Медиа ақпараттық

1.

МЕДИА АҚПАРАТТЫҚ
САУАТТЫЛЫҚ
МҰҒАЛІМДЕРГЕАРНАЛҒАН
РЕСУРСТЫҚКІТАП

2.

МЕДИА АҚПАРАТТЫҚ
САУАТТЫЛЫҚ
МҰҒАЛІМДЕРГЕ АРНАЛҒАН РЕСУРСТЫҚ КІТАП

3.

МҰҒАЛІМДЕРГЕ АРНАЛҒАН РЕСУРСТЫҚ КІТАП
МЕДИА ЖӘНЕ АҚПАРАТТЫҚ САУАТТЫЛЫҚ
ББК76 Я721
М42
Медиажәнеақпаратықсауатылықбойыншамұғалімдергеарналғанресурстықкіта
п«БАҚ-тықолдауорталығы»ҚҚдайындады,Қырғызб
іл
мберуакадемиясыныңғылымике
ңс
і мақұлдаған. Қырғызса
тнРеспубликасыныңБ
іл
м
жәнеғылымм
и
нс
л
тр
ігб
іл
мберусаласындапайдалануғаұсынады.
Авторлары: ИманқұловМ., У
супбаеваА., Т
екімбаеваА., ДаниловаН., ШтурхетскийС. КожобековаБ.
Дизайн/беттеу: Же
іге
тновЧ.
Қазақ тіліне аударған: Әбд
іға
прС.
Сарапшы: СмақовД.
Аннотация: Ә
д
істем
е
л
ікматериалдар«медиа»және«ақпаратықсауатылық»ұғымдарыныңмағы- насын,олардыңоқушыларүшінө
зе
ктіл
гн
,оқытуүр
д
існ
еб
ір
гун
,мақсатрыменнәтижелерін,тәр- биелеужұмыстарыныңәд
іс-тәл
д
ерінсипатайды.Соныменқатар,о
қуматериалдарыныңдерекөз- деріментаныстырады,кіта
птә
ж
ір
б
и
е
л
іксабақтрдың
мысалдарыберілген.
М42 Медиаақпаратықсауатылық:мұғалімдере
гарналғанресурстықкітап.3000., 2018. ISBN 978-9967-11-656-6
Ә
д
те
іс
м
е
лікматериалдар9-11 сыныпмұғалімдеріне,«Адамменқоғам»п
ә
н
іңоқытушыларынаарналған. Мұа
ғлім-дерд
ә
р
теннемесесыныптантыссабақтрдыжоспарлаубарысындаә
іс
д
те
іс
м
л
е
ікматериалдардыпайдаланаала-ды.Ә
д
те
іс
м
е
л
ікматериалдар«медиа»және«ақпаратықсауатылық»ұғымдарыныңмағынасын,олардыңоқушы-ларүшінө
зе
ктіл
гн
,оқытуү
д
р
н
іс
еб
ір
н
гу
,мақсатрыменнәтижесін,
тәрбиелеужұмыстарыныңәдіс-тәлдерінсипатайды.Соныменқатар,оқуматериалдарыныңдерекөздеріментаныстырады,кіта
птә
ж
ір
б
и
е
л
іксабақтрдыңмысалдарыберілген.БасылымIREX Europe ұйымыныңқаржылыққолдауыныңарқасындадайындалды.Оқуқұралыбұданә
іржаңартылыпотырады,мұғалімдер
діңұсыныс-пікр
лерітыңдалғансоңматериалдартағыдаж
е
тіл
д
ір
л
е
д
і.
М4501000000-18
УДК659
ISBN 978-9967-11-656-6
ББК76 Я72
Ә
д
істем
е
л
ікматериалдар«Адамменқоғам»(азаматану),тарих,география,әдеп,информатикажәнеб
асқдапәндердіңмұғалімдерінеарналған.Соныменқатар,оқубағдарламасыменмектепө
м
ір
н
е
медиажәнеақпаратықсауатылықтые
гізудмақсате
н
ткнмектепдиректорларына,кітапханашы-ларғаарналған.Мұғалімдерөзсабақтрыннемесесыныптантыссабақтардыжоспарлаубарысында
ә
д
істе
м
е
л
ікматериалдардыпайдаланаалады.
Бұлә
д
істемеіклматериалдар:
1. Медиаменақпара
тықсаутылықұғымдарыныңмән-мағынасынтүсін
уге;
2. Медиажәнеақпаратықсауатылықтыоқытуүр
д
ісменмектепө
м
ір
н
еен
гізуе;
3. Медиажәнеақпаратықсауатылықтықалыпа
тстыруменб
ағлауүр
д
існжоспарлауғакөмектеседі.
© «БАҚ-тықо
лдауорталығы»ҚҚ
© «MediaNet Халықаралықжу
рналистикаорталығы» ҚҚ
Кітаптыдайындаубарысындашете
лдер
діңтәжірбиесі,ЮНЕСКОұйымының,ДойчеВеллеменУкраи-наб
іл
мберусаласыныңқұжатрыпайдаланылды.

4.

МАЗМҰНЫ
6
1. Кіріспе
2. МАСдегнне?
3. Мақса
тры, мінде
р
ітжәнеқорытынды
4. Базалықмедиажәнепе
да
го
те
р
діңақпаратыққұ
т
е
зір
8
9
10
11
I Бөлім. «Ақпарат» және «медиа»
1. «Ме
диа» дегнне?
2.
Бұқаралықақпаратқұралдарыныңтүр
л
е
р
і
3.
БАҚ-ңқа
гр
зір
ө
л
і
4.
Медиаменаудитория: ықпалетушіқайсы?
5.
Ақпаратықсоғыстар
6.
Медиакөмегіменманипуляцияжасау
7.
Фейктер
8.
Ақпаратысыниқабылдау
16
17
20
23
24
30
31
37
38
II Бөлім. Ақпараттық стандарттар және жаңа медиа дәуіріндегі этика
1.
Ақпаратықстандартар
2.
Өзін-өізретумеханизмдері
40
43
46
III Бөлім. Әлеуметтік медиа және Интернет
1.
Интернетдегнне?
2.
Интернеттарихыжайындабір
е
рсөз
3.
Әлеуметікмедиа: м
үм
кін
д
іктерменқа
терлер
4.
Интернетпенәлеуметікжеліе
р
д
іңо
қғама
ғықпалы
48
49
50
52
54
IV бөлім. Қазіргі заман жасөспірімдерінің психологиялық бейнесі
1. Жасөпірмдер
д
ң
і есеюерекшеікте
л
р
2. Есеюд
іңқиындытқары
3. Медиаәлемменжасөпірм
1.
Жа
сө
п
ір
мжәнеИнтернет
4.3.2. Компьютерд
іе
гжәнеонлайнойындар
4.3.3 Жа
сө
п
ір
мжәнеБАҚ
4.3.4. Жасөспірмжәнегаджетр
4.4. Жа
сө
п
ір
мжәнеәлеуметікжеліе
р
56
59
63
66
66
73
76
78
79
Сабақ № 1- «Ақпарат және медиа»
Ақпаратдегнне?
БАҚдегнне?
Сабақтыңқысқашамазмұны
Сабақ №2 - Журналистика және медиасауаттылық
Жу
рналистдегнкім
Медиасауатылық
Медиаб
іл
мберу
Сабақтыңқысқашамазмұны
Сабақ №3 – Ақпарат тағам секілді
Ақпаратық«фастфуд»
Мемдер
Фейктер
Сабақтыңқысқашамазмұны
Сабақ № 4 – Ақпараттың адамға әсері
Визу
алдыматериалдардыңтүр
л
е
р
і
Манипуляция
БАҚартықшылықтарытуралы
Сабақтыңқысқашамазмұны
Сабақ № 5 - Сыни ойлау
Шешімқабылдаудыңбессатысы
Фактіл
е
рменп
лер
ікр
Сабақтыңқысқашамазмұны
Сабақ № 6 - БАҚ материалдарының сыни талдауы
Сабақтыңқысқашамазмұны
Жа
сөп
ірм
дерқар
қы
лм
ы
Қырғызд
а
ғы
аңғы
лы
қсы
Сабақ № 7- Менің Интернеттегі мүмкіндіктерім
Әлеуметікмедиатө
ң
ке
р
іс
Сабақтыңқысқашамазмұны
Cабақ № 8 - Интернетпен бірге жарасымды ғұмыр кешу
Дербесдеректрд
і қорғайтынқұралдартуралыақпарат
Интернет-қауіп-қа
терлер
Интерне
т-гигиенаныңн
гізережел
е
е
р
і
еоло
Г
кация
Сабақтың қысқаша мазмұны
толық
МАЗМҰНЫ
84
88
91
105
106
110
123
124
125
126
133
135
141
153
154
157
173
179
185
186
193
196
199
200
213
214
216
225
229
245
246
253
256
257
263
267
268 Курсты
269
7

5.

КІРІСПЕ
8
Қ
гдемократиялыққоғамдамедианың(коммуникацияқұралдары)қоғамдықп
зір
а
дқалыптастырудағыр
ікр
ө
л
і өтеүлкен.
Медианыңн
гізм
е
ін
д
е
т– азматрғаелдежәнеәлемдеболыпжатқноқиғаларжайындаақпаратберу.Қ
гзамандасауатыадамныңоқиалуы,санайалуыжәнежазаалуыаздықетеді.Әрүтлімедиаментүр
зір
а
л
і ақпаратықарналарарқылыақпаратке
л
іп
түседі.Оқушылардыңақпаратыа
тбуүшін,пайдалықырынанпайдалануүшін,сынитұрғыдаойлап-қорытуүшінқабілет-қарымыжетпейжатады.Олүшінмедиа
және ақпараттық сауаттылық депаталатындағдынымықтапигерукерек.
САУАТТЫЛЫҚ
(оқиалужәнежазаалуқабілеі)т
КОМПЬЮТЕРЛІК
САУАТТЫЛЫҚ
(компьютердежұмысжасайалуқа
біле
ті)
АҚПАРАТТЫҚ
САУАТТЫЛЫҚ
(компьютерліксаутылық+ ақпаратжазужәнеөңдеуқа
біле
іт
Б
ізд
ңө
м
м
ір
іздақпаратықжәнекоммуникациялықтехнологияларданбө
ліпқараумүмкінемес.Медиасауатыадамболуүшінақпаратпенжәнеақпаратықтехнологиялармендұрысжұмысіе
устдағдыларынқалыптастырукерек.
Жаңаақпаратықтехнологиялардыңықпалынанкоммуникацияү
д
р
ісде,адамдардыңжүріс-тұрысыдабіршамаөзгерді.Қ
гуқытаке
зір
а
зкелгенадамбұқаралықақпаратқұралдарындажәнеә
ле
ум
е
тікжелілердеконе
тнтжасауғақатысаалады,яғниөзбетін-шеақпаратжазып,оныИне
трнеткжүктейалады.Б
үгінтаңдаеңн
гіе
зақпараткө
зіқызметінжаһандықжеліатқарыпотыр.
МЕДИА
САУАТТЫЛЫҚ
(медианыңәртүріндеақпаратыталдау, бағлаужәнежасауқабілеті)
Заманауиинтернет-ехнологиялармедиажәнеақпаратықсауатылықтыбірдеймеңгерудіталапетеді.ЮНЕСКОмедиажәнеақпарат-ықсауатылық(МАС)терминіқолданысқае
нгізд. Терминбарлықкоммуникацияқұралдарын(медиа),бұқаралықақпараты(газет,радио,телевизия,кино,жарнама,интернетжәнет.б.)жәнебасқадаақпаратж
е
ткізуш
іл
е
р
д
і (кітапхана,мұрағат,мұражайлардықосқан-да)қамтиды.
Ақпараттық сауаттылық – адамныңақпаратыір
кте
у,таңдау,түсіну,бағалау,сақтау,жазу,қолданужәнеұсынуқабілеті.Ақпаратықсауатылықтымеңгерген,сыниойлайалуғақабілеті,ақпаратысараптайалатынә
ірқорытаалатынадамдыақпаратысауатыдепайтуғаболады.Бұлоқушыларғажекемұратарына,ә
ле
ум
е
тікжәнеб
іл
мсаласындағымақсатарынажетугм
үм
кін
д
ікбереді.
Ақпаратықсауатылықұғымытүр
л
і қабілет,дағды жиналғанжиналғанб
іл
мсп
е
ктр
інқамтиды.Ақпаратықсауатылықамынандайқа
біле
тржатады:
● Ақпаратқдегнқажеітл
каныта
қу;
● Ақпаратө
кзде
р
інаныта
қу;
● Ақпаратытабужәнеалу;
● Ақпаратыталдау,сараптаужәнесапасынабағберу;
● Ақпаратыретеу,бірыңғайлау,сақтау,топтастыру;
● Ақпаратыәдепті,ти
ім
д
і жәнекә
сіб
ипайдалану;
● Жаңаидеялардытабужәнетарату.
Медиасауаттылық – бейнелерді(образдарды),дыбыстардыжәнехабарламалардыалу,талдап-сараптаужәнебағлауқабілеті,со-ныменқатрмедиаәлемдежекемақсатрдадұрысбайланысорнатуқабілеті.
Медиасауатылықамынақұзір
е
тжатады:
●Эстетикалықжәнешығармашылық:медиаконтенті зерделеу,жасаужәнетүсін
д
р
уқабілеті.Бұлқа
б
іл
е
тр
д
і оқушыларөзбетріншемедиаконтентжасауарқылықалыптастыраалады.
●Байланысжәнекоммуникация:медианыңжәрдеміменқарым-қатынасорнатужәнетүр
л
і медиарөлдердіжобалайб
іл
уқабілеті,яғниақпараттұтынушыжәнеақпаратж
е
ткізуш
іболыпкөру.Оқушыларбұғансе
р
ікторнатужәнетә
жір
би
е
л
іктапсырмалардыорындаубарысындаүйренеді.Байланысорнатудағдыларыөзкөзқарастарынб
іл
д
ір
угедағдылануғакөмектеседі.
●Сыниойлаужәнеталдау: медиаформалардыжәнеолардыңмазмұнынә
р
түл
і талдауқұралдарыныңкөмегіментүсіну,түсін
д
р
ужәнебағлауқабілеті.
●Қ
а
уіп
сзд
ік:мәселелердішешужәнежағымсызжағдайларданаулақболу.И
нте
р
не
тгіқа
сзд
уіп
ктуралыайтарболсақ,адамныңжекеө
м
ір
н
еи
зянке
л
тір
нконтентенжәнеқа
тбайланыстардансақболукерек.
уіп
● Медиажәнеақпаратықсауатылық– медианы,бұқаралықақпаратқұралдарынжәнебасқадаақпараткө
зде
р
ін(кітапхана,мұрағат,мұражай)ти
ім
д
і пайдалануқабілеті.Бұлсыниойлаужәнеөмірбойыоқу,іздену,б
іл
малудағдыларыменбайланысты.
Бұлар– азаматыққоғамдабелсендіөмірсүріп,әлеуметнуүшінөтеқа
ж
е
ті дағдылар.
Интернеттің көмегімен:
- Әртүлікітапханаларды,анықтамаларды(географиялық,арнайы,мекен-жайжәнет.б.),с
ө
зд
ікте
рпайдалануға;
-Хабарлама,хатар,құжатар,аудио-,фото-жәневидеоматериалдардыжолдаунемесеалуға,соңғыжаңалықтарданхабардарболуға;
- Қашықтаншеттілдерін,информаи
ткажәнебасқдасалалардымеңгеру
ге;
-Б
іл
мсаласындағытүр
л
і викториналарға,олимпиадаларға,конкурстарға,телеконференцияларға,ғылымиб
ір
л
е
ткр
с
гқатысуға;
- Же
кесайташуға;
- Электрондыпоштақызметінпайдалануға;
- Компьютергеқа
ж
е
ті пайдалыақпаратарды,о
қубағдарламаларынжүктепалуғажәнет.б.м
м
ү
кін
д
ікбар.
«Интернетеөскенбалалар»ө
зде
р
інақпаратайдынындае
р
кінсезінеді,дегенменоларм
ға
ұ
лім
ніңкө
м
е
гінезәру.Педаготарақпа-ратпендұрысжұмысжасаудыжәнеөзойынмедиақұралдарыарқылыдұрысж
е
кізуд
түйренугекөмектеседі.
ЧТО ТАКОЕ МЕДИА И ИНФОРМАЦИОННАЯ ГРАМОТНОСТЬ
9

6.

МАҚСАТТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ, НӘТИЖЕЛЕРІ
10
Қоғамныңжәнемәдениетіңақпаратнужаһандықүр
д
ісб
іл
мберусаласынабірнешежаңам
ін
д
е
тжүк-тед
і. Бұлмәселе
ніңшешіміақпаратықтехнологиялар- дықолданудажатыр.Бұлпедаготарданб
іл
м
д
і
болу-ды,ақпаратықжәнекоммуникациялықтехнологияларсаласынб
л
е
гіб
ірдеңгейдемеңгерудіталапетеді.
Оқушылардыңинтеллектуалды,танымдықжәнешығар-машылықпотенциалынартыруүшінмұғалімдердіңөз-д
е
р
ідеуақытталабынасайжаңадағдыларменбілімдібойына
жинайб
іл
ушарт.
Мақсаты – оқушылардыңбойындакоммуникацияқұралдарынқа
сзпайда- лануа
уіп
ғқажеітір
құзе
трд
і қалыптастыру;өзкөзқарасынб
іл
д
ір
уге, жекетаны- мынқалыптастыруға,өмірбойыізденуге,оқуға,жаңаб
іл
малуғамашықтануғакөмектесу.
Оқушылар:
-Баспасөздежазылған,тележәнерадиобағдарламаларда,кинофильмдердеайтылған,интернетжәнебасқадаақпараткөздеріндежарияланғанақпаратызерделеп,талдап-сараптап,сынибағлапжәнеіе
й
ікталатынболуыкерек;
р
-Әртүлікоммуникацияқұралдарындағыхабарламалардыңшығумақсатыменсебептерінтүсінп,осығанбайланыстыс
е
н
ім
д
і ақпарат-ытаңдайалуларыкерек;
-Кө
пшілкеарналғанақпараты,сондай-ақақпаратықтехнологиялардыңм
м
ү
кін
д
ікте
р
нсаналытүрдеә
ірти
ім
д
і пайдаланаб
іл
уе
р
ікерек;
- Ақпаратықхабарламалардыә
р
түл
і формададайындайалуларықажет;
- Бұқаралықақпаратқұралдарыменмедианыңр
ө
лінбағалап,оларбетпе-бетке
лтінқа
те
р
ле
р
дітү
ін
с
еб
іл
уе
р
і керек.
Оқужәнетәрбиежұмыстарыназаманауиақпаратыққұралдардыбарлықжағынзертепбарып,ойластырып,нысаланытүрдеқосатынболсақ,ондаб
ізмедиаәлемдеөзбетіншее
р
кінжолтабаалатын,азат,тәуелсіз,шығармашылықадамдарынтәрбиелейаламыз.
Адамныңқоршағанортанытаныпб
іл
уүшінзаманауимедиакешендіқұралқызметінатқарады.Б
іл
мберубағытындағымедиаө
нім
де
р
діжәнеоқытудыңақпаратықтехнологияларындайындаудамультимедиалық,интерактивтілік,ко
м
м
уни
ка
тивтілкжәнеө
н
ім
д
іл
ксе
тігн
п
и
зді.
Қ
гақпаратықжәнекоммуникациялықтехнологияларб
зір
а
іл
мберуүр
д
існжеклеугежәнекүшейтугекөмектеседі.Медиаоқытудыңәдіс-тәлдеріменмазмұнынаайтарлықтайө
зге
р
істе
нгізе
ді.Электрондымедиаматериалдыжақсырақтүсінуге,меңгеруге,естесақта-уғам
үм
кін
д
ікбереді.Тәрбиелікмәнізор,оқушылардыңтанымынкеңейтугекөмектеседі.Оқу-тәрбиеүр
д
існеэлектрондымедианықол-данудыңпсихолого-педагогикалықе
р
е
кше
лікте
р
іб
іл
мберужүйесінқайтақұр
уүшінөтемаңызды.Бұлерекшеліктердітүсін
ужәнеескеруқа
гзаманныңм
зір
ұға
лім
інеөзқызметінақпаратық
әлемдеболыпжатқнсоңғыө
зге
р
істгесайқұр
уғам
үм
кін
д
ікбереді.Мұғалімдерөзжұмысындатуындағанә
р
түл
і мәселелердішешуүр
д
існдұрысә
ірнақтыұйымдастыраалатынболады.Жекекә
сіб
иб
ктгнартыруүшіндемедианыңм
іл
үм
кін
д
ікте
р
нпайдаланаалатынболады.
9-11 сынып оқушыларынан күтілетін нәтижелер:
- кө
п
ш
іл
кеарналғанақпаратыңжекетұлғаға,қоғамға,мәдениетіңа
қлыптасуынаықпалынтүсінеді;
- сөзбостандығынажаупкершілікпенқарайды,оныңше
ін
гбіледі;
- БАҚтаратқнақпаратыңмазмұнын,о
қи
ғаменқұбылыстардыңб
е
р
іл
нсынитұрғыдақабылдайалады;
у
-виртуалдыжәнемедиаортадаө
зінәдепті,жауапты,салмақтыұстайалады,хабарламалардайындап,оныбұқаралықақпаратқұрал-дарыарқылытараталады;
- виртуалдыортадабайланысорнатқндазияндынемесеб
ір
е
дқорлайтын,ке
у
м
іте
с
нс
ө
зде
р
діпайдаланбайды;
-кө
п
ш
іл
кеарналғантиянақтыдайындалғансапалыақпаратытапсырыспенжазылған,жалған,асығысдайындалған,сапасызақпа-ратнажыратабіледі;
-н
е
л
ікте
нб
ірақпаратыә
р
түл
і адамныңә
р
түл
і қабылдайтынбіледі,тү
ін
с
д
р
еалады.
БАЗАЛЫҚ МЕДИА ЖӘНЕ ПЕДАГОГТАРДЫҢ АҚПАРАТТЫҚ ҚҰЗІРЕТІ
11

7.

