3-Oqava suvlardan kaltsiy va magniy birikmalarini olish texnologiyasining fizik-kimyoviy asoslari

1.

Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti
3-Gidrometallurgiya zavodi chiqindi suvlari
tarkibidan kalsiy va magniy birikmalarini
ajratib olish texnologiyasining fizikkimyoviy asoslari
Rahbar: t.f.d., prof. Umirov F.E.
magistrant Vaxobov J.V.
25.06.2023

2.

Mavzuning dolzarbligi
Bugungi kunda dunyo miqiyosida ichimlik suviga bo’lgan ehtiyoj jadal
sur’atlarda oshib bormoqda. Toza suv tanqisligi endi jahon muammosiga
aylanmoqda. Kimyo sanoati va qishloq xo'jaligining suvga bo’lgan ehtiyojlari
tobora ortib borayotgani butun dunyo olimlarini bu muammoni hal qilish
uchun turli xil vositalarni izlashga majbur qiladi. Tozalash murakkabligi,
chiqindilarning miqdori va tarkibi, tarkibning doimiy o’zgaruvchanligi,
aralashmalarning juda xilma-xilligi doimiy yangi ishlab chiqarish
texnologiyalariga bo’lgan ehtiyojni oshishiga va mavjud texnologiyalarning
o'zgarishiga sabab bo’lmoqda.
Ayniqsa rangli va nodir metallar ishlab chiqarishda ko’p miqdorda
texnologik suvlar chiqindi havzalariga to’kilmoqda. Tarkibida metall miqdori
kamaygan, ya’ni ishlatishga zarur emas rudalarni qayta ishlash yoki boyitish,
ularning ko’p miqdorda qayta ishlashda ortiqcha suv sarfi ko’paymoqda. Bu
esa metall ishlab chiqarishdagi tannarxni sezilarli darajada oshiradi. Bularga
e’tiboran, kon-metallurgiya kombinatlariga, tannarxni oshirmaslik uchun,
tarkibida metall kam rudalarni qayta ishlash uchun, kam xarajatli va samarali
25.06.2023
2
usullar texnologiyasini topib, ularni qo’llash tavsiya etiladi.

3.

Ilmiy-tadqiqot ishining maqsadi
3-Gidrometallurgiya zavodining chiqindi suvlari tarkibini o`ganish
3-Gidrometallurgiya zavodi chiqindi suvlarini tozalashning zamonaviy
texnologik usulini ishlab chiqish;
Ilk marotaba chiqindi suvni tozalashda hosil bo’lgan shlamni qayta
ishlash natijasida
sanoatda keng qo’llaniladigan Ca2+ va Mg2+
birikmalari ajratib olish;
25.06.2023
3

4.

Tadqiqot obekti
Ilmiy-tadqiqot ishimizning obekti sifatida Navoiy kon metallurgiya kombinatiga
qarashli 3-Gidrometallurgiya zavodining chiqindi suvlari tanlab olindi. Bu chiqindi suv
tarkibida korxonada ishlatilib bo’lingna texnologik suvlar, BIOKS sexining aylanma
suvlari, sorbsiya jaryonida rudani yuvish uchun sarf bo’lgan suvlar va korxonada
ishlatiladigan barcha aylanma va texnologik suvlar kiradi.
Chiqindi suvining asosiy qismin io’gir metallar, tuzlar,
suvda erimaydigan minerallar tashkil etadi. Chiqindi
suvining nihoyatda o’zgaruvchan tarkibli bo’lishi bu
suvlarni tozalashning ayni bir texnologiyasini taklif
qilish imkoniyatini qiyinlashtiradi.
25.06.2023
4

5.

3-Gidrometallurgiya zavodi chiqindi suv havzasi
25.06.2023
5

6.

