. Балиқ овлаш
саноати балиқлар биомассасининг 80% ни, тропик мамлакатларда
ўрмонларни кесиш ва браконьерлик натижасида ўрмондаги дарахт
турларининг кўп турларини йўқ бўлиб кетиш чегарасигача олиб келган.
Интерпол маълумотларига кўра ёввойи ўсимлик ва ҳайвонот дунёси билан
ноқонуний олди-сотдининг ривожланишидан келадиган фойда фақат
наркотиклар савдосидан келадиган даромадга ютқазади холос.
Атроф-муҳитнинг ифлосланиши ҳам катта муаммодир. Кўринмас
пестицидлар, саноат заҳарли химикатлари ҳаддан ташқари хавфли бўлиб,
дарёдаги ҳаётни кам яроқли ҳолатга келтиради ва озиқ-овқат занжирини
бузади.
Кейинги ўн йилликларда иқлим ўзгаришининг вайрон этувчи роли ошиб
бормоқда. Агар глобаль иқлимдаги ўзгаришлар натижасида ўсимлик ва
ҳайвонотларнинг миграцияси бошланса, улар инсонлар яшаётган
ҳудудларга келиб қолиш хавф-хатари мавжуд бўлиб, бу ҳолда ҳеч қанадай
инстинкт уларга нима қилиши кераклигини айтмайди.

6.

Биохилмахиллик:
Дунёдаги энг қимматли ресурслардан биридир
Ер юзидаги ҳаётнинг барча шаклларидир
Бизни озиқ-овқат билан таъминлайди
Биз нафас оладиган ҳавони
Биз ичадиган сувни тозалаб беради
Бизни даволайди (дори-дармон, тоза ҳаво) ва соғлигимизни асрашга ёрдам
беради
Бизни қурилиш материаллари ва ўтин билан таъминлайди
Бизни касалликлардан ва табиий офатлардан сақлайди
Ерда инсонлар яшаши учун муҳит яратади
Бизни кийинтиради ва иссиқлик ва саранжомлик беради
Туризмдан катта фойда келтиради
тозалаб беради

7.

Экотизим хизматлари

8.

Муҳофаза этиладиган табиий ҳудуд тушунчаси
“Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида”ги Қонунининг
4-моддаси: Ернинг ва (ёки) сув кенгликларининг (акваторияларнинг) устувор
экологик, илмий, маданий, эстетик, рекреация ва санитария-соғломлаштириш
аҳамиятига молик бўлган, хўжалик мақсадидаги доимий ёки вақтинча
фойдаланишдан тўлиқ ёки қисман чиқарилган участкалари муҳофаза
этиладиган табиий ҳудудлар ҳисобланади.
Табиий объектлар ва мажмуаларни сақлаб қолиш, такрор кўпайтириш ва тиклаш
мақсадида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларда муҳофаза қилиш
ва фойдаланиш режими ўрнатилади.

9.

Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг тоифалари
Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар белгиланган
мақсади ва режимига қараб қуйидаги тоифаларга бўлинади:
давлат қўриқхоналари;
мажмуа (ландшафт) буюртма қўриқхоналари;
табиат боғлари;
давлат табиат ёдгорликлари;
айрим табиий объектлар ва мажмуаларни сақлаб қолиш,
такрор кўпайтириш ва тиклаш учун мўлжалланган
ҳудудлар;
муҳофаза этиладиган ландшафтлар;
айрим табиий ресурсларни бошқариш учун мўлжалланган
ҳудудлар.

10.

Экспертиза хулосасини тайёрлаш учун МЭТҲлар
бўйича энг зарур норматив-ҳуқуқий хужжатлар
1. ”Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида”ги Ўзбекистон
Республикаси Қонуни; ЎРҚ 710-II-сон;
2. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг ““Муҳофаза
этиладиган табиий ҳудудлар тўгрисида”ги Ўзбекистон Республикаси
Қонуни талабларини амалга оширишга йуналтирилган нормативҳукукий хужжатларни тасдиқлаш тўғрисида”ги 2018 йил 4- майдаги 339сон қарори;
3. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Муҳофаза
этиладиган табиий ҳудудларнинг қўриқланма зоналарини белгилаш
бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги 2021 йил 5 майдаги
282-сон қарори
4. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Мажмуа
(ландшафт) буюртма қўриқхоналарини барпо этиш ва уларнинг
фаолиятини ташкил этиш билан боғлиқ масалаларни тартибга солиш
чора-тадбирлари тўғрисида”ги 2016 йил 22 июлдаги 238-сон қарори;
5. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Ўзбекистон
Республикаси Экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш давлат
қўмитаси ҳузурида Қуйи амударё давлат биосфера резервати
фаолиятини ташкил этиш тўғрисида”ги 2011 йил 26-августдаги 243-сон
қарори

11.

Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тоифалари ва майдонлари
I-тоифа МЭТҲ
III-тоифа МЭТҲ
Давлат қўриқхоналари (га)
Табиат боғлари (га)
1. Зомин МТБ
24 110
2. “Угом-Чотқол” ДМТБ
506 941
3.”Зарафшон” МТБ
2 426,4
4. “Хоразм” МТБ
21 687,5
23 802
5.”Китоб геология”
МТБ
3 938
6. Чотқол
биосфера
24 706
6.Жанубий Устюрт МТБ
1 447 143
7. Оқтоғ-Томди
40 000
7.”Марказий Қизилқум”
МТБ
1 200 000
Жами
(224 397)
222 397
8. “Оролқум” МТБ
1 000 000
9. “Поп” МТБ
10 000
1. Зомин
26 840
2. Нурота
4.Қизилқум
17 752
(80986)
78 986
10 311
5. Сурхон
3. Ҳисор
II-тоифа МЭТҲ
Мажмуа (ландшафт) буюртма
қўриқхоналари
“Сайгачий” МБҚ
628 300
Жами
628 300
10. “ Омонқўтон” МТБ
1 500
11. “Юқори тўполанг”
МТБ
27 851
12. “Боботоғ” МТБ
12 064
Жами
4 257 660,9
V-тоифа МЭТҲ
IV-тоифа МЭТҲ
Буюртма қўриқхонлар (га)
Табиат ёдгорликлари (га)
1. Арнасой
63 300
2. Денгизкўл
50 000
96
3. Қорақир
30 000
4. Ёзъёвон чўли
5. Акбаробод
6. Зилха
7. Бустонбува
8. Янгибазар
1471,5
39,5
22,2
8,5
470
4. Судочье-Акпетки
280 507
5. Мубарак
264 469
6. Октау
15 420
7. Карнабчуль
25 000
9. Пайкент
30
8. Кошрабат
16 500
10. Варахша
11. Урунғоч
7
43
9. Нурабад
40 000
10. Кумсултон
4 900
Жами
3 311,7
11. Хадича
11 300
12. Борсакелмас
280 000
Жами
1 081 396
12. Жайрон питомниги
16 522
V тоифа бўйича Жами
1 097 918
1. Варданзи
2. Мингбулоқ
124
1 000
3. Чуст
Биосфера резерватлари (га)
1. Қуйи Амударё
биосфера резервати
2. Угам-Чатқол
биосфера резервати
Жами
68 717,8
42 952,81
111 670,61
Ҳозирда 7 та давлат қўриқхонаси, 1 та мажмуа (ландшафт) буюртма қўриқхонаси, 12 та
табиат боғи, 1 та миллий боғ, 11 та табиат ёдгорлиги, 2 та биосфера резервати, 12 та
буюртма қўриқхонаси , 1 та Жайрон махсус питомниги мавжуд. Уларнинг умумий майдони
6321258,21 га ни ташкил қилади.
2017 йилгача МЭТҲларнинг (I-V тоифалари + биосфера резерватлари) мамлакат
ҳудудидаги улуши 4,5% бўлган, ҳозир эса бу кўрсаткич - 14,08 % га етди.
Миллий боғ
Дўрмон
32,4
Жами
32,4
VII-тоифа МЭТҲ
Ўрмон хўжалиги давлат
қўмитасида:
67 ўрмон хўжалиги;
10 ўрмон-ов хўжалиги;
6 илмий тажриба станцияси;
12 ихтисос. ўр. хўжалиги;
11 738100
Жами
11 738100

12.