БАЗАЛЫҚ МЕДИА ЖӘНЕ ПЕДАГОГТАРДЫҢ АҚПАРАТТЫҚ ҚҰЗІРЕТІ
12
Мұғалімдердіңкө
б
і медианыкө
р
н
е
кілүшінғанақолданады,оныңдидактикалықжәнетә
р
би
е
лікм
м
ү
кін
д
ікте
р
нтү
інбе
с
йжатады.Заманауипедаготардымақсатытүрдедайындауқажет,ақпаратықабылдаудағдыларындамытып,визуалдыобраздардыңвер-балдыкөшірмелерінқұрасы
труқа
б
іл
е
тнұштаукерек.Соныменқатар,ақпаратыңмазмұндықерекшеліктерін түсінп,онытәжірби-едеқолданаб
іл
укерек.Мұныңбарлығыпедаготыңақпаратыққұзір
тнжәнеақпаратпенжұмысжасауе
е
д
кін
р
гңде
ң
гй
інартырады.
К
үн
д
е
л
іктдамыпжатқндидактикалыққұралдардыңб
ір– мультимедиатехнологиясы.«Мультимедиа»ұғымымәтін,графика,мульти-пликация,видеожәнедыбыстыб
ір
кте
д
і. «Мультимедиа»терминіmulty (латыншаmultum – көптегнбөліктердентұратын,көпшежәнеmedia (орта,құрал).Сөзбе-сөзаударсақ«көптегенқұралдар»дегнмағынаныбереді.
Дәстүрлітүрдеоқытужүйесіақпаратывербалдытүрдеберугенегіздел-ген.Ақпаратывербалдыберуматериалдым
үм
кіндігншетолық,абстар-ктілберуд
іб
іл
д
ір
е
д
і. Оқушыларғаматериалментанысуға, онықорытуғакөпуақыткерек. К
е
м
ш
іл
гр
е
тіндеқатңб
е
кітл
гнформаменкөлемі,материалкүр
д
л
е
ігн
ң
бірдейболуынатапө
тугеболады.
Медиатехнологияларсаласындағықұзір
тл
е
ктүр
л
і әдістерді,тәсілдерді,технологиялардымеңгеруді,медиабілімбе
р
діңжекетра-екториясыбағдарламасынжобалауменжүе
у
згасырудыбілдіреді.
Жалпыадамныңмиыақпаратывизуалдықабылдауғабағыталған,о
б
ъ
е
ктігқарападамбірденақпараталаалады.Мультимедианыңақпа-ратықтехнологияларыадамтанымыныңпсихологиялықтабиғатынаорайақпаратыадекваты,м
үм
кіндігншекөрнекі,көркем
формадажет-ізуге
км
үм
кін
д
ікбереді.
Педагогтардың ақпараттық құзіреттілігін қалыптастыру
міндеттері мыналар:
-медиамәін
тдерді(медиаақпарат)жекшелендіругежәнетүсін
д
уге, әрүтр
р
іә
л
тсілдерментәжірбиежасауға,медиаөнімдердайындауғаүйрету;
-медиахабарламалардыңақпаратықмазмұнынталдау, үсін
ту, қабылдау, бағлауқа
біле
тіндамыту;
-тұлғалардыңкоммуникаи
твтікқа
б
іл
е
тр
індамыту(вебал-ды, вербалдыемес);
-сыниойлаужәнеақпаратыңсапасынбағлауқа
біле
тіндамыту;
-медиақұралдар, ақпаратықжәнекоммуникациялықтехно- логиялардыңкөмегіменшығармашылықтұрғыдаөзкөзқара-сынб
іл
д
ір
уқа
біле
тіншыңдау;
Б
іл
мб
е
р
уд
е
гімедиаө
н
ім
н
іңн
гіздидактикалықб
е
г– аудиовизуалдыобраз.Техникалықмағынасындабұло
л
ір
бъе
ктіле
р
діңобраздарытүр
ін
д
е
гэкранғашықанцифрлендірлгенақпараттасымалдаушылардағыдеректер.Психолого-педагогикалықмағынасындабұлзерт-е
л
іпотырғано
бъе
кти
ві нақтылықтыңсубъе
кти
ві бейнесіэкранарқылыб
е
р
іл
е
тн о
қумазмұнынбе
р
удіңформасы.Осығанбайланы-стыаудиовизуалдыобраздыжасаудағын
гізміндет– оқушылардыңтақырыптықабылдауынжеңілдетужәне түсін
е
кір
әқарапайым
жолдарменкө
р
н
е
кібейнесінжасауарқылыжеткізу.
Мультимедиа – визуалдыақпаратықалыптастырудыңжаңатехнологиялықә
д
ісғанаемес, дидактиапозициясыменб
іл
м
д
і кө
р
н
е
кіжолдарменбе
р
удіңжаңаформасы.Б
іл
мберугеарналғанмультимедианыңке
лсіфункционалдықұрамдасб
ө
л
ікте
рбар:
1. Иллюстративт-а
іқпаратық(оқылатынтақырыптуралыақпаратыиллюстрациякөмегіменберу).
2
. К
о
гн
и
тв
і (визуализацияоқылатыно
б
ъ
е
ктінмодельдеугем
үм
кін
д
ікбереді,болғанө
зге
р
істдбақылапотыруғаболады).
3.Эмоционалды-оқиғалық(дәлосыуақытағыкөрсету(демонстрация)оқушыныңэкрандаболыпжатқноқиғаныбасқаруына,оныарықарайте
р
е
ңір
е
кзе
р
туін
еықпалетеді).
4.Интерактивт-и
інтеллектуалды(бағдарламаланғанлогикаоқушыныңтанымдықіс-әрекетеріне,тақырыптызертеубарысындакө
р
н
е
кіқұралдардыпайдалануға,материалдықабылдауғажәнеестеса
қтуғажағдайжасайды).
Қ
гзаманмұғалімдерденақпаратықмәдениеті меңгерудіталапетеді.Оныңн
зір
а
гізнақпаратықорта,оныңзаңдарытуралыбілім,ақпаратағынындадұрыс
е
баы
ғтытабаб
іл
уқа
біле
ітқұрайды.
Оқуүр
д
існұйымдастыруғақа
ж
е
ті талаптар:педаготардыңзаманауимультимедиалықтехниканыңм
м
ү
кін
д
те
р
і жайында,зама-науике
ңс
е
ніңқұрал-жабдықтары(электрондыта
қтжәнет.б.)туралыбілуі;кө
р
н
е
іл
кқұралдарын,сайтжасауәдісә
-тлдерінмең-геруі;өзжұмысындаоқытудыңзаманауиқұралдарынсауатыпайдаланабілуі;сабақтрғақосымшаэлектрондыпрезентациялардайындайбілуі;Интернетж
е
л
існ
д
е
гресурстартуралыб
іл
утиіс.
БАЗАЛЫҚ МЕДИА ЖӘНЕ ПЕДАГОГТАРДЫҢ АҚПАРАТТЫҚ ҚҰЗІРЕТІ
13

8.

БАЗАЛЫҚ МЕДИА ЖӘНЕ ПЕДАГОГТАРДЫҢ АҚПАРАТТЫҚ ҚҰЗІРЕТІ
Видеоәдіс– оқытудыңжее
кә
діс-тә
лде
р
інңбір.Бұлә
д
тсабақтытүсіндіргенде,бақылау,қорытындылау,қайталау,жинақтужұмыстарынұйымдастырғандақолдануғаболады.Әдісақпаратывизуалдықабылдауғанед
іс
гізелген.
Видеоәдістңо
қуүр
д
існұйымдастыружұмыстарынақоятынталаптарыжоғары.Олнақтылықпен,жан-жақтыойластырылуыменжәнемақсатқсә
й
ке
ігм
те
нерекшеленуітиіс.Видеоәдістпайдаланатынмұғалімоқушылардысабақтақырыбынае
л
іктр
п
,оларғабағыт-бағдарбереотырып,н
гіе
зүй
тін
д
е
р
інайтыпотыруыкерек,соныменқатрәроқушығажекелейкөмекб
е
р
уітиіс.
Мультимедиалыпрезентациялардықолдануарқылыө
те
інсабақтроқушылардықанатандыруыкерек.Яғни,оқушылардыңқұлшы-ныстарынартырып,сабақматериалынмазмұндауарқылыуақытыүнемдеугекө
м
е
ктсуіқажет.
Осылайша,мультимедиа-технологиялардыпайдалануке
лс
і бағытарбойыншажүзегасырылады:и
нте
р
а
кти
ві тақта,и
нте
р
а
кти
вісауалнамажүйесі,ә
р
түл
іо
қубағдарламалары,мультимедиалыэкран.
Компьютердіңкөмегіменсабақтыжоспарлағандамұғалімнақтыб
ірдағдылардықаншалықтымеңгергеніебайланыстытөмендегіс-әректердіжасайалады:
1. Бағдарламалаутіл
ңкөмегіменсабақтыңәртүр
н
л
і деңгейіндепайдалануғаболатынә
р
түл
і бағдарламалықө
нім
де
р
дідайындау;
2. Сабақадайындалубарысындажәнесабақтдайынбағдарламалардыпайдалану(энциклопедия,о
қубағдарламалары);
3.PowerPoint электрондыпрезентациясыменMicrosoft Office п
а
ке
тінпайдалану.Электрондыпрезна
тцияазғанауақытішіндеүлкендайындықсыз-ақкө
р
н
е
кіматериалжасауғам
үм
кін
д
ікбереді;
4. Сабақжобасындайындағандадеректрқорынқолдану;
5. ҮлестірмежәнедидактикалықматериалдардыдайындаубарысындаMicrosoft Word редакторыменжұмысісе
ту;
6. Компьютердегітесрмендиагностикалықкешендердіпайдалану.
Медиатехнологиясаласындақұзір
тқалыптастырудыңтә
е
жір
би
е
л
ікә
д
іспедаготарданнақтыб
іртә
жір
би
е
л
ікдағдылардымеңгеру
діталапетеді.Мысалы,медиамәтіндердіжазу,ви
де
о
түсір
лім
де
рөткізу,компьютерліке
тхникаларарқылывидеомонтажжасау,суретктүсіру,сур
е
тр
дісканерлеу,импорталғансур
е
тр
дікомпьютердеөңдеу,презна
тциядайындау,материалдардыИне
трнеткжүктеу,анимацияэффектілерінпайдаланужәнет.б.
14
Мұғалімнің білім беру үрдісін дидактикалық жабдықтауды жобалау қабілеті туралы айтқанда аудиторияда «дамытушы ортаны» қалыптастыру мақсатындағы кез келген педагогтың ұйымдастыруы тиіс жағдайлар:
-оқушылардыңөзбетріншетаңдаужасауынае
ікберу(тақырып,тапсырманыңдеңгейі,жұмысформасыменәдісә
р
-тлдеріжәнет.б.)
-өзбетіншежұмысісте
у(түрліжұмыстардыөзбетріншеа
тқа
р
уғам
үм
кін
д
ікберу,ондақабілетрдің,ұғымдардыңқалыптасуыжүзегасады);
- жұмысмақсатынұғынужәнеқорытындыжасауғажаупкершілікпенқарау;
- жекеқызығушылықтардыіскеасыру;
- топтықжұмыс(міндетрдіөа
зрабөлісу,жоспарлау,пікрталас,бағлаужәнеқорытындыныталқылау);
- ұғымдардықалыптастыружәнесолардыңн
е
гізн
діс-әректердіұйымдастыру;
- бағберужүйесінқолдану(портфолио,ж
е
тіскркүнде
ліг,оқушыныңтабысқажетукартасыжәнет.б.);
- педаготыңүл
гіболуы;
Медиатехнология саласында құзіретті және оқыту үрдісін дидактикалық жобалау қабілетін қалыптастыру мүмкіндігі:
1.Педаготыңқалауына/мотивациясына,соныменқатринфрақұрылымменоқу-материалдықбазаныңқаншалықтыже
тілдір
л
ге
ні-ебайланысты;
2.Техникалыққұралдарменбағдарламалыққамсыздандырусаласындаұйымдастырушылықинфрақұрылымдықалыптасы
труғабағыталғанә
кім
ш
іл
ксаясатыңболуы;
3.МұғалімдерЖООкафедрлаларындақолданыстабаржаңаақпаратықтехнологиялармендидактикалықтә
жір
би
е
німеңгергенжағдайда;
4. Оқуүр
д
існмедиатехнологиялардыпайдаланудыоқытатынб
ктартырукурстарындаоқудыұйымдастырғанжағдайда.
іл
Компьютерліктехниканыңдамуыжоғарыдааталғанталаптардыжүзегасыруға,сондай-ақ о
қуү
р
д
н
іс
ежаңатехнологияларменқолданыстағыдидати
ккалықжәнеәдіснамалықталаптардые
гізуеүлкенм
н
үм
кін
д
ікбереді.Оныұтымдыпайдаланаб
іл
укерек.Медиатехнологиясаласындағықұзір
тл
е
кңжәнедеб
іл
мберуүр
д
існедидактикалықжабдықтаудыжобалауқа
б
іл
е
тн
ңжоғарыд
е
ң
гй
і– педаготыңжетілунің,шығармашылықб
е
л
се
н
д
іл
гн
ің
,кә
сіб
иш
е
бр
л
ігн
ңбе
лгіс.
Егерти
істехнологияларқа
гқолданыстағыо
зір
қужүйесінежүйелітүрдеә
іртиянақтые
гізл
н
тболсағана,б
іл
мберуүр
д
існе
ә
р
түл
імультимедианыти
ім
д
і қолдануғаболады.
Пәнм
ұға
лім
де
р
інңақпаратықтехнологияларсаласынж
е
тікм
е
ңге
р
уідегнақпаратықжәнетелекоммуникациялықтехнологияларсаласынбілуін,ө
зд
е
р
ін
ңкә
іб
с
иқызметіндежаңатехнологиялардыұтымдыпайдалануынбілдіреді.
БАЗАЛЫҚ МЕДИА ЖӘНЕ ПЕДАГОГТАРДЫҢ АҚПАРАТТЫҚ ҚҰЗІРЕТІ
15

9.

1.1. “МЕДИА” ДЕГЕН НЕ?
Медианыңнее
ке
н
і анықтаудыңбірнешежолыбар.Бұлтермин«коммуникацияның,ақпаратыңнемесегазет,радио,телевизяарна-сыныңнемесетә
сіл
ңбір»д
н
е
гн
д
і білдіреді.Медиаадамдарбір-бірменбетпе-бетемес,медиаарқылыхабарламаалмасқандапайда-ланылады.Ақпараталмасқандахабарламакодталады,яғнихабарламажіберуші(лер)кодтайты,оданке
й
інақпараталушы(аудитория)ке
і кодтап,ақпаратыалады.Мұндайхабарламалар
р
медиахабарламадепаталады.
«Медиа»дегнсөзағылшынтіл
н
ее
нгізле
н.Ол«бұқаралықақпаратқұралдары»дегнмағынаныбереді.Телевизия,радио,га
зе
тжәнеинтернетсе
кіл
дұғымдардыңжиынтығынбілдіреді.media – сө
зілатынныңmedium сө
ңкөпшетүрі.Бұқаралықақпараткөздер-н
зін
іенбөлек«субстанция»дегнмағынасыбар. Соныменқатар,магнитленталар,дисктерсе
кіл
дақпараттасымалдаушылардаосылайаталады.Интернеткөптегнадамдарүшінн
гіз
е
бұқаралықақпаратжәнекоммуникацияқұралы.Интернеттемедиағажатады.
I БӨЛІМ
«АҚПАРАТ» ЖӘНЕ
«МЕДИА»
Дәстүрл
і жәнежаңамедиа
Медианың жіктелуі:
●н
гізқұралдардыңти
е
і бойынша(баспасөз,радио,телевизия,видео,компьютерлікжелілержәнет.б.)
п
●қабылдауарналарыбойынша(аудио, видео,аудиовизуалды,мәтіндік,графикалық)
●пайдалануорныбойынша(жеке, топтық, бұа
қ- ралық,үйдегі,жұмысбойынша,кө
л
іктежәнет.б.)
●ақпаратмазмұныжәнеәлеуметенубағытыбойынша(идеологиялық, саяси,өнегл-тікәрби- елік,танымдық,эстетикалық,экологиялық,эконо-микалықжәнет.б.)
I БӨЛІМ «АҚПАРАТ» ЖӘНЕ «МЕДИА»
17

10.

I БӨЛІМ «АҚПАРАТ» ЖӘНЕ «МЕДИА»
баспасөз
радио
телевизия
видео
компьютерлік
желілер
Негізгі
құралдың
типі
бойынша
Ақпарат
мазмұны
бойынша
18
аудио
видео
аудиовизуалды
мәтіндік
графикалық
жеке
топтық
бұқаралық
үйдегі
жұмыс бойынша,
көлікте және т.б.
Интернеітбұқаралықақпаратқұралдарынақа
трынажатқызуғаболама,әлдеболмай- дымадегнтақырыптап
таласқызужүріпжатыр.Жаһандық
ікр
жел
інн
гізақпараткөзіретін
е
д
етұынатынадамдарсаныкүнө
ткенсайынкөбе
й
п
і жатыр.
МЕДИА
• идеологиялық
• саяси
• өнегелік-тәрбиелік
танымдық
• эстетикалық
• экологиялық
• экономикалық және т.б.)
Қабылдау,
түсіну жолы
бойынша
Қолданылу
орны
бойынша
БАҚқызметінр
е
тй
інарнайызаңдарке
й
б
іршетелдердежоқ.Мысалы,АҚШ,Канада,Ұлыбритания,Испания,Аустрали-яныңұлтықзаңнамаларындабұқаралы-а
ққпаратыққұқықтымойындалмайды,БАҚазаматықнемесебасқазаңнамаларарқылыретелед.іЖурналистікқызметкқатыстыбаптарә
р
түл
і кодекстрбойыншақаралады(Францияда).
Толығырақ: Комаровский В. С. Государственная Служба и СМИ. – Воронеж. Издательство ВГУ, 2003, выдержки:http://
www.kursach.com/biblio/0005001/0700.htm)
Қазақстанның Бұқаралық ақпарат құралдары туралы Заңына сәйкес, дәстүрлі бұқаралық ақпарат құралдарынан
бөлек интернет ресурстарда да БАҚ-қа теңестірілген және олар Заң алдында БАҚ ретінде жауапқа тартылуы мүмкін.
ҚР «Бұқаралық ақпарат туралы» заңы бойынша бұқаралық ақпарат құралына – мерзiмдi баспасөз басылымы, теле-,
радиоарна, киноқұжаттама, дыбыс-бейне жазбасы және интернет-ресурстарды қоса алғанда, бұқаралық ақпаратты
мерзiмдi немесе үздiксiз бұқаралық таратудың басқа да нысаны жатады»1
1
ҚазқстанРеспубликасының1999 жылғы23 ш
іл
дедегіБұқаралықақп
аратқұралдарытуралыN 451 Заңы.
I БӨЛІМ «АҚПАРАТ» ЖӘНЕ «МЕДИА»
19

11.