3-Gidrometallurgiya zavodining sun’iy yo’ldosh orqali olingan rasmlari
Zavodning chiqindi suv havzasi
zavoddan 11 km masofa uzoqlikda
joylashgan bo’lib, ishlatib bo’lmas
darajaga kelib qolgan texnologik
suvlar chiqindi suvi sifatida havzaga
nasoslar yordamida to’kib tashlanadi.
Chiqindi suv havzasi usti ochiq
shaklda bo’lib uning maydoni 14 km2
tashkil etadi. Chiqindi suv havzasi
ikki qismga bo’lingan, olti oy
davomida chiqindi suvlar havzaning
bir qismiga, keying olti oyda esa
ikkinchi qismiga to’kiladi. Shu
asnoda jarayon davriy ravishda
boradi.
25.06.2023
6

7.

3-Gidrometallurgiya Markaziy laboratoriyasidan olingan natijalar. Chiqindi, BIOKS sexi hamda texnologik suvlarning
elementar tarkibi
NKMK GMZ-3 zavodining chiqindi, BIOKS sexining aylanma suvi
hamda texnologik suvlarining kimyoviy tarkibi
№
Anion, kation
1
SiO2
2
Ca
3
Mg
4
Na
5
K
6
Feобщ
7
Cu
8
Zn
9
Pb
10
Mn
11
Ni
12
NaCN
13
Co
14
Cr
15
Al
16
Cl
17
CO3
18
HCO3
19
NO3
20
SCN
21
As
25.06.2023
22
SO4
GMZ-3 Texnologik suvi
(mg/l)
20
150
75
140
15
0,2
0,2
0,1
1
0,2
0,2
10
0,2
0,2
10
350
отс.
190
0,05
0,05
20
0,3
GMZ-3 BIOKS
sexining aylanma suvi
(mg/l)
mg/l
20
500
640
390
100
0,4
0,2
0,2
1
10,4
2
10
1,3
0,2
17
480
5
325
11
15
20
4,4
Chiqindi suvlari
(mg/l)
20
570
480
710
140
0,4
0,2
4
1
0,4
5
15
2,4
0,2
10
740
12,2
320
25
500
20
3,5
Ca
14,25 kg
Mg
11,75 kg
Chiqindi suv
7

8. Chiqindi suv havzasi suvining mass-spektor tahlil natijalari (“Узбекгидрогеология” laboratoriyasidan olingan)

Litrdagi tarkib
Kation
mg/l;
mg-ekv/l
%-ekv/l
Na+
536
23,33
23
K+
NH4+
Ca2+
Mg2+
Fe3+
Fe2+
170
30
640
499
4,36
1,66
32,00
41,00
4
2
31
40
102,35
100
Jami
Qattiqligi mg-ekv/l:
umumiy
Karbonatli
Karbonatsiz
рН
СО2
СО2
SiO2
73,0
3,90
69,10
7,50
26
нет
8
Quruq qoldiq: mg/l
Eksperimental
Hisoblangan
Anion
25.06.2023
Boshqa ko’rsatgichlar
7140
6729
СlSO42NO2NO3CO3-
479
3498
0,1
750
-
13,50
72,86
12,09
-
13
71
12
-
HCO2-
238
3,90
4
Qoldiq
Turganida cho'kma tushadi
102,35
100
Suzib yuruvchi moddalar mg/l
390
Jami
Fizik xususiyatlari
Shaffofligi
Filtrdan so’ng shaffof
Ta’m
Kuchli tuzli
Rang
Rangsiz
Hid
Hidsiz
8