МУҲОФАЗА ЭТИЛАДИГАН ТАБИИЙ ҲУДУДЛАР ТИЗИМИ
“Судочье-Акпетки”
давлат буюртма
қўриқхонаси
Оролқум миллий
табиат боғи
“Марказий Қизилқум”
миллий табиат боғи
“Оқтоғ-Томди” давлат
қўриқхонаси
“Сайгачий"
мажмуа (ландшафт)
буюртма қўриқхонаси
Угом-Чотқол давлат
миллий табиат боғи
Оролбўйи миллий
табиат боғи
“Борсакелмас” давлат
буюртма қўриқхонаси
Чотқол давлат биосфера
қўриқхонаси
“Жанубий Устюрт”
миллий табиат боғи
Нурота давлат
қўриқхонаси
Поп миллий табиат боғи
Қўйи Амударё давлат
биосфера резервати
Зомин миллий
табиат боғи
На
во
ий
Хоразм миллий табиат боғи
Тошк
ент
Қизилқум давлат
қўриқхонаси
Сама
рқан
д
Бухоро ихтисослаштирилган
“Жайрон” питомниги
Юридик мақомга эга: 7 та давлат
қўриқхонаси, 1 та мажмуа (ландшафт)
буюртма қўриқхонаси, 12 та табиат боғи,
1 та миллий боғ, 2 та биосфера резервати,
2 та буюртма қўриқхонаси, 1 та Жайрон
махсус питомниги.
Юридик мақомга эга бўлмаган: 10 та
буюртма қўриқхона ва 11 та табиат
ёдгорлиги.
Сирд
арё
Зомин давлат қўриқхонаси
Зарафшон миллий
табиат боғи
Омонқўтон миллий табиат
боғи
Қаш
қада
рё
Сурхон давлат қўриқхонаси
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ МУҲОФАЗА
ЭТИЛАДИГАН ТАБИИЙ ҲУДУДЛАР ТИЗИМИ
Жизз
ах
Анди
жон
Ҳисор давлат қўриқхонаси
Юқори Тўпаланг
миллий табиат боғи
Боботоғ миллий табиат
боғи
2018-2022 ЙИЛЛАРДА ТАШКИЛ ЭТИЛГАН МУҲОФАЗА ЭТИЛАДИГАН ТАБИИЙ ҲУДУДЛАР
Ташкил
этилган йил
Ташкил
этилган йил
Т/р
Муҳофаза этиладиган табиий ҳудуд номи
1
Угом-Чотқол давлат биосфера резервати
2018
Зарафшон миллий табиат боғи
Урунғоч табиат ёдгорлиги
9
Оқтоғ-Томди давлат қўриқхонаси
2022
2
3
2018
2019
10
Оролқум миллий табиат боғи
2022
4
Хоразм миллий табиат боғи
2019
5
Китоб геология миллий табиат боғи
2020
11
12
Поп миллий табиат боғи
Боботоғ миллий табиат боғи
2022
2022
6
Жанубий Устюрт миллий табиат боғи
Судочье-Акпетки давлат буюртма
қўриқхонаси
2020
13
Юқори Тўпаланг миллий табиат боғи
2022
14
Омонқўтон миллий табиат боғи
2022
15
Борсакелмас давлат буюртма қўриқхонаси
7
8
Марказий Қизилқум миллий табиат боғи
2021
2022
Т/р
Муҳофаза этиладиган табиий ҳудуд номи
Жами майдони (минг га)
2022
4 413,0

13.

Давлат қўриқхоналарининг қўриқланма (буфер) зоналарини белгилаш
“Муҳофаза
этиладиган
табиий
ҳудудлар
тўғрисида”ги
Қонуннинг
47-моддаси ижросини таъминлаш ва
экотуризмни
ривожлантириш
мақсадида:
Ҳисор, Зомин, Нурота, Сурхон,
Қизилқум
давлат
қўриқхоналарининг
қўриқланма
(буфер)
зоналари
Вазирлар
Маҳкамасининг
2020
йил 18
февралдаги 94-сон ва 2021 йил
5 майдаги 282-сон қарорлари
билан белгиланди.
Зиёрат
ва
экологик
туризм
турларини ташкил қилиш учун
“Ҳисор” давлат қўриқхонасининг
Ҳазрати Султон платоси, Сувтушар
шаршараси,
Динозавр
излари
ва Амир Темур ғори (жами 2000 га),
“Сурхон” давлат қўриқхонасининг
Заравутсой ёдгорлиги (395,6 га),
Нурота қўриқхонасида минг йиллик
арча объектлари қўриқхоналарнинг
қўриқланма (буфер) зоналарига
чиқарилди.

14.

МУҲОФАЗА ЭТИЛАДИГАН ТАБИИЙ ҲУДУДЛАР
умуртқали
ҳайвонлардан
ўсимликлардан
102 та тур
280 та тур
(83 фоиз)
(89 фоиз)
Қорақалпоғистон Республикаси
Навоий
Хоразм
Наманган
Тошкент
Андижон
Фарғона
Сирдарё
Жиззах
Бухоро
2016 йилда
2021 йилда
2022 йилда
2,011
млн. га
3,749
млн. га
6,321
млн. га
4,64%
8,4%
14,08%
Самарқанд
Қашқадарё
Сурхондарё
Республиканинг умумий майдони
МЭТҲнинг умумий майдони

15.

Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг давлат бошқаруви
Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларни ташкил этиш, муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш соҳасидаги давлат бошқаруви
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари, шунингдек махсус ваколатли давлат
органлари (Табиат ресурслари вазирлиги, Тоғ-кон саноати ва геология вазирлиги ва «Ўзбекистон темир йўллари» АЖ) томонидан
амалга оширилади.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси
Маҳаллий давлат ҳокимияти органлари
Табиат ресурслари
вазирлиги
- “Чотқол” биосфера, “Ҳисор”, “Сурхон”, “Зомин”, “Нурота”,
“Қизилқум” ва “Оқтоғ-Томди” давлат қўриқхоналари;
-“Сайгачий” мажмуа (ландшафт) буюртма қўриқхонаси;
- “Хоразм”, “Жанубий Устюрт”, “Марказий Қизилқум”,
“Зарафшон”, “Зомин”, “Угом-Чотқол”, “Оролқум”, “Поп” ,“
“Омонқўтон”, “Юқори Тўпаланг”, “Оролбўйи” ва “Боботоғ”
миллий табиат боғлари;
-Қуйи Амударё давлат биосфера резервати;
- Бухоро ихтисослаштирилган “Жайрон” питомниги;
- Арнасой, Денгизкўл, Қорақир, Судочье-Акпетки,
Борсакелмас, Муборак, Оқтов, Карнабчўл, Қўшробод,
Нуробод, Қумсултон, Хадича буюртма қўриқхоналари.
Тоғ-кон саноати ва
геология вазирлиги
«Ўзбекистон темир
йўллари» АЖ
- Китоб геология миллий
табиат боғи
- Угом-Чотқол биосфера
резервати

16.

Амалга оширилган ишлар
2018-2022 йилларда 1 та давлат қўриқхонаси, 10 та табиат боғлари,
2 та давлат буюртма қўриқхонаси, 1 та давлат биосфера резервати ва 1
та табиат ёдгорлиги ташкил этилди.
3 та замонавий Ташриф марказлари, «Судочье кўли» ва “Сувтушар
шаршараси” экотуристик масканлари барпо этилди.
1 та янги маъмурий бино ва 10 та кордон уйлар қурилди,
2 та маъмурий бино капитал таъмирланди.
31 та транспорт воситаси, 42 дона контейнерлар, 200 дан ортиқ
фотоқопқон, фотоаппарат, оптик кузатиш воситалари,
15 дона
планшетлар ва бошқа анжомлар билан таъминланди.
20 бош Бухоро буғуси, 66 бош Туркман қулонлари иқлимлаштириш учун
бошқа ҳудудларга кўчирилди.
Тўдакўл ва Қуйимозор сув омборлари Рамсар конвенцияси, Қуйи
Амударё давлат биосфера резервати ЮНЕСКОнинг биосфера
резерватлари тармоғи рўйхатига киритилди.
2022 йилда 90 дан ортиқ ходимлар малакаси оширилди

17.

Соҳада ҳал қилиниши керак бўлган муаммолар
1. Амалдаги “Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида”ги Ўзбекистон
Республикаси Қонунини янги таҳрирда тайёрлаш.
Бунда МЭТҲ тоифаларини аниқлаштириш ва экологик коридорлар тушунчасини
киритиш, ташкил этиладиган МЭТҲ учун ерларни заҳирага олиниш мезонларини
белгилаш, қаттиқ режимли МЭТҲ ерларини олиб қўйишни таъқиқлаш, Давлатлараро
МЭТҲ, Халқаро аҳамиятга молик МЭТҲ бўйича янги талаблар киритиш, ҳаволаки
нормаларни минималлаштириш ва қонун остидаги ҳужжатлардаги нормаларни киритиш
орқали тўғридан-тўғри қўлланиладиган Қонун лойиҳаси тайёрлаш.
2. Умумий майдони 524,2 минг гектар бўлган 10 та буюртма қўриқхона ва 11 та
давлат табиат ёдгорлиги юридик мақомга эга эмас.
3. Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларни замонавий рақамли технологияларни
қўллаган ҳолда бошқариш тизимини тубдан яхшилаш, муҳофаза ишларини кучайтириш,
илмий салоҳиятни ошириш.
4. Замонавий технологиялардан фойдаланган ҳолда МЭТҲ ларда қўриқлаш ва
мониторинг ишлари самарадорлигини ошириш мақсадида SMART-патрул тизимини жорий
этиш.
5. Ноёб ҳайвонларни кўпайтириш мақсадида замонавий талаблар асосида табиий
питомниклар ташкил қилиш.
6. МЭТҲ ларда экотуризмни ривожлантириш.

18.

Эътиборингиз учун рахмат!