I БӨЛІМ «АҚПАРАТ» ЖӘНЕ «МЕДИА»
20
1.2. БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ
а) Бұқаралық ақпарат құралдары мерзімді баспасөз және электронды БАҚ деп бөлінеді. Мерзімдібаспасөзгегазетер,журналдаржәнедебасқадам
е
р
зім
дібаспасөзө
нім
де
р
і жатады.ЭлектрондыБАҚ– радиоментелевизия.
Мерзімді баспасөздің жұмысын тоқтататыны, олардың жаппай жабылатыны туралы мәселе бірнеше жылдар бойы талқыланып келе жатыр. Соған қарамастан, газет-журналдар заман ағымынан қалмауға ұмтылып, дамып-жетіліп жатыр. Жыл сайын
әлем бойынша көптеген жаңа газет-журналдар ашылып жатыр. Себебі, газет-журналдарға адамдар көбірек сенеді, ол әрдайым
қолжетімді, материалды кез-келген ыңғайлы уақытта оқуға болады. Негізгі кемшілігі – ақпарат тарату жылдамдығы төмен.
Күнделікті шығатын газеттердің өзі басқа БАҚ түрлеріне қарағанда ақпаратты кешігіп жеткізеді.
Баспасөз,радиожәнетелевизядәстүрлі бұқаралықақпаратқұралдарынажатады.Соңғыуақыта«жаңа медиа» дегнтерминтаны-малболыпкеті.
Жаңа БАҚ немесе жаңа медиа (ағыл.Newmedia).БұлтерминдіХХғасырдыңсоңындаинтераи
ктвті-э
лектронды
басылымдарғақаратқолданылабастады.Дәстүрлімедиаданайырмашылығыр
е
тіндеконтентөндірушілерментұтынушыларарасындағыкоммуникаци-яныңжаңаформасы.Яғни,бұлтерминцифрлік,ж
е
л
іктехноло-гиялар
менкоммуникацияныңдамуүр
д
існбілдіреді.Еңалдымен,цифрліктехнологиялар.Бұлтенденцияқоғамныңкомпьютерле-нуіменбайланысты.2
Мерзімді баспасөз – баспаса
тногыкөмегіменбасыпшығарылған,ақпаратықа
ғзбасылғанмәтін,сурет,кескін,схема,графикажәнебасқадаграфикалықформалартүр
індежеткізн,оқырманақпа-ратыте
квизуалды(газетер,күнделіктер,журналдар,альманахтар,кітаптар)қабылдайтынбұқаралықапаратқұралы.Мерзімдібаспасөз
уақытыныңтығыздығынанемесебасқадасебептергебайланыстытелеарнадағыжаңалықтардытұраы
қт көреалмайтынадамдарүшіныңғайлы.
Электронды БАҚ. Радионыңартықшылығы– ақпаратыаудиалдыформадатаратуында.Телевизия-ныңартықшылығы– аудиожәневизуалдыбейнелер.Бұрындарыбаспасөздіоқығандаоқығанматери-алғақайтаоралуғаболады,га
зе
тнемесежурналданалынғанақпаратыжаңартыпотыруға
болады,бұлэлектрондыБАҚ-пенсалыстырғандам
е
р
ім
здібаспасөздіңартықшылығыдепсаналғанболатын.Қ
а
зір
электрондыБАҚ-тыңвеб-нұсқаларыбар,ондателевизиялықө
нім
де
р
діке
зкелгенуақытакө
р
угебола-ды,тіпстенограммасыдаберіледі.
Мичиган университетінің професоры Рассел Нойман:
«Newmedia – бұқаралықақпаратқұралдарыныңарықарайөмірсүр
уін
ңжаңаформаты.Цифрлікқұрылғылардаәрдайымқол-ж
е
тім
д
і болуын,соныменқатрқолданушылардыңақпаратыдайындапжәнеарықарайта
р
а
туғбелсендіқатысуынбілдіреді».
б) БАҚ тақырыбы бойынша қоғамдық-саяси және салалық деп бөлінеді. Қоғамдықсаясибасылымдарқоғамө
м
ір
н
д
е
гмаңыздымәселерменоқиғалардыкөтереді,алсалалықбасылымдарнақтыб
ірсалаға,тақырыпқаарналады.Оларғаведомстволықнемесесалалық/тақырыптықбасылымдаржатады.Оларкө
б
ін
еинтернетнемесегазет-журналтү
р
індешығады.Мысалы,мұғалімдерге,дәрігер-лергеарналғанжурналдар,ауыл-шаруашылығысаласыбойыншажәнет.б.осындайсалалықБАҚ-ңқоғамдық-саясиБАҚ-қаайналғанке
д
зе
р
іәлемдіктәжірбиедеболған.Мысалы,бүкілр
е
сй
л
ікмемлекті қоғамдық-саяси«Звезда»(Ресей)арнасыәскеритақырыптарғабағыталған.
Компьютермени
нте
р
не
тіңдамуынабайланыстысоңғы25 жылдамедиақарыштапдамыды.Алайда,бұлжаңамедианысипатамай-ды.Себебі,уақытөтекелеонлайн-басылымдарменцифрліктелевизядә
стүр
ліБАҚдепесептелді.Дәстүрлімедиадажаңатехноло-гиялардыпайдаланабастады.Мысалы,сур
е
ті өңдеужәнет.б.
в) БАҚ жіктелуінің басқа да түрлері бар:
- шығуж
гбойынша:күнделікт,апталық,айлық;
іл
и
- таралуаумағыбойынша:1.орталық,жалпыұлтық,республикалық;2.облыстық,аймақтық;3.қалалық;4.аудандық;5.ауылдық;
2
https://ru.wikipedia.org/wiki/Новые_медиа
I БӨЛІМ «АҚПАРАТ» ЖӘНЕ «МЕДИА»
21

12.

22
1.3. БАҚ-Ң ҚАЗІРГІ УАҚЫТТАҒЫ РӨЛІ
БАҚтыңзаманауиадамө
м
ір
н
ети
гізе
рқандайдаб
ірә
се
р
і жайындаайтуқиындау. Деседеәлемел
д
е
р
ін
ңкө
п
ш
іл
гн
д
еақпаратытұынудыңн
е
гізкөинтернетболыпотыр.M-Vector консалтин-зе
гтікртеукомпаниясының2013 жылыж
үр
гізе
нсауалнаманәтижесіне
сәйкесҚырғызстанүшінақпа-раттұынудыңн
гізкө
е
зіә
л
і дедә
стүр
ліБАҚекен.РесйліксаясаткерСергейМасауловтыңзертеуін
есәйкесҚаза
қстндытқардың48,9 пайызытелеарналардакөрсе
гнақпаратқсенеді.
тіл
Жаңамедианыңқалыптасуындаи
не
тр
не
тіңаларорны өе
тзор.Ин-тернетмәтін,сурет,видеожәнеаудионыб
іруақытажібе
р
угем
үм
кін
д
ікбереді.Жаңамедиадаеңмаңыздысы– интерактивтілік.Осыдан30 жылбұрынжаңамедианы
қолданушыменқолданушы,қолданушыменақпа-ратарасындағыдайи
не
тр
а
и
ктвілкпе
нқамтамасызе
те
інкоммуникаци-ялықтехнологияретін
д
еқарастырған.
БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ПАЙДАЛАНЫЛУЫ
ТЕЛЕДИДАР
98,10%
0,2%
РАДИО
56,70%
2,8%
ГАЗЕТТЕР
51,80%
4,9%
ҒАЛАМТОР
30,20%
10,6%
Дереккөзі: «М-вектор» компаниясының
ұлттық сауалнамасы
I БӨЛІМ «АҚПАРАТ» ЖӘНЕ «МЕДИА»
2016 жылғы1 шіл
д
ед
егіжағдайбойыншаҚазқстанРеспубликасында2763 БАҚтіркелген.Басымб
л
ө
ігн– 86% – баспасөз,11% – электрондықБАҚ3%
, – ақпаратықа
ге
н
тікрқұрайды.Қ
гуақытае
зір
а
л
ім
ізд
е1156 га
зе
тжәне 1269 журналжұмысістейді.Сондай-ақ,285 электрондықбұқа-ралықақпаратқұралытіркелген,олардыңіш
ін
д
етелерадиокомпания– 169 (108 – телекомпанияжәне61 –
радиокомпания),каб
ел
ьд
ікоператор
– 108 жәнесп
утн
и
кі хабартаратуоператоры– 8. Ақпаратықа
ге
н
тікр
д
ңжалпысаны– 41. Ж
ел
ікбасылымретінд
еорысжәнеқа
зқтілдерін-д
гі15 басылымтіркелген.
е
Қ
а
ір
зке
зкелгенадамеңаздегнтехникалыққұралдарменке
зкелгенформатамедиа-басылымдайындайалады.Ондамәтін,сурет,аудиожәневидеодаболуымүмкін.Жаңамедиақоғамдағыкоммуникациямо-де
лінжәнеадамдардыңбірбірменбайланысуә
сіл
тно
тлықтайө
ге
зр
тіпжатыр.Жаңамедиа– ін
ң
зсараланғаннарығыменкә
ө
сіб
имамандарыбартолықандыиндустрия.Мұндан
гізқұрал– Интернет.
е
Қазқстанда11 телекомпаниямен7 радиостанцияреспубликалықмәртебегие(«Қазақстан»РТРК»АҚ,«Хабар»а
ге
н
ті»АҚ,«КТК»АҚ,«НТК» ЖШС, «Рахат-ТВ»ЖШС, «Астанақ.телевизиясы»ЖШС, «31 канал»ТРКЖШС, «Эра»телерадиокомпаниясы»ЖШС, «ЕвропаплюсҚазақстан», ЖШС, «Рускоерадио-Азия»ЖШС және«NS
радиосы»ЖШС т.б.)
Қазқстаныңаумағындақызметкөрсетусапасыменд
е
ң
гй
і жоғарыақылыкөпбағдарламалықызметрұсынатынэфирлік-абельдіктелевизяж
л
е
ң108 операторыжұмысістейді.Олардыңқызметсаласы,әдете,ж
існ
гіл
р
е
ктсипатқие.Бұлрете,арналардыңп
а
ке
ті14-тен130-ға дейін-гітелевизябағдарламасыаралығындаболады.Бұлсп
е
ктр
д
і «Алма-ТВ»,«DIGITAL TV», «ID TV» және«ICON» сияқтыб
ір
қа
тріроператорларұсынған.Кабельдік
жәнеэфирлік-абельдіктелевизяинфрақұрылымыАлматы,Астана,Қарағанды,Қостанай, Өскемен,Павлодарсияқтыеңір
і
қалалардадамыған.«Қазтелерадио»АҚақпаратыбойыншаРеспубликадағы4 млн.үйшаруашылығының1,6 млн.эфирлік-абельдіктелевизияменқамтылған,бұл- шаммен5-6 млн.адам.Қ
гуақытауә
зір
а
кіл
торганда270 шетлдіктеле-,радиоарнаесепкеқойылған.Олардың:185 – ресей-лік,24 – ағылшын,16 – француз,11 – америкалық,7 – түркиялық,6 – украиндық,18 –
е
ө
зге
л
р
д
ік(Нидерланды,Корей,Гонконг,ШешенРеспублика-сы,ДағыстанРеспубликасы,Беларусь,Эстония,Кипр,Швейцария,Германия,ЛюксембургГ
е
р
ц
о
гті,Әзербайжан).Республикааумағындашетлдікбұқаралықақпаратқұралдарыніртаратушылар- «Қазпошта»АҚ,«СП«АиФ-Казахстан»ЖШС,«Евразияпресс»АҚ,«Алма-ТВ»АҚ,«Қазцентр-ТВ»ЖШС. Олартаратынмасс-медиакөлеміжиынтығы70% құрайды.Шетлдік
өнімд
ерд
і таратушылардың93 % - заңдытұлғалар.
СоңғыжылдарыҚазқстандад
ә
стүр
л
і БАҚтанқарағндаинтернетпенәл
еуметікжелілертұынужағынанғанаемес,әл
еуметікжәнеө
згедепро-блемалардышешудеб
и
л
ікпенқарапайымхалықарасындакө
п
ірболыпотыр.Бұлсоңғыболғанбірнешеоқиғаларданбайқалады:Жерреформасы,Көкжайлаумәселесі,ҮсеновпенӘлібиоқиғалары.
КөптегнзертеушілермұндайресурстардыБАҚқатарынажатқызуғақарсы.Бұлп
дкөптегнбатысмамандарыдақолдапотыр.Алайда,элекрондымаркетингсаласыныңкә
ікр
сіб
имаманыБ.Айзенбергсалмақтыдәлелдеркелір
тді.Олә
ле
ум
е
тікмедианыбұқара-лықақпаратқұралдарыр
е
тіндеқарастыруғаболмайдыдегнкөзқарасынбылайшатүсіндір
е
ді:«ДәстүрліБАҚ-ңмақсаты– қоғамғаә
ле
ум
е
тікмаңыздыақпараратыжеткізу.Ал,«жаңамедиа»дегнадамдарарасындағы
коммуникацияүшінте
кплатформақыз-м
е
тінатқарады».Демек,дә
р
тү
с
л
і БАҚб
ір
н
ш
іорынғаақпаратықояды,яғниақпаратсапасына,мазмұнынамәнбереді.Аләлеумет-іктмедиадаалдыңғықа
тр
ғабайланысшығыпкетді,хабарламалардыңмазмұныменсапасые
кін
ш
іпландаболады.
МедиажәнеақпаратықсауатылықтыартыруүшінБАҚ-пенжұмысжасауерекшеліктерін,ақпараткім
іңқолындақалайшаманипуляцияқұралынаайналатынынб
н
іл
укерекжәнетүсін
укерек.Кітаптыңбұлб
өл
імінд
емедиағабайланыстын
гізұғымдардықарастырамыз,БАҚ-ты
е
қоғамдықсанағықпалетужәнеманипуляциямақсатындағықұралретінд
езертейміз.Соныменқатар,БАҚ-тағыақпаратысынитұрғыда
Әлеуметікмедиасаласыныңзе
р
туш
ісМ.С.Будолакдыңкөзқарасыбасқа.Будолактыңшешімінше,«Жаңамедиа– онлайнБАҚ-ңжаңатүрі,ондаИнтернетж
е
л
існ
ңке
зкелгенқолданушысыбағдарламалаутіл
нбілмеседеқоғамғабағыталғанә
ле
ум
е
тікмаңы-зыбарақпаратыжазуға,са
қтуғажәнета
р
а
уғтқатысаалады».М.С.Будолаккітабындадә
стүр
ліБАҚорындайтынқызметіңбар-лығынә
ле
ум
е
тікмедиадаорындайдыдегнойларыменбөліскен.
Кез келген адам технология жағынан қарағанда «жаңа БАҚ» шығара алады. Бұл – жаңа
медианың артықшылығы. Масс-медианы «біреуді көпке» тарату құралы деп сипаттаған
Вин Кросби жаңа медианы «көптің көппен» байланысы деп қарастырады.
талдап-сараптауғакөмектсетінсұрақтрдықарастырамыз.
I БӨЛІМ «АҚПАРАТ» ЖӘНЕ «МЕДИА»
23

13.

I БӨЛІМ «АҚПАРАТ» ЖӘНЕ «МЕДИА»
24
Бұлақпаратберуформасынқарапайыме
тутенденциясынтүсіндір
е
ді:медиамейліншекөпоқырманне-месекөрерменназарынаударуүшінақпаратбе
р
удіңжаңатә
сіл
д
е
р
ініздейді.Мысалы,көңіл-көтерушілікформатағыхабарлардыкөптепберу,мысалыке
й
б
іржаңалықтарформатындағыақпараткөңіл-кө-те
р
уш
іл
кформатаб
е
р
іл
умүмкін.Тағыдаб
ірмысал,мультимедиақұралдарын
(видео,графикалықәрлеу)қолдану.Себебі,иллюстрацияланған,әрленгенматериалдыкө
р
е
тінкөрермендекөп.Баспасөзтүр
індежарықашықанбасылымдардыңкө
б
і ке
й
інвеб-нұсқаларынашты,қа
зіролармультимедиакон-тентжасауменайналасыпжатыр.
1.4. МЕДИА МЕН АУДИТОРИЯ:
КІМНІҢ КІМГЕ ЫҚПАЛЫ БАСЫМ?
Медиаменаудиторияқарым-қатынасындаы
ғықпале
туекіжақтыбағытажүзегасады:ауди-ториямедиағәсеретед
і, алмедиаау
диторияғаықпалетед
і. Медианыңаудиторияа
ғ
әсеріненқоғамдықп
ікрқалыптасады.
Заманауитехнологияларменолардыңқарқындыдамуыақпаратыоданә
ірқо
лже
тім
діетеді.Же-келегнинстиу
ардың, орталытқардыңнемесеұйымдардыңи
е
л
ігн
д
еемес.Қ
г
зір
а
уаы
қтаақпа-ратыңхалықүшінқо
лже
тім
діболуынаақпараткө
зідемүдделі.
Қаза
сқтндажарнамаберушілерүшінталастангө
і мемлекетіктапсырысүшінталасбасымырақ.Көпте
р
гнж
е
р
гіл
ктжәнереспубликалықдең- ге
й
д
і медиаларте
кмемлекті тапсырыстың
арқысындакүнде
р
інкө
р
іпотыр.СондықтандаҚа-за
қстндықмедиаарасындажарнамаүшінталастымқа
тлемес.
Қаза
сқтндықбұқаралықақпатқұралдарымем- лекттиыныналуғаталасып,солүшінжаңафор-матардыіздейді.
«Бішкекте Қытай елшілігінде
жарылыс болды» (30 тамыз
2016 жыл)
Лаңкестіктен кейінгі
Қытай елшілігінен
видео
Омбудсмен Қазақстан шекарасындағы «адамгершіліктен ада
қарым-қатынастың» куәсі болды
32 684
қаралым
9546
2967
қаралым
қаралым
Конституцияға түзетулер енгізу: қоғамдық
пікірден қорықпау
Дәрі-дәрмекке төзімді
туберкулезден емдеу курсы
қысқартылуы мүмкін
Ош-тағы қосалқы мектеп
директорының үстінен
қылмыстық іс қозғалды
1056
458
297
қаралым
қаралым
қаралым
I БӨЛІМ «АҚПАРАТ» ЖӘНЕ «МЕДИА»
25

14.

I БӨЛІМ «АҚПАРАТ» ЖӘНЕ «МЕДИА»
26
БАҚқұрылтайшығадатәуелді. БАҚи
е
сіжәнеқаржыландырукө
зіболатұрақұрылтайшыкон- тенткедеықпалетеалады. Кәсібиэти
кақағида- ларында
редакциялықсаясатыңқұрылтайшымүддесіненаза
тболуыкерекдепжазылған.
Ресйлікзаңнамадаредакцияөзқызметінө
д
зін
кә
сб
ин
е
гіздж
гізукерекдепжазылған3.Шын-дығынакелгенде,ке
үр
й
б
ірБАҚқоғамдықп
ге
ікр
ықпалетуқұралыретін
д
етір
келед
і. Мысалы,наы
қт б
ір
саясимақсатыө
кздегнбасылымашылуымүмкін.Мысалы,ел
ім
іздеБАҚкір
скөпкәсіпорынқа
трынажатпайды.Нарықшектеулб
іолғандықтан,БАҚте
к
жарнаманыңарқасынданемесеконте
і ақылыетіпқанакүнкөреал- майды.Алмедианыңаудиторияа
ғдегнүлкенықпалы жекеменшікгазет,ақпаратықвеб-ре-сурс,тіп
т
телеарнаашуғамаңыздысебепболаалады.
Аудиторияназарынаударудыңтағыб
ірә
д
ісбар.Ол– «жағаұстататын»материалдаржариялау.Бұлөтеа
тқіге
зқылмысне-меседау-дамайтуралыақпарат,басқашаайтқандаадамжанынтүр
ш
іктр
е
ннемесеқатыа
тңқалдыратын,б
ірсөзбенайтқандавеб-ресурстыңқаралымсанынартыратынконтент.
Әлеуметікмаңыздытақырыптарқылмыс,секс,агресияменбайланыстытақырыптарменсалыстырғанда,қоғамныңназарыназырақаударады.БұлБАҚ-ңаудио
трияназарынаударуғаарналғанко
н
е
ті е
уір
ктталаптарынаәсеретеді.Басредакторларбасылымдақылмысқақатыстыақпаратыңкөбеюінаудиторияныңқызығушылығыменбайланыстырады.Міне,осылайша,аудиторияныңқы-зығушылығыбұқаралықақпаратқұралдарындакө
те
р
іл
тнтақырыптарғаәсеретеді.
Жағымдыәсереткенжағдайлардажоқемес.
БАҚко
н
теі жарнамаберушілергенемесеқұрылтайшыларғатә
е
у
лдіболуымүмкін.Мәселен,редакцияларір
і жарнамаберушілер-е
гжылықабақтанытуымүмкін.КорпорацияларБАҚ-пентығызсе
р
іктсорнатып,би
н
зе
стіңқаржысынаортақжобалардыж
уіүр
гзмүмкін(айдарлар,ТВ-бағдарламалар).МұндайжағдайлардаБАҚ-тыңдемеушінң«әніншырқайтыны»жасырынемес.Журналистсеріктес-корпорацияныңбеделіненұқсанке
л
тір
нматериалдайындағанкүнің
өзінде,олэфиргежіберілмейді,га
зе
тмақалажа-рияланбауыықтимал.
Қызықты дерек: Оңтүстік Кореяда Samsung компаниясы ірі жарнамаберушілер қатарында. Кореялық журналист Субин Кис Capital арнасына
(Қырғызстан) берген сұхбатында Оңтүстік Кореяда бірде-бір медиа
Samsung компаниясының жарнамасы болмаса өмір сүре алмайтынын айтты. Компания жыл сайын жарнамаға 2 млрд.доллар жұмсайды. Samsung
компаниясының беделіне нұқсан келтіретін ақпарат жарияланбайды,
себебі компанияның келісім-шарттан бас тартуы ғажап емес. Елдегі сөз
бостандығы қоғамның демократиялану деңгейіне байланысты екенін көрсететін мысал бар. Германиядағы танымал TheShpiegel басылымының
редакторы Матиас Штрайцтың айтуынша, журнал кірісінің көп бөлігі
Apple компаниясымен жасалған келісім-шарттан түседі. Соған қарамастан, бұл басылымда компанияның Қытайдағы зауытындағы еңбек
жағдайы туралы мақала жарияланды. Бұл медиа мен бизнестің қарым-қатынасы қоғамдағы демократия деңгейіне байланысты екенін көрсетеді.
FreedomHouse ұйымының сөз бостандығының 2015 жылғы рейтингінде
Оңтүстік Корея 33-орында болған, ал Германия 18-орында.
ҚұрылтайшығабайланыстыБАҚмемлекті немесежекеменшікдепбөлінеді.Мемлекті БАҚмемлекті бюджетесебіненқаржы-ландырылады.Демек,оныңеңалдыменелбасшысына,оданке
й
іншенеуніктергетә
уе
лдіболуықтималдығыөтежоғары.Бұлте
кқаржыландыруғағанабайланыстыемес,осымақсатқбайланысты«билікежаныжақынадам»БАҚже
ткшісболыптағайындалады.П
о
стке
ңе
стікелдердеір
і мемлекті телерадиохабартаратушылар
ұлтықболыпөзгертілді.Кейбірелдердеұлтыққоғамдықболыпауысты.
Қоғамдық телерадиохабар тарату салық төлеушілер есебінен қаржыландырылады, олардың мақсаты ақша табу немесе
қоғамдық санаға ықпал ету емес. Оның міндеті – телерадио хабар тарату саласында қоғамдық қызметтер атқару. Нақтырақ
айтар болсақ, объективті, тепе-тең ақпарат беру, қоғамның барлық топтарына көзқарастарын айтуға теңдей мүмкіндік беру.
3
т.19 ЗаконаРФ“оСМИ”
с
I БӨЛІМ «АҚПАРАТ» ЖӘНЕ «МЕДИА»
27

15.