9. BIOKS sexi aylanma suvining mass-spektor tahlil natijalari (“Узбекгидрогеология” laboratoriyasidan olingan)

Litrdagi tarkib
Kation
mg/l;
mg-ekv/l %-ekv/l
Na+
397
17,26
13
K+
50
1,28
1
NH4+
0,7
0,04
Ca2+
540
27
Mg2+
Fe3+
Fe2+
Jami
1070
0,3
0,3
Qattiqligi mg-ekv/l:
umumiy
Karbonatli
115,0
8,90
Karbonatsiz
106,10
20
рН
7,40
88
66
СО2
СО2
SiO2
31
нет
12
133,58
100
Сl-
452
12,75
13
Quruq qoldiq: mg/l
Eksperimental
Hisoblangan
Fizik xususiyatlari
SO42-
5263
109,64
71
Shaffofligi
Filtrdan so’ng shaffof
NO2-
0,01
-
-
Ta’m
Kuchli tuzli
NO3CO3-
142
-
2,29
-
12
-
Rang
Hid
Rangsiz
Hidsiz
HCO2-
543
8,90
4
Qoldiq
Turganida cho'kma tushadi
133,58
100
Suzib yuruvchi moddalar mg/l
773
Аnion
25.06.2023
Boshqa ko’rsatgichlar
Jami
9013
8198
9

10.

GMZ-3 chiqindi suvlarini tozalashdagi eng samarali xomashyolar va ularning tahlili
BIOKS sexi aylanma suvini defekat, ohak, NH4H2PO4 bilan tozalash tahlil natijalari
№
Tajriba nomlari
pH
Ca (mg/l)
Mg (mg/l)
Umumiy qattiqlik
1.
BIOKS suvi
6.7
589
591
78
2.
CaO
10
587.2
233.5
48.5
3.
CaO
11
863.7
46.8
45
4.
defekat 0.25 g/l
8.2
575.1
537.5
73
5.
defekat 0.5 g/l
8.0
520
515
68
6.
defekat 1 g/l
7.9
370
390
50
7.
Defekat 0.25 g/l + CaO
11
765.5
350.2
67
8.
Defekat 0.5 g/l + CaO
11
839.6
305.3
67
9.
Defekat 1 g/l + CaO
11
861.7
294.3
67.2
10.
0.2 g/l NH4H2PO4
7.7
419
438.7
57
11.
0.4 g/l NH4H2PO4
7.6
380.9
312
45
12.
0.6 g/l NH4H2PO4
7.5
302.8
316
41
13.
1 g/l
NH4H2PO4
7.3
206.6
237
30
14.
0.2 g/l NH4H2PO4
11
968
237
67.8
15.
0.4 g/l NH4H2PO4
11
807
306.4
65.6
16.
0.6 g/l NH4H2PO4
1 g/l
NH4H2PO4
11
771
339
66.4
11
615
409
64.3
11
0
0
0
17.
18.
25.06.2023
tozalanayotgan suv hajmiga nisbatan
10% qo’shiladi
NH4H2PO4 +Defekat
(1:5 nisbatda)
10

11.

GMZ-3 chiqindi suvlarini tozalashdagi eng samarali xomashyolar va ularning tahlili
Chiqindi suvini defekat, ohak, NH4H2PO4 bilan tozalash tahlil natijalari
№
Tajriba nomlari
pH
Ca (mg/l)
Mg (mg/l)
Umumiy qattiqlik
1.
2.
3.
Chiqindi suvi
CaO
CaO
6.7
10
11
560
630
783.7
380
220
73
51
45.5
45
4.
defekat 0.25 g/l
7.6
445.4
284
45
5.
6.
defekat 0.5 g/l
defekat 1 g/l
7.5
7.7
401
380
270
250
42
39
7.
Defekat 0.25 g/l + CaO
11
748
151.5
40
8.
Defekat 0.5 g/l + CaO
11
765.6
145
40
9.
Defekat 1 g/l + CaO
11
771.3
140.6
40.4
10.
0.2 g/l NH4H2PO4
7.7
503
268.5
46.5
11.
0.4 g/l NH4H2PO4
7.6
461
295
45
12.
0.6 g/l NH4H2PO4
7.5
402.8
298
43.1
7.3
305
141
29
11
668
145
38
14.
1 g/l
NH4H2PO4
0.2 g/l NH4H2PO4
15.
0.4 g/l NH4H2PO4
11
760
148.7
37.8
16.
0.6 g/l NH4H2PO4
11
770
154.5
35.4
17.
1 g/l
NH4H2PO4
11
602
165.6
32.3
18.
tozalanayotgan suv hajmiga nisbatan
10% qo’shiladi
NH4H2PO4 +Defekat
(1:5 nisbatda)
11
0
0
0
13.
25.06.2023
11

12.