I БӨЛІМ «АҚПАРАТ» ЖӘНЕ «МЕДИА»
QAZAQSTAN ТЕЛЕАРНАСЫНЫҢ
ҚЫСҚАША ТАРИХЫ
1951
жыл
1957
жылы
1957
жыл
22 наурызкүніКСРОМинистрлерК
е
ңс
ін
ңқа
лыу
сыменКСРО-ныңОрталықтеледида- ры
құрылды.
Ү
кім
е
традиожәнетеледидардыМә- дениетминистрліг
құрамынанбөлекшығаруту
ралышешм
і шығарды. Содансоң,КСРОМинистрлерК
е
ңсін
ң
жанынанРадиожәнетеле- х
абарлартаратуж
ө
н
ід
е
гікомитет
құрылды.
29 маусымдаҚазақКСРМинистрлерКе
ңе
сіТелевизияжәне
радиохабар- ларыжөніндеко
гімитетұқр
утуралықа
улықабылдады.
28
Қоғамдықтелерадиохабартаратушыболыпқалыптасуүр
д
ісұза
қуақытқасозылады.П
о
стке
ңе
стікелдердеріБАҚқоғамдықдегната-удыиеленіп-ақб
л
и
іктсаясатыннасихатуқызметінғанаатқруменшектліпкеледі.ҚоғамдықБАҚқоғамданақтыб
іртоптың,тіп
тб
и
л
іктңмүддесінежұмысісте
м
е
уікерек.Қоғамдықтелевизябарлықә
ле
ум
е
тіктоптардыңмүддесіүшінқызмете
туітиіс.Би-Би-Сиқоғамдықкорпорациясыосығанкереметмысалболаалады.
«Қазақстан»– ҚазқстанРеспубликасыныңақпа-ратықсаясатынжүзе
гасыратынмемлекетікте- лерадиокорпорация. Тұрғындардықамтужағынаналдыңғыорынды
иемденед
і. Қаа
зқстнның98,63% тұрғындарытүр
л
і бағдарламалардыкөріп,тамашалайалса, Қаа
зқрадиосынтұрғындардың- 88,74 , «Шалқар»радиосын- 61,31 пайызытыңдайалады.«Қазақстан»Ұлтықтелеарнасыменаймақтық
телерадиокомпанияларыныңси-гналдарыанықтаралатынаймақтрғакір
тнҚа-зақстандағыауылтұрғындарының,кемдегенде,жартысыүшінтеледидарақпаратықжәнемәдениқажетіл
е
к,б
іл
м
алуды, демалыстыұйымдасты- рудықанағтандырады.
RADIO
Би-Би-Си–қоғамдықрадиожәнетеле- визияныңкласикалықүл
гіс.Мемле- кеті кәсіпорын
(«статукорпорация»
- Statutorycorporatio) болғанымен,са-лықтөлеушілересебінен,радиоқабылдағыштарментеледидарғасалынатынмінде
ітсалықтан(Televisionlicence),
қаржыландырылады.
Корпорацияныңхабартараутсаясатыақпарат-ық,ағартушылық,ойын-сауықтықбағытағыақпаратберуде, ұлтықжәнеәлемдкі мәде- ниетіңқұндылытқарын, гуманизм
идеяларынжәнеҚаа
зқстнх
алытқарыарасындағыдо- стықтыңдаңқынартыруменнасихатудасал- мақтылықтыжәнеобъеи
ктвітл
кнасихатйды.
Ке
ңе
ікстд
ә
уір
декорпорациядадағдарыспентоқырауғаұшырағанжоқ.
1922 жылыне
гізқаланғанҚаа
зқради- осымен
1958 жылықұрылғанреспублика- лықб
ір
н
ш
ітелеарнаданбастуалды.
TEVEVISIONCENTRE
АзғанауақытыңішіндеБи-Би-СитекҰлыбританиядағанаемес, шетелдердедееңсе
н
ім
д
і бұқаралықақпаратқұралыатнғанбедел
д
ікорпорацияа
ғ
айналды.
2001 жылыжаңаменеджерлерқұрамыныңке-луіменжағдайыайтарлықтайжақсарабастды.Жаңаданхабарларцикл
і, қызықтыдатартымдыток-шоуларпайдаболып, көрермендерментыңдармандардыңсаныартты.
I БӨЛІМ «АҚПАРАТ» ЖӘНЕ «МЕДИА»
29

16.

I БӨЛІМ «АҚПАРАТ» ЖӘНЕ «МЕДИА»
30
1.5. АҚПАРАТТЫҚ СОҒЫСТАР
1.6. МЕДИА АРҚЫЛЫ МАНИПУЛЯЦИЯ ЖАСАУ
Медианысаясиманипуляцияқұралыр
е
тіндепайдаланудемократиялықмемлекті құрылымменазаматрүшінқа
іпт. Сая-симанипуляция– адамдардыманипуляцияжасаушыныңмүддесіүшінәректе
у
тугнемесеә
р
е
ктсіздмәжбүрлеумақсатын-даадамдардыңсаясисанасыменжүріс-тұрысынжасырынбасқару,манипуляцияжасаушыныңырқынманипуляцияжасалынатын
адамғажасырынықпале
туформасындатаңу.Манипуляцияұғымыныңжағымсызмәнібасым.Манипуляцияжасауә
д
іске
зкелгенқоғамдабарлықуақытаболған.
Арықарайб
ізмедианыңжекесаясимүдделерүшінб
ір
е
уд
ңқұралыболғанжағдайдаманипуляцияныңәдіс-тәлдерінқарастырамыз.Кейбіржағдайлардақоғамдықсананыарбауқандайдаб
ірБАҚ-тыңн
гізфункциясыболыпжүр.Манипуляцияжасаудықоғамдыбасқарудыңтә
е
сілр
е
тіндеқарастырсақ,оныңэкономикалықжәнеә
ле
ум
е
тіктәсілдерменсалыстырғандабірнешеартықшылығыбар.
Оладамдарданжасырынжүр
гізле
ді,тіке
л
е
йжапашекенқұрбандарыменқандыоқиғаларболмайды, көптегнсаясиқарсыластар-дысатыпалуүшіндекөпматериалдықшығынкетпейді.БАҚсаясиманипуляцияныңн
гізқұралыболаалады.Себебі,оныңбұқара-лықсанағықпале
е
тугем
үм
кін
д
ікбе
р
е
тінресурстарыше
ксізжәнеөтебай.
Аудиторияүшін,оныңп
ікрүшінкүреснағызақпаратықсоғыса
құласуымүмкін.Қ
гуақытаақпаратқарур
зір
а
е
тіндеқолданылады.
Ақпараттық соғыс (ағыл. Information war) е
тр
м
и
ніңе
кімағынасыбар:
1.Арнайыдайындалғанжәнеір
л
ікте
гнақпараты,ақпаратықматериалдардытаратуарқылы қарсытараптыңхалқына,б
и
л
ігн
е
және(немесе)қарулыә
ске
р
інеықпале
туарқылысаяси,экономикалық,әскеринемесебасқадастратегиялықде
ңге
й
д
е
гімақстарғажеутгбағыталған адамдарқауымдастығыныңтайталасы.«Ақпаратық-психолои
гялықсоғыс»терминіорыстіл
еАҚШ-ңәскеритоптарыныңсө
н
зд
ігн
еенген.Терминдіағылшынтіл
н
еаударғанда(«information and
psychological warfare») нақтыб
ірресмиқұжат-ыңнемесеғылымижарияланымныңко
н
е
тіксбайланысты«ақпаратықтектірес»және«ақпаратық,психологиялықсоғыс»депе
таударылады.«Психологиялықсоғыс»дегносымағынасындажи
і қолданылады.Бұл– ө
згее
л
д
е
гіазматрғажәне(немесе)әске-риқызметкрлергесаясинемесетазәскеримақсатсаясиықпалжасау.
2
.Ө
зін
ңақпаратын,ақпаратықүр
д
істе
нжәнеақпаратықжүйелерінқорғайотырып,қарсыласыныңақпаратына,ақпаратықүрді-с
те
р
н
ежәнеақпаратықжүйелерінезияне
кл
ір
туарқылыақпаратықүсте
м
дікорнаутүшінмақсатытүрдежасалғаніс-әрекетер.
БАҚжасапбергенкөркемшынайылық– саясиманипуляцияныңн
е
гіз.Мысалүшін,КСРОуақытындаБАҚпартияныңнасихатқұралыбол-ды.Га
зе
тбетрі,ТВэкрандары,радиоэфирішынайыөмірденбасқа
«шынайылық»қолданқұрастырылды.Қ
гзамандамедиада«ба-ламашынайылықты»жасауарқылырасыменболыпжатқнжағдайдыө
зір
а
зге
р
туболады. Мысалы,бәсеклесітапсырыспенжаздырғанматериалдыңсалдарыбіршамақиындықтартуғызуымүмкін,тіп
ткәсіпкер-л
ікқы
зм
е
ті то
қа
уғде
й
інж
е
туімүмкін.
Ақпаратыңкүнөтеқо
л
ж
е
тім
д
ір
кболыпкележатқанынақарамастан,БАҚаудиториясынаж
е
ткізнақпаратыжақсылапсүзгід
е
нө
ткізе
ді.Бұқаралықақпаратқұралдарындаталқыланғанмәселегенемесео
қи
ғабасымдықберіледі.Мысалы,б
и
л
іктңқолшоқпарыболыпотырғанБАҚб
и
л
ікеқарсы
бойкөтерулерге,акцияларғамәнбермейді.Немесеаудиторияопозициятуралыжағымсызойқалыптастыратын-дайетіпбереді.
Жаһандықақпаратықке
істкгматериалдарғажасалғанталдаулара
ң
ғ сүйенеотырып,мамандарБатыспенРесейарасында
бір-бірнеқарсыақпаратықсоғысжүріпжатырдейді.Мемлекетермемлекті медиаменақпаратықжобаларғаб
ө
л
ін
е
тқаржыкөлемінкө
бе
й
тіпжатыр.Шете
л
д
ікаудио
трияүшінКремльпозициясытуралыхабартаратынRussiaToday телеарнасы«Ресейдіңхалықаралықақпараталмасуғақатысуы»дегнбапбойыншатолықтаймемлекті бюджетесебіненқаржыландырылады.
Ал,АҚШ«ЕркінЕуропа»(«СвободнаяЕвропа»)және«Америкадауысы»(«ГолосАмерики»)радиостанцияларындағыорысшабағдар-ламаларғаб
ө
л
ін
е
тқаржыныкөбейті.2015 жылы22,6 млнАҚШдолларыбөлінді,бұл2014 жылменсалыстырғанда104% көп.
Ақпаратықсоы
ғстарҚазқстанғақандайдаб
ірдеңгейдеәсере
тіпотыр.Ақпаратыңықпалыадамдардыңәлемдікү
р
діс
те
рменоқиғаларғадегнкөзқарасынқалыптастыруғаәсеретеді.КейбіржағдайлардаҚазқстанқатыспайтынақпаратықсоғыса
тре
лдіңұлтыққа
гүшінде,жекеқа
сзд
уіп
сзд
уіп
күшіндеқа
уіптө
н
д
ір
умүмкін.Мысалы,“Азатықрадиосындағы”“Біздіңатымызданемес”жобасында“жалғанақпаратпендеректерге”алданғанқаншамақа
зқбаласыныңСирияасыпке
д
ткн
ігбаяндалады.
I БӨЛІМ «АҚПАРАТ» ЖӘНЕ «МЕДИА»
31

17.

I БӨЛІМ «АҚПАРАТ» ЖӘНЕ «МЕДИА»
32
Б
ірнемесее
кіБАҚ-тын
е
гіз,кейдежалғызақпараткө
зір
е
тіндепайдалануәлемдінақтыб
ірБАҚ-ңс
згіарқылыкө
ү
р
геалыпкеледі.Миллиондағаноқиғаларболыпжатыр,б
у
ір
а
қоқырманнемесекөрерменіңназарынаБАҚтараутүшіна
тңдағноқиға/мәселеғанаұсынылады.
Ақпаратыір
уфакторыменқатрБАҚ-ңманипуляциялықкү
кте
ш
ін
ңмаңыздыкө
зісөзқолданылады.Әртүлісөзтір
ке
снқұбылтуарқылыкөзқарастыб
іл
д
ір
угеболады.Мысалы,батыстықмедиа«2017 жылысә
уір
д
ңбасындаАсадХан-Шейхундехи-миялыққаруқолданды»депжазса,р
е
сй
лікБАҚ«Асадтыңавиациялықкүш
те
р
ін
ңсоқысынаноппозицияныңхимиялыққаруларсақтлғанқоймаларыбұзылды»дегнмазмұндахабар
тараты.
Ешқандайкүмәнтуғызбайтынүшсөйлемненсоң,тө
р
тін
ш
ісдесолайқабылданады.Егертө
р
ін
ш
ісөйлембөлекнемесесолс
е
кіл
дп
ікр
арасындаайтылғандабасқашаболареді.Анықтапқарасақ,тө
р
ін
ш
ісөйлемшындығынаешшүбәке
л
тірм
е
й
тіна
қи
а
темес.
БАҚ-ңманипуляциялықм
үм
кін
д
ікте
р
н
ефактілердітүсіндір
у,комментарийжасауқа
ж
тіл
е
гдекіреді.Мұндажурналистіңә
ле
ум
е
тікж
а
уп
ке
р
ш
іл
гн
ңде
ңге
й
інекөпнәрсебайланысты.Ф
а
ктінқандайко
нте
ксжазды,қандайсө
зде
р
діпайдаланды,не
ніңастынсызыптұрыпайты,н
е
н
і бұғыпқалды,қандайбағберді.Өшпенділіктілдеманипуляцияқұралыр
е
тіндепайдаланылуымүмкін.Оқиғақандайсөздерменбаяндалғанынабайланыстыкөрермен/оқырманбойынданақтыэмоциятудырады.(Өшпенділіктілтуралы4-сабақ
материал-дарынанқараңыз).
БАҚ пайдаланатын саяси манипуляция тәсілдері
Әлеуметікмифтердітамырыменжоюүшінманипуляцияжасаутехнологиясыадамдардыңсанасынаықпале
туд
іңкөптегннақтытәсіл-де
р
інқолданады.Н
гізтә
е
сіл– ақпарат,яғниақпаратыбасқару.
Ф
а
ктінтүсін
д
р
унақтыб
іро
қи
ғанемесеүр
д
істқалайатғандадабайланысты.Біреулер«жұмыссыздық»туралыайтса,басқа-лар«жартылайжұмыспенқамтылу»туралыайтады.Сондықтан,фактін,яғниболғаноқиғаныкөреб
іл
укерек.Фактпенп
д
ікр
ң
ара-жігнажыратып,ф
а
ін
ктңтүсін
д
р
м
е
сіқайсы,ө
зіқайсытаниб
іл
укерек.
Факт (лат.Factum — болған, жасалған нәрсе) — растығықатңб
е
іл
ктгнпайымформасындағыдерек.
АҚПАРАТТЫ
- ойдан шығарып,
оны рас ақпарат деп
беруге;
-бір жақты,
толық емес етіп
бұрмалауға;
Пікір — фактілердіңтү
ін
с
д
р
м
е
і меноғандегнэмоционалдықарым-қатынасқақұрылған,толықтайобъ-е
с
кти
ілжетумүмкінеместақырыптуралыкөзқарас,п
в
ікрнемесемәлімдеме.
Фактдегн— растығындәлелдеудіқажете
тпй
тінақиқат.Яғни,барлығынаб
л
е
гінемесесену
гетұрарлықтұжырым.Ф
а
ктігезіке
н
д
еадамсанасыбұғансенугеболама,болмаймадепойланбайды.Оныешқандайкүм
ә
нсізқабылдайалады.Егербірне-шефактарасынап
ікрқосылыпкетсе,олфактр
е
тіндеқабылдануымүмкіндегнкөзқарасбар.
Мысалы, сіз жаңа материалмен танысып отырсыз. Ол материал – медиа және ақпараттық сауаттылық бойынша ресурстық кітап. Бұл кітапты оқымасаңыз, сіз дұрыс шешім қабылдай алмайсыз.
-ойдан шығарылған
ойлар мен пікірлерді
қосып редакциялауға
- манипуляторғатиімді
болатындай беруге;
- қандай да бір нақты
детальдарды жасырып
қалуға болады.
- рас ақпаратты
ктіл
зе
ө
гн
жойған кезде
жариялай
алады;
- адамның айтқан сөзінің
арасынан контекстіден
бөліп қараса мүлде басқа,
қарама-қарсы мағына
беретін бір бөлігін жұлып
алып, нақты емес цитата
келтіре алады
СОНЫМЕН ҚАТАР, БАҚ:
- өзінің жеке
позициясына сәйкес
келетін фактілерге
ерекше назар
аудара алады;
- материалға
мазмұнына сай
келмейтін тақырып
қоя алады;
- қандай да бір
мәлімдемені ешқашан
ондай мәлімдеме
жасамаған адамның
аузымен айтқыза
алады;
I БӨЛІМ «АҚПАРАТ» ЖӘНЕ «МЕДИА»
33

18.

I БӨЛІМ «АҚПАРАТ» ЖӘНЕ «МЕДИА»
34
БАҚ-ңманипуляцияжасауғаарналғанарсеналыөтебай.Мысалы,шынайыақпаратыб
ірф
а
ктінжасырыпқалып,басқасыныңастынсызыпкөрсетуарқылықасақнабұрмалау;жалғанхабарламаныжариялау;визуалдықұралдарнемесеобраздардыңкөмегіменжағымсызэмоциялардытудыружәнет.б.Бұлтә
сілде
р
д
іңбір-бірненайырмашылығы– әсере
тукүшіменмазмұнында.Аудиторияданақтыб
ірэмоционалдыыңғай
менп
ікрқалыптастыруғабағыталуы– барлықтә
сілде
р
геортақ.Оныңбірнешеуінетоқталмақшымыз:
- «Жауыздық империясы».
Терминдіқо
лданыса
қР
.Ре
й
ган
«суықсоғыс» өршп
і тұрғантұсае
нгізд.Кеңесодағынаюларме-кенетеінжәнеқанқұйлыкомму- нисте
р
гетолыел
д
ің
бейнесіменамерикалытқардыүрейлендр
і- мекшіболғанРе
й
ганмақсатынажеітде. КСРОбаяғыдатарапкетсе
де, терминә
л
і қо
лданы- станшықанжоқ.
- «Отбасы». Бұлтерминіңшықанынакөпболғанжоқ.Президентіңбасы-қасындажүргенадамдарғақатыстыайтылады.БАҚкім
д
е
р
д
і «отбасыға»жатқызса,қоғамсанасындасолайқа-лыптасыпкетді. Италиядағымафиялықкландарды«отбасы»(«семья»)депатапкеткен.Бұлсө
змафия
туралыфильмдердіңарқасындакө
п
ш
іл
кежақсытаныс.Президентіңайнала-сындағылардысолайатуарқылыжурналистерө
зд
е
р
і байқамайолардынақтыб
іртоптардыңмүддесіүшінбарлықелдеб
л
и
ігнж
тнмафиялықкландарменбайланыстырады.Бұлтерминдіойлаптауып,қолданысқае
гізе
үр
н
гізд
е
ріңойлағаныжүзегастыде
угболады.Бұлтерминіңидеологиялықкүш
і
зор.Манипуляциялықмақсатғысө
зде
р
діқолдану– бұқара-ныңсанасынпсихологиялықтұрғыдаарбаужолдарыныңбір.Оларбұқаралықсте
р
е
о
ти
пе
р
діқалыптастырып,олардықолданысқае
гізуд
н
ңтә
сілр
е
тін
д
еқолданылады.Оларғақарсытұр
умүмкінемес.Бұлтә
сілөтеқарапайымболғанымен,өтетиімді,оныңқа
гдеосында.
тл
уіп
Дж.Браунның «Ықпал ету техникасы: насихаттан миды шаюға дейін» кітабындаманипуляцияжасаудыңеңір
і механизмісу-ге
сти
ядепаталады.Яғни,басқаанықлогикалықнегіздемеұсынбай-ақадамдардынақтыб
іркөзқарастардыңдұрыстығынасендіру,оныңастарындан
гізбарма,жоқ
е
паоғандамәнберілмейді.Авторсугестияныңбірнешеайрықшатә
іл
с
д
е
р
інқарастырады.
А) Стереотиптерді қолдану. Адамдардыңқандайдаб
ірә
ле
м
у
е
тіко
б
ъ
е
ктінү
тірқабылдауыдегнмағынаныбереді.Терминдіәле-ум
с
е
тікпсихологиясаласындаамерикалықпублицистУ.Липпмане
нгізд.Адамдардынақтыб
ір«әлеуметіктипке»жатқызуүй
р
е
ншіктболыпкетді.Уақытөтекелебұлкартинаадамдардыңсанасында«қатыпқалғантұжырым»р
е
тіндеқалыптасып,астарынамәнберіл-мей,солай
жаталыпкетді.Солсебепті,БАҚ-та«негр»,«еврей»,«коммунист»,«капиталист»,«жаңаорыс»дегнұғымдаркездесе,бұлнақтыб
ірадамғақаратайтылдыд
е
гн
д
і білдірмейді.Бұлкө
п
ш
іл
ң
ктсанасындақалыптасыпке
ткнобраздар.Соныменқатар,бұлобраздардые
стіге
н
д
еадамдардаүй
р
е
ншіктреакциядақалыптасыпқалған.
Б) Есімдерді ауыстыру немесе «ярлыктарды жапсыру». Саяситіл
д
ңпәрмендіқұралдардыңб
ір«ярлыктар»,яғнисаясиқарсы-ластрға«жапсырылатын»атаулар.Оларнақтыб
ірмақсатқолданысқае
н
гізл
е
д
і.Оларкүн
д
е
л
іктқолданыстағысөздерқатарынабір-нешеуақытбойые
н
гізл
е
д
і,адамдардыңқұлағынаүй
р
е
ншіктболабастайды,
оданке
й
інқүн
д
е
л
іктқолданыстаы
ғ сө
згеайналады,кейдеө
зін
еұқсас,б
ір
а
қа
гр
е
си
в
тіұғымдардыңорнынбасады.Бірнешемысалке
л
пкөрейік:
тір
В)Ақпаратты қайталау. 30 минутанкейін,аудиторияақпаратмазмұнының60%-н ғанае
сіндесақтайды.Кешкеқарайте
к40%, алаптасоңында10% ғанае
сіндеқалады.Соныңнәтижесіндемәселе10 күніңішіндежоқболыпкетді.Әрине,егерсолмәселеқайта-қайтақайталаныпнемесежаңафакторларментолықтырылыпберілебермесеғанажойылады.Егерақпаратыөте
жи
і қайталапберебе
р
е
тінболса,ондаб
л
е
гіб
іруақытөткенсоң, адамдардыңсанасындажаталыпқалады.Қайталаутехникасына«Нұротан.Қазақстан.Нұр-сұлтан»,«Билікпартиясы»дегнсе
кіл
дұрандардықолданудажатады.Мұндайешқандаймән-мағынасыжоқ тір
ке
сржарнамаменсаясатүлкенрөлойнайды.Қайталаутехникасыжаңалықтардажи
і қолданылады. Маңыздыдегнақпаратолрепортажболсын(теле-визия)немесем
ә
тін
д
кхабарламаболсын
(радио)ешөзгертілместнәршығарылымсайынқайталанып берілебереді.
Г)Пікір/Пайым. Бұлтә
сіл
д
іңе
ркш
е
л
іг– ө
зін
ееңыңғайлы,ө
ңп
зін
ңдұрыстығындәлелдейтінғанап
н
ікр
дбереді,осылайшапікр
ікр
-лердіңекіжақтылығыншектейді.
Д)Риторикалық сұрақтар қою немесе сыбыстар тарату. Н
гізқоғамдықп
е
дқалыптастырушыретінде,БАҚаудиторияғақандайақпаратқажете
ікр
кн
і жәненақтыхалықтыңб
ірсе
гм
е
нтіүшінмаңыздытақырыптардыбіледі.БАҚсыбыстаратынресмиақпараткө
зідепбекраталыпжүргенжоқ.Былайқарасаңтабиғзаңдылықақарсыештеңежоқ
секілді.БАҚаудиторияталқысынасұрақтастап,оныжауапсызқалдырады.Дегенмен,көрермен/оқырман/тыңдармандыойлауғажәне«тасталғанидеяны»арықарайнасихатшыойла-стырғанбағытаө
р
б
ітпә
ке
тугмәжбүрлейтіндейб
л
е
гіб
ірмазмұндабереді.Міне,осылайша,сыбыстарнақтыб
ірм
ін
д
е
тр
і орындауарқылықоғамдықп
дқалыптастыруғаайтарлықтайсе
ікр
тігнти
п
гізе
ді.Сайлауалдыкампанияке
зін
д
едәлосысатыдаопоненттуралы
жағымсызақпаратжіберіледі.Мысалы,«Бәленшеніңқылмыстықтопқақандайқатысыбар?»немесе«Бәленшерасымендесайен-тологиясектасыныңмүшесіме?»жәнет.б.Мұндайриторикалықсұрақтрқоғамныңсанасындажағымсызп
ікрқалыптастырады,
осылайшасаясаткерд
ң
і бедел
ін
екүйежағылады.
- «Қызыл-қоңырлар». Бұлтермин«демократар»мен«КПСС»арасындағыкүрескүшейгенкездепайда
болды. Терминдішығарғандардыңмақса- ты– фашизмменкоммунизарасынате
ң
д
кі бел- гіс
нқою,КПСС-тықаралау. Олуақыа
тқде
й
інбұло
қр
лау
үшінайтылғандайқабылданды.Бұлтер- миндіадамдардыңжи
і қо
лдануыныңнәтижесіндеадамдар«қызылдар»мен«қоңырларды»б
ірұғымдеп
қабылдайбастды.
- «Кавказ ұлтының тұлғалары». Бұлтерминдіжурналистеройлаптапты. Кеңтаралған
«кавказ- дықтардан»айырмашылығы– ресмимағынаберуүшін«заңдытұлға»,«жекетұлға»дегнтермин- дерсе
кіл
дбаламаатауменқолданылуы.
Ресмиатуларсаутсызболмайды. Кава
кздегнұлтатуыжоқ,солсе
кіл
дславянұлтыдептеайтуғаболмайды. Бұлсөзо
қр
лау, ке
м
сітумағынасындақолданылады.
I БӨЛІМ «АҚПАРАТ» ЖӘНЕ «МЕДИА»
35

19.

I БӨЛІМ «АҚПАРАТ» ЖӘНЕ «МЕДИА»
36
1.7. ФЕЙКТЕР
Ақпарата
тратынарналаркөбейгенсайын,жалғанақпаратрдакөбейебереді.
Фэйк (ағыл. “fake - «жалған, өтірік») жалпы мағынасы – жалған.
Е)Жартылай шындық–аудитория сеніміне кіру үшін пайдаланылатын тәсіл. Нақты,асамаңызыжоқдетальдардытолықтайжәнео
бъе
кти
ві талқыланады,б
ір
а
қодандамаңыздырақжайтартуралыештеңеайтылмайдынемесеоқиғаның
сарыныбасқамағынадабаяндалады.
Қазіргі уақытта «фейк» деп нені және кімді атайды?
А) негізгі мақсатының бірі – алаяқтық. Бұл қаржы жинаумен байланысты болуы да мүмкін. Мысалы, МАС
бойынша сабақтар барысында айтылған айфон таратылатын ұтыс ойындары. Осы секілді фейктер нақты
бір тауар сатылымын арттыру үшін жасалуы мүмкін.
Ж)«Образдан кейінгі» депаталатынтехникадақа
зіржи
і қолданылыпжүр.Егер«ТекИванов»депжазылғанүлкена
ққағд
зыкөрсетсек,«Содан?ТекИвановқанеболыпты?»дегнсұрақтуындайды.Адамдарбұлсауалдарғажауаптыбірдентабаалмайдалболады. Ивановтуралыойолардыңмиындатұрады. Адамоқиғаныарықарайжалғастыра
бастайды,ә
р
түл
і болжамдаройластырады,болуымүмкіноқиғаларменә
р
е
кте
р
діңтізб
гнқұрады. Телевизиялықроликтердебұлэффекттаспаныү
е
узнемесепауа
зкөмегімен жасалады.Паузабірнешесекундболуымүмкіннемесебірнешеаптағсозылады(көбінеосылай).Со-нымен,әбденмиыашығанадамдарға«ақиқаташылады».Сөйтсек,Иванов,те
кИвановақанаПрезидентболуғалайықтыекен.
2) Адамдардыңбарлыы
ғб
ір
- дейрасақпаратнажыратаалмайтынжалғанжаңалықтар.
З)Келемеждеу/мазақ қылу.БАҚ-табұқаралықсанағақпараты-п
қсихологиялықықпале
туә
сіл
тарқылықолданылады.Нақтыб
іртұлғаларды,көзқарастарды,идеяларды,ә
р
түл
і ұйымдардыңжәнеб
ір
л
е
сткр
д
іңбағдарламаларынкелемеждеуарқылыжүе
згасырылады.Адамныңжүріс-тұрысыныңэлементеріменжекеайтқансө
зде
р
інмазққылуарқылысоладамғашалағай,жеңілтекадамға
дегнкөзқарастуындайды.Бұлтә
сілке
й
індеоныңбаса
қдакөзқарастарыменайтқансөздерінеқатыстықол-данылады.Нәтижесінде, оладамтуралы«жеңілтек,б
ксзадам» дегнкөа
іл
зқрастаралып,оныңұсыныстарыменидеялары-наназраударылмайтынболады.
Фейктердің мақсаты:
1) Халықтышатастырумақсатындажасалған,болмасабасқоқиғағақа
тысты
фотошопарқылыө
згертіл
генсуретр, ә
де
й
і монта- ждалғанвидеороли-к тер.
Мысалы,осыданалтыжылбұрынбірә
скериоперациякеін
-з
детүсір
л
генвидеонысоңы
ғ болғаноқиғаныңорнынаберу.
Б) екінші маңызды мақсаты – ақпараттық кеңістіктегі бағдарды жоғалту мақсатында халықты шатастыру. Жоғарыда айтылған мысалға қараңыз.
Әскери операция кезінде түсірілген видеоны
соғыспен байланысты мүлде басқа оқиғаның орнына беретін кездер де болады.
В) көрілім санын арттыру. Веб-сайттардағы жарнамалық сілтемелер осыған жатады. Мысалы, «Сенсация:
Путин қайтыс болды!», «Ол 2 аптаның ішінде 50 кг
арықтады, сенің де қолыңнан келеді!» және т.б.
Бұлтә
сіл
д
іңім
и
тд
іл
гә
л
сізпсихологиялыққұбылыстарғаәсеріменбайланысты.Тұлғаныңпсихологиялыққорғануынәлсіретді.Тікелейсынменжағымсызсөздерболғанжердепсихологиялықтосқауылдарменблокталыпқалады,әзіл-қалжыңараласфор-мадағыәсере
утұтлғаныңқорғануреакциясынтөмендетеді.Бұлә
д
істжастараудиториясынапайдаланғанөтетиімді.Сайлауқарсаңындажастардыңе
л
д
е
гісаясижағдайғақызығушылығыартады.Б
ір
а
қсабақ,жұмыс,демалыстантысуақытае
л
д
е
гісаясижағдайғабасамәнберіп,осысалағқызығушылықб
іл
д
ір
геуақыттапшы.Жастарғасаясиақпаратыәзіл-қалжыңараласты-рыпнемеседау-дамайғақатыстыұсынса,аудио
у
трияжақсықабылдайды.
3) Баса
қб
ір
е
уд
ің(әдететанымаладамдардардың) атынанашылғанәлеуметікжел
ід
гпарақша.
е
I БӨЛІМ «АҚПАРАТ» ЖӘНЕ «МЕДИА»
37

20.

I БӨЛІМ «АҚПАРАТ» ЖӘНЕ «МЕДИА»
1.8.АҚПАРАТТЫ СЫНИ ҚАБЫЛДАУ ТӘСІЛІ
38
Ақпарат растығын тексерудің бірнеше сатысы бар.
Бірінші сатысы – медиаа
ғталдаужасау.Ақпараткө
ңқанша-лықтысе
зін
н
ім
д
іе
кн
і зертепкөріңз.Ресурстағыбасқаматери-алдардықарапшығыңыз.Бұлресурстатепе-тңдікзаңдылығысақтлама?
Өшпенділікіл
тжәнеманипуляцияныңбасқаә
тсіл
д
е
р
іжи
і қолданылама?Осысұрақтрғажауапберекеле,бұлресурстынасихатқұралыдепа
та
уғболама?Медианыңқұрылтайшысыкім
е
кн
і есктүсір
ң
з.Шындықтыжартылайғанаайту
құрылтайшыүшінқаншалықтыи
тімді?Е
е
стр
ің
зд
еболса,БАҚ-тағыжартылайшындықө
тір
е
кп
нб
ір
дей.
Үшінші саты: хабарламаныңө
зінталдап-сараптаңыз.Ке
ле
сісұрақтрғажауапберіңз:
А) болған оқиға туралы ақпарат жедел таратылды ма? Ақпараттың рас-өтірігіне көз жеткізбей тұрып жариялай салатын
шектен тыс жеделділік авторға опық жегізуі мүмкін. Екінші жағынан қарағанда, ақпарат жедел шықпаса, онда «аңызды құрастыруға», фактілерді іріктеуге уақыт керек дегенді білдіруі мүмкін. Бірақ, журналистік зерттеулер, көлемді сараптамалық материал бір-екі күнде жазыла салатын оңай дүние емес. Мұндай ауқымды жұмыстарды дайындауға бірнеше ай қажет болуы мүмкін.
Мысалы, Панама құжаттары ұзақ уақыт бойы дайындалды.4
б) Факт пен пікірдің ара-жігін ажыратылып берілген бе? Журналистің жеке бағалауы, пікірі бар ма? Материал авторының қандай ақпарат көздеріне сілтеме жасағанына мән беріңіз. Сіз оқып отырған оқиғаны растайтын фактілер бар ма? Әлде жазылғандар пікір, нақты бір адамдардың ойдан шығарғаны ма? Есіңізде болсын, фактіге пікір араласпауы керек. Фактінің түсіндірмесі
факт ретінде берілмеуі керек.
в)Оқиға туралы ақпарат толық па? Сюжет авторы «Не? Қайда? Қашан? Кім? Неліктен?» деген сұрақтарға жауап бере ме? Материалдың логикалық қисынсыз тұстары бар ма? Ақпарат болған оқиға туралы жан-жақты мәлімет бере ме?
г)Сюжет кейіпкерлері кімдер? Сюжетте кімнің сұхбаттары пайдаланылған? Сұхбат берушілер оқиғаға тікелей қатысқан
адамдар ма? Оқиғаға қатысты барлық тараптың пікірлері берілген бе? Тақырып толықтай ашылуы үшін тағы кімнің сұхбаты
қажет еді? Ақпаратты жан-жақты әрі толық беру үшін қандай ақпарат қосу керек? Бұл сұрақтарға жауап беру арқылы ақпараттың қаншалықты рас екенін, оқиға қатысушылары айтып тұрған сөздердің рас-өтірігіне көз жеткізе аласыз.
Екінші сатыда басқаақпаратықресурстардыжария-ланғанбаламаақпаратардыізд
е
пкөріңз.Е
сте
р
ің
зд
еболсын,тексрілмегнақпаратыңшығуынаешқашанжолбермейтін,
яғнисенугетұрарлықБАҚ-тардабар.Қазір
гуақытажаңамедианы, қо
лданушылардыңә
ле
ум
е
тікже
ліе
р
де
гіжекеакунтардыжурнали-стерақпараткө
зір
е
тіндепайдаланады.Жаңамедиа-да
жарияланғанқандайдаб
ірақпаратытапқансоң,оныңр
а
с-ө
тір
гнте
ксеред
і. Алайда,кейдедәстүр
лБ
і АҚ-ңжурналистерір
а
с-ө
тір
гнтексермей,қолда-нушылардыңә
ле
ум
е
тікже
ліе
р
де
гіакунтарынасілтемебе
р
іпқана
материалдарынжариялайды.
е)Сюжетте журналист өшпенділік тілін немесе эмоционалды-бояулы лексиканы пайдаланған ба? Автордың лексикасына мән
берсеңіз, оқырманның материалды оқығанда қандай сезім, көңіл-күйді тудырғысы келгенін аңғаруға болады. Эмоционалды-бояулы лексика көбіне көркем әдебиетте нақты бір кейіпкер туралы көзқарас тудыру үшін қолданылады. Журналистикада да кең
таралған, тіпті жазбаларға жазылған комментарийлерден де көруге болады.
Сонымен,көптегнадамдарБАҚ-тыақпараткө
зір
е
тіндепайдаланады.Бұл– жаңамедиадағыжарияланымдардыңр
а
с-ө
тір
гнте
кср
угеарналғанжақсықұрал.Оларақпаратандыруданбастапәлеуметндіругед
гбарлықфункциялардыорындайды.
ін
й
е
МедиасауатыболудегнБАҚ-қакө
зсісенеберудегнсөземес.Бұл– ақпаратайдынындабағыт-бағдардыжоғалтыпалмау,сыниойлайбілу,айтылғанныңбарлығынасенебермеужәнежалғанақпаратыажыратабілу.
4А
вторMossackFonseca панамалықкомпаниясықұжатарыныңтаралыпке
інмеңзептұр.Журналистер59 е
ту
л
діңкөшбасшысыменолардыңотбасымүшелерінңжасырынм
л
ү
ікте
р
н
анықтаумақсатындабірнеше айбойықұжатрдызертеді.Соныңнәти
жесіндеИспанияпремьерми
ни
стрісайлаушылардыңқысымынанқызметіненө
зе
р
кім
е
нкеті.
I БӨЛІМ «АҚПАРАТ» ЖӘНЕ «МЕДИА»
39

21.

Ақпараттық стандарттар деген не? Қарапайым адам неліктен журналистиканың кәсіби стандарттары туралы білуі керек? Ақпараттық стандарттардың негізгі қандай түрлері бар? Журналистердің этикалық кодексін кім және не мақсатпен дайындады? Медиалық қауымдастықтағы өзін-өзі реттеу механизмдері қандай?
II БӨЛІМ.
АҚПАРАТТЫҚ
СТАНДАРТТАР
МЕН ЖАҢА МЕДИА
ДӘУІРІНДЕГІ ЭТИКА
Интернет-технологияларған
гіздел
е
генжаңамедианыңқарқын- дыдамуықоғамалдынабірнешемаңыздысұрақтрқояды.
Жаңатехнологияларжоғарыжылдамдықпендамып,таралғанысоншалықты,кейдесұрақтрқатпарланып,жауапсызқалыпжатады.Мысалы,телевизияның50 миллионкөрермендіқамтуыүшін13
жылкеті.Ал,Telegram ж
е
л
ісбұлкөрсеткішкеб
іржарымжылішіндежеті.Мұндайжылдамдықтасұрақтрғажауаптар- дықалайтауыпүлге
р
угеболады? Сұрақтарәртүрлі,оныңкө
б
іақпаратыңадамға
ықпалыныңартуынабайланыстыэтикалықсұрақтар.
Шындығында,бұрын-соңдыақпаратадамбаласынамұнша-лықтыжақынболғанемес. Интернетб
ізгекезкел
генақпараттыке
зкелгенжерден,барлықуақытажәнеке
зкелгенформататабуғам
үм
кін
д
ікбе
р
п
і отыр.
Адамдардыңбір-бірменбайланысорнатуынам
үм
кін
д
ікбе
р
іпотырғанә
ле
ум
е
тікжелілерфеноменідостарыңменбетпе-беттілдескндейәсерқалдырады.Б
е
р
іл
потырғанақпаратысыниқабылдауқа
б
іл
е
тжұмысістемейқала-тынжағдайлардаболып
тұрады.
Ақпаратытеледидарданқабылдау,жаңалықтарбағдарламасынқарау– б
ірбасқа,алдәлсолжаңалықтарбағдарламасынас
іл
те
м
е
н
іә
ле
м
у
е
тікжелідеалу– б
ірбасқа.Мысалы,сіл
те
м
е
н
і алғанадамолуақытаоғанмәнбермеуімүмкін.Яғниақпаратсолбастапқыкүйін-деқалды.Ақпаратжалғанда,раста,пайдалыда,пайдасыздаболуымүмкін.Қ
а
зірақпаратқабылдаушыныңақпараткө
зін
ежақындығыө
зге
р
д
і деугболады.Қ
а
зірақпаратқабылдағанадамсолақпаратытаратушыда,
жасаушыдаболаалады.
Міне,осысатыдаэти
ка
ғқатыстысұрақтртуындайды.Бұрын-соңдымұндайсұрақтардыте
кжурналистерменредакторларқауымынао
қюғаболатын.Дәлосыадамдаркә
сіб
иортадажаңалықтардыдайындаументаратуэтикасынақатыстымәселелердіталқылайтын.Ең
алдымен,этикалықретуақпаратықсипатғыжаңалықтарматериалдарынатәнболатын.Ал,өзкөзқарасыменбағасынбілдіргені-дқалайтынқаламиелеріүшінпублицистикалықжанрларыңғайлыболатын.Мысалы,очерк,фельетон,авторлықбағндаржәне
т.б.
II БӨЛІМ. АҚПАРАТТЫҚ СТАНДАРТТАР МЕН ЖАҢА МЕДИА ДӘУІРІНДЕГІ ЭТИКА
41

22.