Mg
mg/l
1.05
0.287
590
372
0.145
110
280
pH
Chiqindixona
suvi
8
Na2CO3
qo’shilgandan
keyin
10
1.02
25.06.2023
Fe
U
Na+K
CO3
HCO3
SO4
NO3
Cl
mg/l
Qattiq
qoldiq
Loyqalik
darajasi
Ca
mg/l
Tajriba
nomlari
Umumiy
qattiqlik
ekv.g/l
Zichlik
Chiqindi suv havzasi suvini Na2CO3 yordamida tozalashdan olingan natijalar
78
0.28
1.5
810
12
171
3360
12.8
781
7005
20.2
0.2
0.5
180
2
11
1533
35.4
752
2075
12

13.

Mg
mg/l
1.02
0.145
110
280
0.134
108
120
pH
Chiqindixona
suvi
10
MEA
qo’shilgandan
keyin
11.5
1.04
25.06.2023
Fe
U
Na+K
CO3
HCO3
SO4
NO3
Cl
mg/l
Qattiq
qoldiq
Loyqalik
darajasi
Ca
mg/l
Tajriba
nomlari
Umumiy
qattiqlik
ekv.g/l
Zichlik
Chiqindi suv havzasi suvini MEA bilan tozalashdan olingan natijalar
20.2
0.2
0.5
180
2
11
1533
35.4
752
2075
16
0.12
0.5
146
6
25
1148
22.4
320
970
13

14.

Chiqindi suvini MEA yordamida tozalashdan so’ng filtrda qolgan qoldiq tarkibining rentgenanaliz tahlili
25.06.2023
14

15. GMZ-3 oqova suvlari tarkibidan magniy va kalsiy birikmalarini ajratib olishning prinsipial texnologiyasi

Olib borilgan tadqiqot natijalariga asoslanib hamda 3-Gidrometallurgiya zavodida mavjud
bo’lgan texnologiyalardan foydalangan holda chiqindi suvlar tarkibidan Ca2+ va Mg2+ birikmalarini
ajaratib olish uchun quyidagi blok sema tavsiya etiladi.
25.06.2023
15

16. 3-Gidrometallurgiya zavodi chiqindi suvlarini tozalash va chiqindi suv tarkibidan magniy va kalsiy birikmalarini ajratib olish

texnologiyasi
1-bunker;
2-aralashtiruvchi reaktor;
3-ingichka qavatli filtr; 4tozalangan suvni ajratgich;
5-shlamli yig’gich;
6-mexanik filtr;
7-tindirgich;
25.06.2023
8-tindirgich.
16

17.

XULOSA
Ushbu dissertatsiya ishida 3-gidrometallurgiya zavodi chiqindi suvlari tarkibidan Ca2+
va Mg2+ birikmalarini ajratib olish uchun olib borilgan ilmiy-tadqiqotlar keltirilgan bo’lib
quyidagi maqsadlar erishildi:
gidrometallurgiya zavodining chiqindi suvlari tarkibini o`ganish va tozalashning eng ma’qul
usullarini tanlandi;
3-gidrometallurgiya chiqini suvlarini tozalashning zamonaviy texnologik usulini ishlab
chiqildi;
Chiqindi suv tozalashda hosil bo’lgan cho’kmani qaytas ishlash natijasida sanoatda keng
qo’llaniladigan Ca va Mg birikmalari ajratib olindi;
25.06.2023
17

18.

E’tiboringiz uchun raxmat!
25.06.2023
18