II БӨЛІМ. АҚПАРАТТЫҚ СТАНДАРТТАР МЕН ЖАҢА МЕДИА ДӘУІРІНДЕГІ ЭТИКА
ҚОЛДАНУШЫЛАРҒА АРНАЛҒАН НҰСҚАУЛАР
42
Батыспресасындажаңалық,факт(news, ақпаратықжанрлар)жәнеп
ікр(opinions, публицистика)арасындақатңдифференциа-цияқалыптасқан.П
ікр
л
е
р
д
іңө
зд
е
р
і салмақтыболмағаныменәрдайымфаіл
ктергежәнелогикалықдәлелдерге,шындықан
е
д
гізл
іпай-тылады.Авторө
ңжекеп
зін
носыларғасүйенеотырыпбілдіреді. Жаңалықтар(газетрдіңб
ікр
ір
н
ш
ібағандарынашығатын)әрдайымқұр
ғаә
л
і қарапайымтілмен
жазылады. Ал,п
ікр
л
е(газетіңбарсқапарақтарындағы)эмоционалдыжақтыңорнынтолтырады.Іс
л
р
ке
іәлемдебұлөзін-өзіақтйалады.Мәселен,биржадағыбағбелгіеулертуралыақпаратысарапшылардыңә
р
үтл
і болжамдарынанажыратыпберуөе
тмаңыздыдепсаналады.Бәлкім,ақпаратықжурналистиканыңеңн
гізстандартарыныңб
е
ірфактіменп
д
ікр
ң
ара-жн
ігажаратыпберуосыданшықсакерек.
Әрине,осыданжүзжылбұрындаБАҚ-тақателеркездескен.Мысалы,асығыстық,кейдесенсацияқуғаныңсалдарынанақпаратдайын-дағндаұқыпсыздықажолберу,кейде– ашықсипатғы«
га
зе
тгіүйректер»(қазіржалғанақпараты«фейк»депатаймыз).Дегенменде,журналистікқауымдастықдәлб
ін
үгд
ейБАҚ-ңн
гізкапиталы– аудиториясе
е
н
ім
іе
кн
і білетін.Таралымсаныемес,те
зара-дапайдатабудаемес,қоғамныңсенімі!Осыныңарқасында
Times (1785, Ұлыбритания,)LeSoire (1887, Бельгия),TheWallStreetJournal (1889, АҚШ)се
кіл
дбеделдібасылымдарғасырданастамуақытбойыөзелдеріндеғанаемес, б
үкіләлемдекөшбасшыпозициясынсақтпқалды.
«Журналистикаменайналысыпжатқандардыңбарлығынмедианыңқандайтү
і болмасынө
р
зд
е
р
і таратыпотырғанақпаратүшінжауап-ке
р
ш
іл
калуғаүндеу»(Кәсіпқойжурналистерқоғамы,АҚШ)1922 жылыАмерикалықга
е
зтредакторларыныңқауымдастығыныңқағи-даларДекларациясыніш
кіқұжатр
е
ін
тдежасауғаитермеледі. Қ
гуақыта журналистикадағыұлтықэтикалықко
зір
а
де
кстр
діңн
гізЖурналистертә
е
тібқағидаларыныңДекларациясына(Журналистердіңхалықаралықфедерациясы)
р
жәнеХалықаралықжурналистікэикапринциптеріне(ЮНЕСКО)сүйенеотырыпжасалады.Бұлко
де
тр
кс
діңб
ір
н
ш
іп
н
у
кті– адамдардыңшынайыақпараталуқұқығы.ХалықаралықнормалардыҚазқстанжурналистерінңэтикалықкодексіменсалыстырыпкөрейік: Қазақстан журалистері этикалық ко- дексінің 4-бабының 4тармағына сәйкес “Журналистө
ңқызметіндедеректерді,пікр
зін
ле
р
ді,бағамдарды,болжамдарды,нұсқалардыжәнежорамалдардыжекекөзқарасытұрғысынаннақтыайырабіледі.”
Міне,сондықтан,ақпаратықө
н
ім
д
і дайындайтынмамандарғанаемес,тұтынушылардаэтикаталаптарытуралыб
іл
уе
р
і керек.Мыса-лы,ізге
сдүкендесапасызаы
зқү-тлікө
н
ім
інсатса,оныжегенненке
й
інуланыпқалуыңызмүмкін. Дәлсолсекілді,қоғамғасапасызжәне/немесежалғанақпараттаратылса,қоғамда«науқастанып»қалады.Оныңсалдарыдаауыр.Мысалы,сайлауғаүм
ітке
ртуралыобъек-тивті,толықақпаратболмағандықтан,қа
тетаңдаужасаладыжәнет.б.
2.1. АҚПАРАТТЫҚ СТАНДАРТТАР
Сонымен,медиасарапшылархалықаралықДекаларацияға,ұлтықкодекстргежәнебасқадақұжатрғасүйенеотырыпжурналистикастандартарынжасапшықты.Олар:п
ікр
л
еменкөзқарастртепе-тңдіг,же
де
лділк(интернетбасылымдарүшіназдапөзгертілген),се
н
ім
д
іл
к(ақпараткө
зде
р
інесілтеме),фактпенп
ікрарасынажырату,нақтылық,толықтық.Кейдемедиамәтіндердіңқо
л
ж
е
тім
д
іл
г(қарапайымдылығы)жекестандартр
е
тіндеқарастырылады.Кейдеөтемаңыздыақпаратқоғамнан«жасырылынуы
мүмкін»,мысалыөтекүр
д
е
л
ілексикаменнемесеқысқартылғансөздерменберіледі.
Стандарттардың бірнеше түріне тоқталып көрейік:
Пікір мен көзқарас тепе-теңдігі – материалдақақтығыстыңбарлықтараптарыныңп
ндәлелдерменберу.Қазақстан
ікр
журалистері эти- калық кодексінің 4-бабының 1-тармағына
сәйкес, «Журналистобъ-е
кти
вілк,қасақнаемесқадамжасауқағидатрынұстанады».Сон-дай-ақ,м
үм
кіндігншетә
уе
л
сізсарапшылардыңбағасыб
е
р
іл
укерек.
Жеделдік – сайтағыжаңалықтыжариялауменсюжетіңэфиргешығужылдамдығы.Бұлстандартқоғамныңо
бъе
кти
ві ақпараталуқұқығыменбайланысты.Себебі,уақтылыберілмеген,кешірекжәне«жартылай»бе
р
ілге
н
ақпаратболғаноқиғанытолықсуретйалмайды.Сондықтан
«Жур
на
ли
стікэи
тканыңхалықаралықпринциптерін»(ЮНЕСКО) н
гіз- е
е
галғанжөн:«Халықжәнежеклегнтұлғаларшынайыжәненақтыақпаратарқылышынайылықтыө
кругеқұығыбар. Сондай-ақбайланыс
құралыменмәдениайырбаскө
зір
е
тіндеБАҚарқылыөзкөзқарасынбіл-д
ір
угеқұығыбар»(1-қағида).Интернетбасылымдардыңо
е
п
р
а
ти
іл
в
г(жеделдіг)– о
қи
ғаболғанминутажәнесекундтажаңалықтыңберілуі.
Алайдао
пе
р
а
ти
вілкпе
нқатрбасқадастандартарды– дә
лдікжәнежан-жақтылықтысақтудыестеншығармаукерек.Комментарий,са-рапшып
нжинауүшінуақыткерек.Сондықтанмедиасарапшылар24 сағтыңішіндео
ікр
қи
ғажарияланбаса,о
п
е
р
а
ти
в
іл
к
стандартысақтал-мағанболыпесептеледі.Сондай-ақ,б
іро
қи
ғатуралыақпаратжылдамжарияланып,б
ір
а
қ24 сағтыңішіндетолықтыруларментүзетулере
нгізл
м
е
с, стандартбұзылдыдепсаналады.
Оданбөлек,қа
гуақытаке
зір
зкелгенадамақпараттұтынушығанаемес,ақпаратө
ндір
шіжәнеақпараттаратушықызметінатқраала-ды.Сондықтан,кә
у
іб
сиса
тндартартуралыб
іл
ге
нжөн.Адамтеледидарсатыпалғандапайдаланутуралынұсқаулыққосаберіледі.Б
ір
а
ққпаратықабылдау,телевизиялықбағдарламалардытаңдаутуралынұсқауларберілмейді.Кезкелгенадамжоғарысапалы,барлықстандартарсақтлғанө
н
ім
д
і тұынғандықалайды.
II БӨЛІМ. АҚПАРАТТЫҚ СТАНДАРТТАР МЕН ЖАҢА МЕДИА ДӘУІРІНДЕГІ ЭТИКА
43

23.

II БӨЛІМ. АҚПАРАТТЫҚ СТАНДАРТТАР МЕН ЖАҢА МЕДИА ДӘУІРІНДЕГІ ЭТИКА
44
Нақтылық (дереккөзге сілтеме) – ке
зкелгенақпаратыңнақтыд
е
ркө
ізболуықажет.Қазқстанжурналистеріэи
ткалықко
д
е
сін
ң2-бабының3-тармағынасәйкес,«Журналистқоғамдықтә
р
ңтұрақсыздығын,ә
тіп
ле
ум
е
тікараздықтықоздырудыболды-рмасүшіндәлелденбегенақпаратан,асығысжәнетексрілмегнақпаратыжариялаументаратуданбастартадынемесеатлғанақпаратыңтексрілмегн
сипатынкөрсетеді».Осыко
д
е
кстің3-бабының2-тармағынасәйкес,«Журналисткә
іб
с
им
інде
тр
інорын-даубарысындаақпараталудыңзаңдытә
сіл
д
е
р
інқолданады,ақпараткө
ін
зеқысымкөрсетпейді».
Халықаралықжурналистерфедерациясыныңдекларациясындажурналистқайданшықанынө
зіб
іл
е
тнфактілергеғанасүйенеоты-рып,ақпараттаратуыкерекдепжазылған.Соныменқатар,журналисің
тмаңыздыақпаратыелемеуінеболмайдыжәнеқұжатардыбұрмалауғажолберілмейді. (3-қағида).Этикалықнормаларко
де
ксінесәйкес(«Кәсібижурналистерқоғамы»,1996) журналист«мүм-кін
д
гш
еақпаратке
л
іптүскенде
р
е
кө
здікө
р
се
туітиіс.Қоғамсе
н
ім
д
і дерекөзденалынғанақпаратққол
ж
е
ткізугқұқылы».
Факті мен пікірдің ара-жігін ажырату. Факт,пайымжәнеболжамбір-бірненбөлекб
е
р
іл
укерек.Солсебепті,класикалықжаңа-лықтарсюжетінденемесемақаладаавтордыңп
ннемесебағасынб
ікр
іл
д
р
е
тінсөзболмауыкерек.Б
ір
е
уд
іңкөзқарасыменбағасыф
а
ктін
ңорнынақолданылмайды.
Қолжетімділік – журналистікстандартардыңбір,олтелекөрерменүшінмаңызды.Мысалы,журналистөтемаңыздымәселеніхалықатүсін
кзтілмен(кәсібилексинықолданып)ж
ткізумүмкін. Бұлжурналистіңхалықаақпаратж
е
е
ткізм
індегне
ң
б
е
гінзаяетеді.
Азаматардыжәнетоптардыке
м
сітугежолбермеу– журналистиканыңөтемаңыздыталабы.БАҚ-тақоғамға,адамдардыңқұқықтарыназиянке
л
тір
ндүниелердіберуге,соғыспензорлық-зомбылықтынасихатауға, ұлтық,діни,жыныстық,аймақтық,сексуалды,нәсілдік,ә
ле
ум
е
тікараздастықтықоздыруғажолберілмейді.Бұлстандартыңө
гсоңғыуақыта,журналистерконфликілертуралыхабартаратумәселелерітуралыойланабастап,ө
ктіл
зе
зд
е
р
і куәболғанә
ле
ум
е
тіккүй
зе
л
істе
рменсоғыстардыңтә
жір
би
е
сінжинақтайбастағндарты.
Сондықтанконфликттуралыхабартаратынжурналистер- е
гүлкенжаупкершілікжүктеледі.Солжа
упке
р
шіл
ктжур-налистерсе
укерек.Бұлхалықаралықтәжірбиегсәйкес,конфликтінтүсін
зін
уге; әділ, шынайыхабартаратуға;конфликтісе
бе
бімен
оғантүр
і болғанжайтардыхабарлауға;адамдартараптарынкөрсетуге;б
е
й
б
ітш
іл
кторнатуғжұмсалғанкүштікөрсе
тугмінде
ті.
Бұлтуралы«Қазақстан журалистері этикалық кодексінде» былай
делінген:
2.Журналистө
зін
ежүктелгенқоғамдықжа
упке
р
шіл
ктсез-ін
е
д
і жәнеоныңқызметіқоғамдықмүддегезалалке
л
тір
м
е
уінүеміқадағалайды.
3.Журналистқоғамдықтә
р
ңтұрақсыздығын,ә
тіп
ле
ум
е
тікараздықтықоздырудыболдырмасүшіндәлелденбегенақпарат-ан, асығысжәнете
ксрілмегнақпаратыжариялаументара- туданбастартадынемесеатлғанақпаратыңтексрілмегнсипатынкөрсе
тді.
Айқындық. Халықаралықжурналистерфедера- циясыныңдекларациясындақоғамныңшындықтыб
іл
уқұығынжәнеақиа
тысыйлау–
журналистіңм
ін
д
е
тде
л
інге
н(1-қағида).Фа
ктіле
р
дібұрмаламай,солкүйіншеж
е
ткізунемесесұхбатберушінңп
н
ікр
ө
згерп
теу, аты-жөнін,географиялықатаулардыжәнет.б. дұрысжазу.
Нақты мәселе бойынша ақпарат пен фактілерді
толық беру «Кім?Не? Қашан?Қайда?»ғанаемес,
«Қалай?», «Неге?» дегнсұрақтрғажауапберу. Кезкел
гентақырыптереңзертеуд
і талапетед
і. Сон- дықтан, журналистмінде
іт– ақпаратыте
ксенімдіақпаратө
кздеріненалу.
ХалықаралықДекларацияда:
«Журналистіңб
ір
н
ш
ім
ін
д
е
т– болғаноқиғаныдәлсолсүй
індеберуарқылыазаматардысе
н
ім
д
і жәнео
бъе
кти
ві ақпараталуқұқығыменқамтамасызету».
II БӨЛІМ. АҚПАРАТТЫҚ СТАНДАРТТАР МЕН ЖАҢА МЕДИА ДӘУІРІНДЕГІ ЭТИКА
45

24.

II БӨЛІМ. АҚПАРАТТЫҚ СТАНДАРТТАР МЕН ЖАҢА МЕДИА ДӘУІРІНДЕГІ ЭТИКА
46
Ко
де
кстің«Сөзбасы»бөліміндекелесідеймәселелержазылған:
-Бұқаралықақпаратқұралдарыныңжұртшылықтыобъеи
ктвтіақпаратпенқамтамасызе
туд
е
гімаңыздыр
ө
л
і менмисиясынсезінотырып,
-жалпыадамзатыққұндылықтарменморальдық-этикалықүл-іқа
глыптарғажақындықтыұтасйбөлісеотырып,
-сөзбостандығыменой-пікрб
іл
д
ір
ужурналистіңажырамасқұқығы,е
р
кінбұқаралықақпаратқұралдарықы
зм
е
тін
ңм
ін
д
е
тшартые
кн
і мойындайотырып,
2.2. ӨЗІН-ӨЗІ РЕТТЕУ МЕХАНИЗМДЕРІ
-Адамқұқықтарыныңжалпығаортақдекларациясын,БҰҰ-ныңБаспасөзбостандығыныңбүкілә
ле
м
дікхартиясын,ҚазқстанРеспубликасыныңКонституциясыменқолданыстағызаңнамала-рынбасшылықаалаотырып,
Енді,осыжерден
гізсұрақтуындайды.Кодекстрменстан- дартарқалайжұмысіте
е
сйді?Егеролардыорындамағанжағдайданеболады?
ҚазқстанжурналистеріҚазқстаныңжурналистеріменбұқара-лықақпаратқұралдарықызметкрлерінңморальдық-этикалықағидатрыменкә
сіб
иқы
зм
е
тін
ңнормаларынқалыптастыра-тынҚаза
қстнРеспубликасыжур
н
а
л
и
сін
ңЭтикалықкодексін(бұданә
ірқарай- Кодекс)
қабылдады.
Байқағанымыздай,стандартарменталаптардыңбарлығыбір-дейхалықаралықта,ұлтықтазаңнамаментіке
л
е
йретелмейді.Ашықжалажабу, қылмыстыңкәмелетжасынатолмағанжәбр
іле- нушіле
р
і жайлыдербесдеректрді
таратудықоспағанда,кө
б
ін
еақпараттаратушыө
ң
ін
зжасағанә
р
е
кін
тзаңдытүрдеақтапалаалады.Этикалықнормаларзаңнамаларкүшіменқадағлауғкелмейтінқоғамдағықарым-қатынастардыретуүшінқажет.
Бұлдаөе
тн
зікнәрсе.Қатытартсаң,сөзбостандығышекте-леді,оле
ә
лдіңавторитарлықұрдымғаке
туінб
іртабанжақын-датады.Сәлбосатсаң,жалғанақпарат,жалажабу,ж
үге
н
сізд
кқоғамдыжайлапкетді.
Ретуд
іңдемократиялыққоғаммақұлдап,бе
кітнжалғызтә
сіл
– журналисіктқауымдастықтыңөзін-өзіретуі.Журналистеркә
сіб
иережелертуралыөа
зракелісп,ережелердіжинақтапжур-налистердіңэтикалықко
д
е
ксіндайындайды.
Қазқстанжурналисе
трінңэи
ткалықко
д
е
ксі 2012 жылдың 30 қазанындаЖурналистеродағыжәнеБасредакторларклубыбасқармаларыныңб
ір
лескенотырысындаҚаза
қстнРеспубли- касыжурналисінңэтикалықко
д
е
ксі
қабылданды.Кодекстоғызбөлімненжәнесе
гізбаппенбірнешетармақтрдантұрады.
Айтаке
тр
л
ікжайтардыңбір,кодексмемлекетдеңгейіндеемесқоғамдықб
ір
л
е
ктср
д
іңдеңгейіндеғанақабылданған
Кодексө
д
зін
ктә
р
іппенморальдық-этикалықбағдардыңқұралыболыптабылады,жұртшылықтарапынанжурналистерменбұқаралықақпаратқұралдарынасенімменқұрметкө
р
се
тугқолж
е
ткізугықпалетеді.
Алкодекстіңқорытындыбөлімінде:
- АталғанКодексжурналистердің- Қазқстаназаматарынажәнеқатысыбар.
-ЖурналистіңКодексеқарым-қатынасы- ар-ұятынабайланысты.Ко
де
кстіұста
нуғанемесебұзуғамәжбүрлеугежолберілмейдідепкөрсетілген.ДеседеҚазқстанжурналистереніңэтикалықкодексіндекодексбұзылғанжағдайдақандайжаупкершілікқолда-нылатынынемесеоныкімдерқадағалайтыныбеймәлімкүй
індеқалған.
II БӨЛІМ. АҚПАРАТТЫҚ СТАНДАРТТАР МЕН ЖАҢА МЕДИА ДӘУІРІНДЕГІ ЭТИКА
47

25.

3.1. ИНТЕРНЕТ ДЕГЕН НЕ?
Интернет(internetworking (ағыл.)– желілерарасындағыалмасу)– ақпаратса
қтуғажәнета
р
а
туғарналғанкомпьютерлікжеліердіңдүни
е
жүзілкб
ір
ке
нжүйесі.Бүкіләлемдікжелі,
Жаһандықжелі,Ғаламтор,кейдеқысқашаЖел
і депқанаайтылады.
Интернетдүниежүзіхалқынкомпьютердіңкөмегіменбірк-те
нжелі. Ол‘TCP / IP’ депаталатынарнайыкомпью-тертілкөмегіменжасалады.‘IPадрес’дегнтерминосы-данпайда
болған.Осыортақтіл
д
ңкөмегіменақпаратпендеректркіш
мбөлшектергеыдырапке
ігр
тд
і (пакеттер),олардеректүр
індесымдарарқылыжіберіліп,ақпаратықабылдағысыкел
генадама
ғжіб
е
р
іле
ді.
III БӨЛІМ.
ӘЛЕУМЕТТІК
МЕДИА ЖӘНЕ
ИНТЕРНЕТ
Қ
гуақытаинтернетадамзатбаласынаөтеқажетдүниегайналды.Интернетіңпайдаболғанынаасакөпуақытболмасада,адамдари
зір
а
нте
р
не
тсізөмірсүреалмайтындайкүй
гежеті.Жершарытұрғындарыныңүштенб
ірИнтернеті б
ірретболсынқолда-ныпкөрген,албіразытұрақтықолданады.Ал,жастарқауымыәрқашанонлайн.Интернетіңб
ірартықшылығы– те
зарадахабаралмасу.Санаулыминутардыңішіндеке
р
тікіта
п
ытабуға,басқаелдеотырған
адамментілдесуге,ке
зкелгенсұрақжауапта
буғаболады.Бұладамдардыңбілім,ақпарат,бизнес,қарым-қатынастуралыкөзқарастарынөзгерті.
Интернет– бұқаралықжәнетұлғаралықкоммуникацияқұралы.Бұл– видеоменаудионысақтйтынорын,ә
р
түл
і ақпараттолымұрағат,мегакітпхана.Интернет– визуалды,аудиовизуалдымедиақұралдардыңәмбебаптүрі.Олмедианыңбарлықтүр
інқамти-ды,жаңавизуалдыформатарды(видеороликтер,видеосюжетер,видеоклиптер,картинкалар),байланыстыңжаңамүмкіндік-те
р
н(почта,чат,ә
ле
ум
е
тікжелі)қосты.Соныменқатар,
шығармашылықтыңжаңатүр
ле
р
інбастады(компьютерлікбағдарлама-лардыжасаужәнежетілдіру,онлайнжобалардыжасау).
III БӨЛІМ. ӘЛЕУМЕТТІК МЕДИА ЖӘНЕ ИНТЕРНЕТ
49

26.

III БӨЛІМ. ӘЛЕУМЕТТІК МЕДИА ЖӘНЕ ИНТЕРНЕТ
3.2. ИНТЕРНЕТ ТАРИХЫ ЖАЙЫНДА БІРЕР СӨЗ
50
Интернетдамуыныңб
ір
н
ш
і ке
зң
і– и
нте
р
не
ті ақпаратыонлайно
қуүшінпайдалану.Оныңсе
бе
бі– жылдамдықтыңтө
м
е
н
д
ігжәнебасқадатехникалықшектеулер.ОлкездеИнтернетпарақшалардыформатаудыңарнайытіл
нбілмейи
нте
р
не
ті пайдалануөтеқиынболды.Қиынболғаныөзалдына,бұлөтекөпуақыт
алды.Қ
а
зірб
ізИнтернетдамуы-ныңке
лсісатысындамыз,олWeb 2.0. депаталады.Қ
а
зірқолданушыларақпараты(мәтін,комментарий,сурет,видео)б
ірбатырманыбасыпқанажүктейалады.Қ
а
зіринтернетте
км
ә
тіноқымаймыз,ө
зім
ізақпаратыжүктеп,арықарайтараталамыз.Интернетк
ақпаратжүктейтін,мысалыFacebook ә
ле
ум
е
тікж
е
л
існ
ефотожүктегнқолданушыWeb 2.0. мүм-кін
д
рпайдаланады.Интернетдамуыныңжаңасатысыақпараттұтынушыменконтентжасаушыларарасындағышекараныжойды.
те
Ғаламторды дамытудың негізгі кезеңдері
АҚШПрезидентіД.Эйзенхауэрдіңн
ұсқа
уыменАлдыңғықа
трлызертеужобаларыа
ті
н
ге
(ARPA) құрылды.
Аздағнмөлшерде«пакет- пен»деректрберуприн- ципі.Оданке
й
н
і ақпараттыңкомпьютерікл
жел
і арқылыө
туінжеңілде
ті.
Алғашқыоқшауланбағанкомпьютеріклжел
і: Л.РобертспенТ
.Меррилтелефонжел
ісарқылыМаса
чусе
тпен
Калифорниядатұр
ға
ніе
ккомпьютерд
і жалғастырған.
Интернетәрдайымө
зге
р
істгеұшырайды,модернизацияланады.Бұлқолданушыларғаақпаратізде
гндеше
ксізм
үм
кіндікте
рбереді.Өтебай,өтеүлкендерекқорларынке
зкел-ге
нуақытапайдалануғаболады.Бұлдерекқорлардаәрдайымжаңартылып,ж
е
тіл
д
р
іп
отырады.Осыданкеліп,мынандайзаңдысұрақ
туындайды:қа
гуақытаИнтернетккім
зір
и
е
л
ікетеді?Интернетіңресмии
е
сінемесебақылауындаұстапотырғанресмиқожайыныжоқ.Жекетұлғаларменұйымдарө
зд
е
р
і желідетаратыпотырғанақпаратүшінжауапты.
Б
іржағынанқарағанда,интернетсөзбостандығыбар.Е
кіншіжағынан,қолданушыларынқорғайалмайды.
«Ғаламтор» сө
зіалғашқо
л- данылған
(«Internetworking»
- желіаралықбайланыссө
ңқысқарғантүрі).
зін
Ethernet – алғашы
қ жергілкжел
ңқұрылуы
ін
Электрондықпоштажүйесінңдамуы
Бірыңғайжел
і тілТСР/ІРқұрылды.
ARPA а
ті жасағанARPANET компьютерлікжел
н
ге
ңке
існ
іс
қосылуы
Интернетредактордыңбақылауыболмағандықтан,оқырманбірденсе
н
іпқалатынжалғанақпаратпенсыбыстарөтекөптаралады.Өшпенділіктудыратынсөздер,порнография,зорлық-зомбылықә
р
е
кте
р
інжасауғашақыратынсөздердеөтекөп.Дегенмен,кө
пте
гнадамдарға,азшылықтарғажәнеерекшетопө
кіл
д
е
р
ін
еөзкөзқарастарынб
іл
д
ір
угем
үм
кін
д
ікберілді.Олб
үкіләлембойыншаадамдардыортаққызығушылықтарыментәжірбиелерібойыншаб
ктеалады.
ір
Г
и
п
е
р
м
ә
тін
д
ікқұжатртехнологиясыWorld Wide Web ә
ленд.і Ғаламторарқылытаралған
зір
алғашы
қ компьютерліквирустардыңпайдаболуы.
И
нте
р
не
тгібарлықақпаратарнайысерверлердесақталады.Серверлергеқолданушыларқосылады,яғнии
н
те
р
н
е
тгіақпаратытүптамырыменжойыпжіберумүмкінемес.И
нте
р
не
тгіақпаратққо
л
ж
е
ткізудқиындатуғадаболады.Интернеті бақылауынаалыпотырғаннақтыадамнемесеұйымболмағанымен,интернетәлеміндебеделді,маңыздыұйымдарбаршылық.Олар:Microsoft, Apple, Facebook
жәнеGoogle. Олардыңөзмақсатарыменм
ін
д
е
тр
і бар(мысалы,ақшатабу,қолданушылартуралыдеректржинаужәнет.б.).
Б
ір
қа
трелдердеғаламторцензу
расыныңалғашқықадамдарыжасалды.
mp3форматыпайдаболды.
Алғашқығаламтор-дүкендері,виртуалдыбанктер, жарнамалықбанерлерпайдаболды.
Алғашқығаламтор-браузері,алғашқыіздеуж
үй
е
сіқұрылдыҒ
.аламторданалғашқырадитара-тылымжасалды.
Интернетіңә
р
түл
і бірнешеа
ктібар.Мысалы,веб-қауіпсіздік,веб-коммерция,веб-коммуникация,интернет-провайдерлер,бағдарламашыларменбағдарламалықжәнеапаратыққамсыздандырудыөндірушілер.Аталғанәра
е
сп
сп
е
ктібойыншажеткші
компанияларжұмысіте
сйді.
Халықаралықғарышс
танциясыныңэкипажығаламторғатіке
лйқосылды.
Сайтардыңжалпысаны– 357 миллионнанастам(2011 жылдыңшілдеайындағыNetсraft компаниясыныңм
ә
л
ім
е
тр
і бойынша)
III БӨЛІМ. ӘЛЕУМЕТТІК МЕДИА ЖӘНЕ ИНТЕРНЕТ
51

27.

III БӨЛІМ. ӘЛЕУМЕТТІК МЕДИА ЖӘНЕ ИНТЕРНЕТ
52
3.3. ӘЛЕУМЕТТІК МЕДИА: МҮМКІНДІКТЕР МЕН ҚАТЕРЛЕР
Әлеуметтік медиа— бұлқолданушыларғаконтентжасауғажәнеоныменбасқақолданушыларменнемесевиртуалдықа-уымдастықтардаб
ө
л
ісугем
үм
кін
д
ікбе
р
е
тінвеб-сайтарменқосымшалар.Қолданушыларпрофайлдепаталатынжекепарақшала-рынашады.Одансоң,ә
р
түл
і тәсілдерарқылыбасқаадамдарменөа
зрабайланысқатүседі.Мәселен, суретпенвидеоменбөліседі,чат
арқылытілдеседі,қызығушылықтарбойыншатоптарғатір
ке
л
д
і немесесондайтоптардыө
зд
е
р
і ашаалады.
Мұныңбарлығы70-жылдардыңсоңынақарайэлектрондыхабарландырулартақталарынанбасталды.Электрондыхабарландырулартақталарықолданушыларж
е
л
ігекір
п,бір-бірменбайланысаалатыналғашқыалаңболды.Әрине,қа
ір
згм
е
нсалыстырғандажыл-дамдығыөе
ттөменболатын.Танысуғаарналғансайтаралғашқыә
ле
ум
е
тікжелілерболды.Оларадамдари
нте
р
не
ті пайдаланабастағндапайдаболды.Қолданушыларғатір
ке
ужазбасын
ашып(суретпенбірге),басқақолданушыларменхабарламаалмасуға
2004
год
2001
год
2006
год
2004
год
2003
год
● Ақпаратыңқо
лжетім
д
іл
г;
● Же
кеіке
стбарыншаазайту;
ң
●К
гікте
сшектеулерд
ң
іңболмауы;
● Жеделдік.
Дәстүрлімедиаж
үр
гізе
тнә
ле
ум
е
тікпарақшалардаадамдарүшінмаңызды.Себебі,қа
зірадамдармедиа-басылымныңсайтынакір
пемес,ақпаратыәлеу-м
е
тікжелілерарқылыалуғаүйренген.Егерақпаратұнаса,достарыменонлайнб
ө
л
ісумүмкін.Осылайша,дә
стүр
л
імедиаүшінә
ле
ум
е
тік
желілерақпараттара-туыңмаңыздыжолдарыныңб
ір
н
еайналды.Әлеуметікжелілердепайдаланғаноңай,те
зә
р
і тегін.Профайлашуүшіннемесеконтентжүктеуүшін,достарменсөйлесуүшінарнайықабілетің,б
іл
м
н
іңқа
ж
е
тіжоқ.Әлеуметікмедиадаортақызығушылықтарыбарадамдардыізд
е
гн
оңай.Кәсібижурналистемесадамдар
ке
зкелгенуақытаө
зд
е
р
ін
ңбастапөткендерінбаяндап,ө
зде
р
інқызықтырғанмәселердікө
п
ш
іл
ктңталқысынасалаалады.Соныменқатар,қарапайымадамдарғақоғамө
м
ір
н
ебелсенеараласуғам
үм
кін
д
ікбереді.Адамдаронлайнп
ікрқалдыраалады,сілтемесіменбөлісеалады,сұрақтрқояалады.
Қатерлер.Адамдарөздерінеқатыстыақпаратыке
зкелгенпайдаланушыүшінқо
лже
тім
діке
істөзе
ң
р
ікте
р
ім
е
нжариялайды.Де-мек,ақпаратыке
зкелгенадампайдаланаалады.Сондықтан,қандайақпаратыкө
п
ш
іл
ктңназарынаұсынуғаболады,қайсыдербесақпарат,осыныанықтапалукерек.Мысалы,ақпаратыбөтенадамдардыңкөрмегніқаласаңыз,баптауларданө
зге
р
туболады.
Кейбіржұмысберушілержұмысқатұр
уғаниетб
іл
д
ір
ге
нүм
ітке
р
ле
р
діңә
ле
ум
е
тікже
ліе
р
де
гіпарақшаларынқарайды.Олардыңон-лайнке
істкимиджінқалайқалыптастырғанынкөреді.Әлеуметікжелілерденкелерқа
ң
уіпе
тжоқемес.Мысалы,шетелгедемалысқаке
тіпбаражатқаныңызтуралыжазбақалдырдыңызделік.Ал,егер,ұрыларсізд
ңүй
здбақылапжүргенболсаше?Ондаоларсізд
ің
ң
ә
ле
ум
е
тікже
ліе
р
де
гіпарақшаларыңыздыдақарапжүр
уімүмкін.Анонимдіақпаратыашыпалудаоңай.
Онлайнаңду,фейкакаунт-ар,хакерлергекөптегнжаңам
үм
кіндікте
рбар.Желідежарияланғанке
зкелгенақпаратқсізд
ңке
л
ісм
ің
зс-а
ққолж
е
ткізугболады.Яғни, кө
п
ш
іл
ктңназарынанжасырғанақпаратбір-ақсәтетаралыпке
туімүмкін.
м
үм
кін
д
ікберді.
1999
год
Әлеуметтік медианың ерекшеліктері:
2009
год
Сондықтан,«жариялау»батырмасынбаспайтұрыптағыдаб
ірретойланыңыз.Көптегнә
ле
ум
е
тікжелілердеқа
сзд
уіп
кбаптау-ларыбар.Мысалы,жазбаныкө
р
е
тінадамдарсаныншектеужәнет.б.Соныменқатар,ке
й
б
ірқолданушылардыблоктапта
суға
даболады.Құпиясөздің сенімді,қа
зе
с
іп
у
кніекө
зж
е
ткізң
.Олке
м
іс
гізсимволдантұруыкерек,яғниәріп,сан,б
е
е
л
гіараласболғаныдұрыс.Дербесд
е
рктің
зұрланбасындесеңіз,бұлақпаратыдажасырынсақтаңыз.
2005
год
Әлеуметтік медиа электрондыхабарландырулартақтсынанірә
ле
м
у
е
тікжелілергеде
й
інжеткеншебірнешеір
іө
зге
р
тдбастанө
іс
кізд
т.Оларкүн
д
е
л
іктдамып,ж
е
тіл
потырдеугболады.Бұлсалабұдандаә
ірдамитүседі.
Әлеуметтік желілердің жеті түрі:
● Интернет-қауымдастықтар;
● Блогтар;
● Вирту
алдыойындар;
● Әлеу
метікжелілер;
●Б
л
р
іе
сіпконтентөндіре
тнқа
уымдастықтар;
●Б
л
р
іескенжобалар;
●Г
еоәлеуметіксервистер;
III БӨЛІМ. ӘЛЕУМЕТТІК МЕДИА ЖӘНЕ ИНТЕРНЕТ
53

28.

III БӨЛІМ. ӘЛЕУМЕТТІК МЕДИА ЖӘНЕ ИНТЕРНЕТ
54
3.4.ИНТЕРНЕТ ПЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖЕЛІЛЕРДІҢ ҚОҒАМҒА ЫҚПАЛЫ
Соңғыке
зд
е
р
і Интернетпен,адамдардыңжаңам
м
ү
кіндікте
р
іме
нбайланыстыDigital дегнжаңаұғымпайдаболды.Әрүтліақпарат-пенжұмысісте
уқабілеті,қиын-қыстаусәтердеойлаужәнешешімқабылдауқабілеті,географиялық,мәденинемесежасерекшеліктер-інеқарамастанж
е
л
іккоммуникацияорнатб
іл
уқа
б
іл
е
тжоғарыбағаланады.Бұлқа
б
іл
е
тр
д
іңбарлығынб
ктпdigital-интеллектдепа
ір
туғаболады.Интеллектіңдәлосытүр
і адамныңзаманауиәлемдегіти
ім
д
іл
гн
анықтайдыдегнтүсін
кбар.
Адамдаршынайыө
м
ір
геқарағндаинтернетө
зд
е
р
і туралыайтқандыжақсыкөреді.Кейбірадамдарадамдардыңсөйлесуітолықтайонлайнғакөшті,бетпе-бетсөйлесусирепке
ті депайтыпжүр.Дегенмен,ә
ле
ум
е
тікжелілержылдамақпараталмасуға,алыстағыадам-дыжақыне
тугем
үм
кін
д
ікбереді.Ал,ке
зкелгенадамныңконтентжасапжәнебасқаақпаратққолж
е
ткізалуыдемократиялықке
ң
істк-баре
ке
н
і білдіреді.Олқалайболғандадасөзбостандығыныңсақталуынажағымдыәсеретеді.
Әлеуметікжелілерыңғайлысаясиалаңғаайналды.Сайтарсаясаткерлергесайлаушыларментіке
л
е
йбайланысорнатуға,сондай-ақдауысберушілергесаясаткерлердіңатқарыпжатқнжұмыстарынбақылауғам
үм
кін
д
ікбереді.Заманауибағдарламалардебатардыте
зарадаөңдеугекөмектеседі.Әлеуметікжелілерарқылыадамдардыте
зарадаақпаратндыруғанемесеұйымдастыруғаболады.Қазір-ігуақытанаразылықб
іл
д
ір
уакцияларынә
ле
ум
е
тікжеліердіңкөмегіменұйымдастырылады.Соныменқатар,б
и
л
ікеазаматардың
іс-әректерінқадағлауғм
үм
кін
д
ікбереді.ӘлеуметікжелілерменИнтернетқандайдаб
іртоптарғахабарламалардыхалықарасындажылдамтаратуға,насихатж
үр
гізуеөтежақсыкөмектеседі.
Интернеткүнсайындамып,күнсайынө
зге
р
іпотыр.Бұлүр
д
ісешқашантоқтамауыдаықтимал.Ақпараталаңыке
зкелгенадамүшінашық.Оныңпайдалыда,зияндыдатұстарыбар.Ақпаратыпайдалануғабе
р
ілге
нше
ксізм
үм
кіндікте
нақпаратыңадамғаықпалыдакүшейебереді.Қ
а
зірке
зкелгенжастағыадамшалдықан«интернет-әуелділік»дегн«ауру»бар.Адамдардыңинтернетксе
н
гі сон-шалық,оларақпаратыңжалғане
ке
н
і түсінбейді,авторларғаөтеқатысенеді.Кезкелгенинтернет
пайдаланушыте
кпайдалы,қа
ж
е
тіақпаратығанатауып,оныөңдеп,р
а
с-ө
тір
гнажыратаб
іл
утиіс.
«Digital-интеллекттің үш құрамдас бөлігі бар:
-digital-ойлау. Ақпаратқо
лже
тім
діболғанымен,шектентыскөпболыпкеті,тіпартықдеу
гдеболады.Бұрындарыақпараталу,ақпа-ратытабудағдыларыжоғарыбағаланса,қа
зірмаңыздыақпаратыір
е
кту,р
а
с-ө
тір
гнтексеру,сараптаужәнеде
р
е
кө
здіңсе
н
ім
д
іл
гн
е
бағберудағдыларытеңдесіз.Дәлосысәтене
ніңқажет,не
ніңқажетемесе
ке
н
і анықтауғаdigital-ойлаукөмектесед.і
-digital-коммуникация – ә
ле
м
у
е
тікжелідеадамдардытоптастыру,жаңаформатабайланысорнатуарқылыадамдарментілтабысу.Кейдеадамдардыңж
е
л
ід
е
гжәнешынайыө
м
ір
д
е
гтәртіб,өзін-өзіұстауые
кібасқаболады.Оларинтернетө
зде
р
іне
р
кінсе
зін
ул
р
імүмкін.Алдарындатұрғанжаңам
інде
тр
діdigital-форматтати
ім
д
і орындауларыдамүмкін.
-digital-даму – жаңадағдылардыигеру,әрдайымб
іл
малып,дамуғаұмтылу.Заманауиоқытубағытындағыақпаратықжүйелерқолда-нушылармен,басқажүйелерменбайланысорнатып,әрдайымж
е
іл
тпотырады.Қ
га
ір
ззамандаадамбаласыдажаңатехнолои
гялардымеңгеріп,өмірбойыжетіліп,дамыпотыруыкерек.
III БӨЛІМ. ӘЛЕУМЕТТІК МЕДИА ЖӘНЕ ИНТЕРНЕТ
55

29.

IV БӨЛІМ.
ҚАЗІРГІ ЗАМАН
БАЛАЛАРЫНЫҢ
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ПОРТРЕТІ
Бұлтарау4 бөлімнентұрады.
«Жасөпірмдер
д
іңесеюерекшеікте
лрі» депаталатынбірншб
іөлімдежасөспірмдер
д
іңағзасындаболатынбиологиялықө
зге
р
тіср,олардың
психикасынаәсеретеінжағдайларсуретлед
і. Соныменқа
тр, жасөспірмдер
д
іңбойындағықарама-қайшылықтар, олардыңқажетіл
кр
і,
замандастарыменжәнеересекадамдарменқарым-қа
тынасыныңерекшеікте
лріқарастырылады.Е
кіншібөлім–
«Есеюд
іңқиындытқары». Жасөспірімшақтағыкүй
зел
ісжәнесуицидмәселелерінеталдаужасалады.
«Медиаәлемменжасөспірім»тақырыбындағыүшіншібөлімдежасөспірмдер
д
іңзаманауимедиақұралдардыбелсе
нді
пайдалануерекшеікте
л
р
і, сондай-ақосысаладағыке
й
бірқа
терлертуралыайтылады. Төртін
ш
ібөлімдежасөспірмдер
д
іңнесебептіәлеуметікжеліе
р
арқылысөйлесугеәуесе
кндер,і жеіге
лә
туел
д
іктб
іл
д
ір
тнбел
е
гіе
рбаяндалады.
Жаһандықдағдырысшартараптышарлады,салдарыбарлықсаладабілнді.Жаңаақпарат-ыңмықтытолқыны,компьютерліктехнологиялардыңқолданылуы,компьютерлікойындар-дыңтаралуықа
гбалаларменжасөпірмдердітәрбиелеугеықпалыөтеүлкен.Тәрбиеліке
зір
стқұр
ң
убаланыңтұлғаболыпқалыптасуыүшінте
к
б
іл
мберумекмелерінңқабырға-сындағанақа
ж
е
ті талапқанаемес,барлықуақытадамаңызды.Балаларменжасөспірім-дердіңбосуақытарынбасқашаө
нболды. Себебі,теледидар, DVD, музыкалықорта-лық, іта
ткізе
кптар– барлыы
ғ компьютердебар.
ҚАЗІРГІ ЗАМАН БАЛАЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПОРТРЕТІ
57

30.

ҚАЗІРГІ ЗАМАН БАЛАЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПОРТРЕТІ
58
4.1.ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ЕСЕЮ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Жалпы,11 мен16 жасаралығындағыбалаларжасөспірмдердепаталады(алайда,басқадап
ікр
л
ебар).Бұлуақытабалалықтанере-секө
м
ір
геөтуке
зң
і жүреді.Олфизикалық(конституциялық),физиологиялық,тұлғалық(ақыл-ой,әлеуметік,өнеглік)салалардыңбар-лығынқамтиды.Ми құрылымыдадамиды.Нәтижесінде,тұлғаныңдамуыменқалыптасуүр
д
існеүлкенө
зге
р
істболады.Жүйкежүй-е
ңжағдайына іш
сін
кісекрециябе
зде
р
і қатыәсер
етеді.Жасөспірмдердіңашуланшақболуы,те
зшаршапқалуы,ұйқысыныңбұзылуыжи
і болады.Кезкелгенә
д
іл
е
тсзшешімгенеәректебірденжауапбереді.Бұлкезңдеересктердіңбағаларынаөтесе
зім
та
лкеледі,ар-ожданына,жекебасынақатыстыке
зкелгеннәрсегбірденжауапбереді.Эмоционалдытұрақсыздықпенмаксимализм,қырсықтықпенкейдешектеншығыпке
тінд
ө
р
е
кіл– жа
сө
пір
м
ніңағзсындаболыпжатқнгормоналдыө
зге
р
істе
р
де
нболатынерекшеліктер.
Қ
гуақытамектепбағдарламасыоқушылардыңкөпуақытыналады.Сабақаүлгеруүшінбалаларкөппсихикалықкүшжәнеақыл-ойкүшінжұмсайды.Мектептеоқығанжылдарыбалалардыңжалпыденсаулығыныңнашарлайтыныжи
зір
а
і кездеседі.Тұлғар
е
тіндедамуүшін,еңалдымен,балағденсаулықкерек.Д
үни
е
жүзілкденсаулықсақтуұйымыадамныңфизикалық,психикалықжәнеә
ле
ум
е
тіктұрғыдааман-сауболуынайтады.Б
іл
м
берусаласындажұмысісте
інпедаготарпенпсихологтарүшіноқушыныңпсихологиялықжағдайымаңыздыболуыкерек.Бұл– балаларменжасөпірмдердіңэмоционалдыжәнетанымдықтұрғыдасаубо-луы,м
й
ң
ін
зқалыптасуы,тұлғар
е
е
ін
тдедамуы,жүйкелік-психикалықжағдайы.
Қ
гзаманныңбалаларыкомпьютерменжұ-мысжасауқа
зір
а
біле
тім
е
нтуылатынсекілді.Қазірмектепбағдар
ламасынажаңастандартаре
гізл
н
д
кте
ін, заманауимектептероқыту- дыңдә
стүр
л
і
модельдеріненбірте-біртекөшіпжатыр.Қаір
зоқушыларқажеітақпаратыөз- д
е
р
і табуларыкерек. Интернетб
іл
малудыңте
ңде
сізқұралыболыпотыр.Интернетарқылыб
іл
малуға
болады,сабақо
қуғакөмектеседі,босуақытыө
ткізугеболады.Дегенмен,бала-лардыңбойындажастайынансыниойлауа
қ- біле
тндамытукерек. Медиақұралдары
арқылыкел
іпжеткенкезкел
генақпаратысынитұрғыдақабылдаудыбойларынасің
укерек.
р
Бұлкезңдежасөспірмдердеересекө
м
ір
дөзіншесе
зін
усе
зім
іқалыптасабастайды.Оқушылардыңфизикалықтұрғыдаже
тілуне
нө
зде
р
інересекадамр
е
тіндесе
зінбастайды. Дегенмен,олардыңм
е
ктп
е
гіжәнеотбасыдағыә
ле
ум
е
тікстаусыөзгермейді. Осысатыдаөзқұықтарынмойындатуға,өзбетіншеболуғакүресбасталады.Осыданересектрменжасөспірмдерарасындаконфликтіуындайды.Өмірдіңалғашқы«қиындықтарымен»бетпе-беткелгендежүй
ке
сісырберіп,а
ға
тәректергебарыпжатады.
11 мен16 жасаралығы– дамудыңқа
ткезңі.Физиологиятұрғысынанғанаемес,жа
уіп
сө
пір
м
ніңпсихологиясындаүлкен ө
зге
р
істболады.Нәти-жесіндежасөпірмдердіңмінез-құлқы,жүріс-тұрысы,қарым-қатынасытолықтайөзгереді.Жасөпірмдікшақтабаланыңбойындаіш
кіқарама-қайшылықтарболады. Олкөңіл-күйдіңжи
іө
згеруінен,агресияныңпайдаболуынанбайқалады.
Жасөспірімдік шақта жиі кездесетін проблемалар:
Әке мен бала. Ата-аналарменжасөпірмдердіңқарым-қатынасындағықиындықтар.Әке-шешесі«жағдайдытүсінбегндіктен»,жасөспірмдеролардыңкөзқарастарыне
скір
ге
ндепсанап,д
ө
р
е
кіқылықтаржасайды.
Жыныстық проблемалар. Жыныстықже
тілуәрадамдаә
р
түл
і басталады.Еңмаңыздыпроблема– жасөпірмдердіңөтеертежы-ныстыққатынасқатүсуі.Ертежыныстыққатынастыңжағымсызсалдарынанқо
р
ға
уүшіната-аналарбұлн
зіксұрақтыбайқапшешулерікерек.
ә
Келбетіне көңіл толмау. Жасөспірмдерө
зд
е
р
ін
ңсыртқыке
лбе
тр
інекө
ң
іл
д
е
р
і толмайды.Жалпыөз-өзінекө
ң
ілтолмаудыңн
гізсе-б
е
е
б
і– физикалықжағдайыментүрі.Оданжасөпірмбойындаөз-өзінедегнсе
нім
сіздк,агресия,жалпыайналағкө
ң
ілтолмаутуын-дайды.
Барлығынан өту/барлығын көру. Жасөспірмбарлығынкөріп,барлығынсе
гскеледі.Оныңсалдарытиымсалынғанжәнезияндынәрселер(темекі,ішімдік,есіртке),жыныстыққарым-қатынасжәнет.б.әуестенуменаяқталуымүмкін.
зін
Рухани мәселелер. Жаөспірмө
зінтұлғар
е
тіндетанып,мықтыжәнеә
л
сізтұсарынанықтағысыкеледі.Ө
зін
ңм
ін
е
зкө
ілтол-мауқорқыныш,үрей,кейдетіп
ң
тсуицидкеб
ім
й
е
д
іл
кттудыруымүмкін.
Қаір
гзжасөпірмдергебосуақытарынқы- зықтыір
әти
ім
д
іө
ткізугекөптегнм
үм
кіндікте
рбар. Алайда,интернетерекшеорыналады.
Желібалаларменжасөспірмдердефизиологи-ялықемес, психологиялықтәуел
д
ікттудыра- ды. Мұныңсебеб
інб
іл
уүшінжасөспірмдер
діңжасерекшеікте
л
р
інето
қалыпө
тке
н
ім
із
дұрыс.
ҚАЗІРГІ ЗАМАН БАЛАЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПОРТРЕТІ
59

31.

ҚАЗІРГІ ЗАМАН БАЛАЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПОРТРЕТІ
ЖЕТКІНШЕК КЕЗЕҢНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
60
ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ЭМОЦИЯЛАРЫ
Көбінежасөпірмдердіңэмоциясықарым-қатынаспенбайланысты.Жасөспірмдердіңэмоционалдыкүйлерінемыналартән:
1)Эмоциялыққозғыштық. Бұлжасөпірмдердіңөзсе
зім
де
р
інсыртқашығаруыменбайқалады.Жасөспірмдербұлжастам
ін
е
зд
іңқы-збалығыменерекшеленеді.Кө
ңілде
р
і қалағніскеқұлшынакір
се
д
і,өзкөзқарастарынқорғайды,ересектртарапынансәлдеболсынә
д
іл
е
тсзқарым-қатынасорыналса,достарыннемесеө
зінқо
р
ға
удайынтұрады.
2)Бір-екісыныптөменоқитыноқушыларменсалыстырғандаэмоционалдыкүй
зе
л
ісжағдайы/уайымыб
ір
а
зуақытқасозылады.Өкпе-реніштерінұза
қуақытбойыұмытаалмайды.
3)Балалықшағындажанынауыртқансе
зім
д
е
р
і жайлапұмытылабастайды.Мысалы,балаке
зін
д
ежақыныныңнемесебейтанысадамдардыңқайғысынауайымдағанболса,бұлкезңдежасөпірмайналасындағылардыңқайғысынкөрмеуіжәнее
стім
е
уімүмкін.
ӨТПЕЛІ КЕЗЕҢ
4)Жасөспірмшақтабалаларғашекентысбеймазалық(мазасыздық)тән.Оладамдарменинтимдікжекеқарым-қатынастардыңпайдаболуыменбайланысты. Осығанбайланыстыкүл
і болыпқаламынбадегнүрейдемазалайды.
Жеткіншек ішінара балалар
тобына жатады
Жеткіншек ішінара ересектер
тобына жатады
Бұдан шығатыны – жеткіншекке
бала деп қарау керек
Бұдан шығатыны – жеткіншекке
ересек адам деп қарау керек
ҚАРАМА-ҚАЙШЫЛЫҚ, ӨЙТКЕНІ
Мінез-құлықтың балаға тән кейбір
түрлері жеткіншекке тәнемес
Бірақ ересектерге тән мінез-құлық көрсетуге
әлі рұқсат берілген жоқ, немесе рұқсат
берілген, алайда балаға әлі таныс емес.
Жеткіншек бала кезіндегі
басымдылықтарын
(артықшылықтарын) жоғалтады.
Жеткіншек үлкендерде бар
артықшылықтарды әзірге
пайдалана алмайды.
Осылайша, жеткіншек тезірек ересек болуға ұмтылып, өзгеру (бір
кезеңнен екіншісіне өту) күйіне тап болады. Алайда ересектерге
жүктелетін күрделі әрі жауапты мәселелерді шешуге әзірге
шамасы жетпейді.
4.1-сурет. Жасөспірім шақтың ерекшеліктері
5)Сезімдердіңқарама-қайшылығы.Бұлшақтақасындағыжолдасыныңдұрысжасамағанынбілетұра,баржан-тәніменқорғаштайтынжағдайларжи
і болады.Ө
зін
ңқадір-қасиетінсе
ужоғарыболсада,жылағанұяте
зін
кн
і білетұра,кейдекө
зжасынае
ікбереді.
р
6)Өзгеадамдардыңө
зд
е
р
і туралықандайп
д
ікр
еекенін,неойлайтынынойлап,қатыуайымдайды.Олғанаемес,ө
д
зін
ксана-сезіміөскенсайынпайдаболатынөзін-өзібағалауыдақосымшауайымтудырады.
7)Қандайдаб
іртопқатарынакір
усе
зім
іқатыдамиды.Сондықтан,қасындағызамандастырыныңмақұлдамауынересектрнемесемұғалімдердіңә
р
е
ктінеқарағндаауырқабылдайды.Айналасындағытопшетемедегнқорқынышпайдаболады.Музыка,киім,спорт,қызығушылық– барлығындадаелденқалмауғатырысыпбағады.Б
іржағынансә
н
д
і болып,топтане
р
е
кше
ле
нгіскеледі,е
кін
ш
іжағынандәлсолтоптыңішіндежүреді.Егерсыныптағыекі-үшбала
планшеталса,ондақалғанбалаларда«қалыпкетпеу»үшінсолпланшеткежетугбарынсалады.Егерқайсыб
іржа
сө
пір
м
геата-анасысатыпалыпбермесе,ондапланшетолүшінмаңыздыемесе
кн
іб
гскеледі.Міне,сондайоқушылартоптанерекшеленіптұрады.
р
д
іл
8)Достықажоғарыталапқою.Жаөспірмдерарасындадостықдегн– өтен
зікнәрсе.Достардыталғаптаңдайды,балаларменсалы-стырғандабіреумендосболуинтимдіә
ә
ірұза
қсозылады.Қасындағыдосыныңықпалынанжасөспірмдерөзгеріп,соғанұқсапке
туіде
мүмкін.Топболыпдостасудажи
і кездеседі.
9) Бұлкезңдежастардаықылас,тілек,құлшынысмолынанболады.Оныжүзегасыруүшінө
м
ір
л
ктәжірбиеменкүштіңжетіспеу-інене
ке
уін
ңарасындақарама-қайшылықасқынатүседі.Көпнәрсеменайналысуғақұлшыну,б
ір
а
ққызығушылықтардыңтұрақсы-здығыосыдантуындайды.Мәселен,кешетенискеқызықты,б
үгінонытастап,гитараүй
ір
м
е
сінежазылды.Қызығушылықтар-
дыңтұрақсыздығы– өзін-өзіізд
е
уамалдарыныңбір.
ҚАЗІРГІ ЗАМАН БАЛАЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПОРТРЕТІ
61

32.

ҚАЗІРГІ ЗАМАН БАЛАЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПОРТРЕТІ
қарсы жыныс
иелерімен қарым-қатынасы
отбасы, ата-анасымен қарым-қатынасы
Сонымен, жасөспірімдердің
тәртіптеріне қатысты
кейбір жайттарды қорытындылайық:
●кез келген болмашы нәрсе
үшін ата-анасымен сөзге келіп
қалады;
жеке және
рухани
дамуы
●айтқанынан қайтпауға тырысады;
●көңіл-күйлері өте жылдам
өзгереді;
білім алуы
ЖАСӨСПІРІМ
● қалжыңды көтере алмайды;
●жүріс-тұрыстары нормадан
ауытқуы мүмкін (ішімдік ішу,
төбелес, ұрлық, субмәдениет,
жаман ортаға қосылу);
денсаулық
және үйлесімді
дамуы
әлеуметтік және
психолгиялық
дағдылары
● мазалары жиі болмайды;
●өздерін жиі адекватты ұстамайды;
●өте дөрекі қылықтар көрсетіп,
жаман сөйлеуі мүмкін;
●нормаға керағар әрекеттер
жасауы мүмкін;
құрдастарының
арасындағы әлеуметтік статусы
●сыртқы келбеттері жөнсіз
болуы мүмкін;
●секс тақырыбына қызығушылықтары жоғары болады, бірақ оны жасырады;
● ақылгөйсуге тырысады;
сурет 4.2. Жасөспірімдік шақтағы маңызды құндылықтар
● тез ренжігіш, ызақор болады.
62
4.2. ЕСЕЮДІҢ ҚИЫНДЫҚТАРЫ
Жасөспірімдерменқарым-қатынасорнатуөтеқиын.Өтпелішақтағыпсихологиятрагедиялықкөзқарастардыңбасымтүсіп,торығу,қажус
е
зім
д
е
р
ін
ңжиілеуіменсипаталады.Әлеуметанушылардыңдеректерінше,әроныншыжасөпірмдеөзін-өзіө
л
тір
утуралыойларболады.Жылсайынәржүзжа
сө
пір
м
ніңтө
р
е
уіауыркүй
л
зе
істбастанөткіреді.Егермұндайкүй
л
зе
істдерке
зін
д
еемдемесе,жағдайушығыпке
туімүмкін.Себебі,клинкалықкүй
зе
л
ісөтеауырдертдепсаналады.Қ
гуақытажасөпірмдердіңөзін-өзіөлтіру–қайғылыжағдайлардансоң
зір
а
адамө
л
ім
ін
ңе
кін
ш
ісе
бе
біболыпотыр.
отбасыдағы қолайсыздық (ата-
Ересектер не істеуі керек?
Сабыр түбі – сары алтын. Баламен сөйлескенде «мен сені
сыйлаймын, ал сен мені сыйлайсың» деген бағытта жүруі керек.
Жасөспірімге таңдау құқығын
беру керек. Дегенмен, рұқсат
етілген шекті белгілеп, арасында
жөнімен қалт кеткен тұстарын
түзеп отырған жөн.
Бұл кезеңде жасөспірімдер
мұғалімдермен жиі кикілжіңдесуі
мүмкін. Мұғаліммен қарым-қатынасы оның пәніне, кейде
жалпы оқу үрдісіне әсер етеді.
Жасөспірімдердің ойлауы тек
қара немесе ақ деп шектеледі,
сондықтан оларға басқа да түстердің болатынын түсіндіру
керек. Сіздің сөздеріңіз арқылы
ол басқа нәрселерге көз жеткізе
бастайды. Жасөспірімдермен
сөйлескенде әзіл-оспақты түсіну
керек. Жастардың сленгін де
біліп жүріңіз. Сол арқылы сіз
жасөспірімге «түсінікті» бола
аласыз. Баланың иісі, көзінің
қарашығы, әлеуметтік желіде,
телефонмен кіммен сөйлесетінін
бақылап жүріңіз. Осы арқылы сіз
қателікке ұрынбауына көмектесе
аласыз.
асқынған күйзеліс;
анасының ішімдікке салынуы,
ұрып-соғу және т.б.)
ренжіткен адамнан кек алу;
отбасындағы кикілжің;
отбасындағы қиындықтар, ең
жиі - ата-анасының ажырасуы;
табыспаған махаббат;
ересектердің жасөспірімдердің
проблемаларына қатысқысы
келмеуі;
3-суретте жасөспірімдердің өзін-өзі өлтіру себептері берілген:
Жасөспірмқиыншылықтарданқашуғаәуес,алсуицид– проблемаданқұтылудыңжолы.Балаө
зінрасымендебақытсызсе
зін
гсәт-е
төзін-өзіө
л
тір
угебарады.Балалардыңбарлығыө
ңде,ө
зін
зге
н
іңдеө
м
ңқұндылықтарынтүсінбейд.і Жасөспірмдердіңпікрнше,ата-анасынақиянатжасау,ренжіткенадамнанке
н
ір
калужәнет.б.Баласуициджасауарқылыуайым-қайғыданқұтылғысыкеледі,ондай
әректергеөзгелераяушылықсе
зім
інб
іл
д
уүшін,ө
р
зін
ежәнеө
ңпроблемаларынаназраудартуүшін,ке
зін
калуүшін,жауапкершіл-іктенқұтылуүшінбарады.
Суициджасауғаәректеркейденәтижесізаяқталады.Қызбалаларб
ір
н
ш
іә
р
е
ктіне
нтүкшықпағансоң,соныментоқтайды.Ал,ерба-лаларбірнешеретқайталауымүмкін.
Жасөспірмдерарасындасу
ицидтіңалдыналудаотбасындағыдағдарысқа,әлеуметік,психологиялықжәнебасқадакөмектрдідерке
зін
д
екө
р
е
с
гбасамәнберукерек. Соныменқатар,жасөспірмдерарасындаіш
ту
ім
д
ікіш
уд
іңжәнебасқапсихо-белсендізатрды
тұынудыңалдыналудамаңыздытә
сілде
р
д
іңб
ірболыпесептелед.і
ҚАЗІРГІ ЗАМАН БАЛАЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПОРТРЕТІ
63

33.

ҚАЗІРГІ ЗАМАН БАЛАЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПОРТРЕТІ
ЖАСӨСПІРІМДЕРДЕ БОЛАТЫН
ЭМОЦИОНАЛДЫ АУЫТҚУЛАРДЫҢ
БЕЛГІЛЕРІ:
1. Тәбетіңжоғалуынемесеашқарақтық, ұйқысыздық
64
Замандастарыныңсуи
ци
дтікәректерінееіктлул
е
р
і мүмкін.Интернетқалайсуи- циджасауке
ктігнанықкө
р
р
се
тінсайт-тарбар.Мұғалімдербұлтурасындаб
іл
уе
р
ікерек.Алайда,
психологтардыңпікрнше,бұлтақырыпқаоқушылардыңназарынаударудың, оларданбұлтуралыарнайысұраудыңнемесеондайсайтартуралыб
іл
е
тн
д
е
р
інне
білм
е
й
тінде
р
інсұраудыңқажеітжоқ.Себебі,балалардыңкө
б
і қызықүшінондайсайтарғакір
пө
круімүмкін.
Ондайсайтарғакір
уөтеоңай,тір
ке
лм
е
угдеболады.
Егероқушыныңсуициджасауғабе
ім
й
д
іл
гбайқалсам
, ынаұсыныстаржағдайдыө
зге
р
тукөмектеседі:
ҰСЫНЫСТАР:
1. Өзін-өізө
л
р
тіугебелбуға
ноқушыныңсөзде
р
інсоңынаде
й
інтыңдаңыз
2. Жиісыра
қтну
3. Ө
зін
ңсыртқыбейнесінемәнбермеу
2. Ниеітменсезім
д
е
р
ін
ңсалмақтылығы- на, баланыңэмоционалдыдағдарысыныңқаншалықтыасқынғанынаба
ғбе
з
ің
р
Соңы
ғ уақытаәлеуметікжеліе
р
десуицидтақырыбынталқылайтынпарақшалардабаре
кен.
4. Әрқашанө
зінжалғызсезін
, кін
у
лсезін
ә
у
5. Өлімтуралыойлара
ғкөпбе
р
іл
у
6. Болашаа
қешқандайжоспардыңболмауы
3. Өкпесіменшағымдарыныңбарлығынамұқиятқараңыз
Сондада,осындайбағытағысайтарнемесетоптардыңқалайжұмысісте
інб
й
іл
укерек.Мұндайтоптыңадминдерібалалардыңпсихологиясынөтежақсыбіледі.Оларонытәжірбиебарысындамеңгердіме,әлдесезме,олжағыб
ізүшінмаңыздыемес.Оларгеймификация(ағыл.gamification)тә
сіл
нөтебелсендіқолданады.Яғни,ойынбарысындапайдаланылатынэлементердіойынғақа-тысыжоқмақсатпайдаланады.
Бұлтә
сілмаркетингте,жарнамада,ересктердіоқытукурстарындажақсыжұмысістейді.Дәлосыэлементержелідезе
р
ігп
,неісте
інбілмейотырғанжасөпірмдердіқармағынаоңайтүсіреді.Б
р
іркір
пкөргененсоң,топтардыңарбауынатүсіпқалуоңай.Жасөспірмдерсоншалықтықызығынатүсіпкетсе,жағдайдыуысынаншығарыпалады,оданке
й
інойын
«санасынбилеп»кетді.Егержа
сө
пір
м
ніңкө
ң
іл
нкө
те
ртіннәрселеразболса(отбасындағыбайланыс,достары,қызығушылықта-ры,спортжәнет.б.),ондаолжетпегндіжеліденізд
е
йбастайды.Күмәнді«ойындарға»б
е
р
іл
пке
туідемүмкін.
4. Өзін-өізө
л
р
тіутуралыойлапжүрсіңбадептікелейсұраңыз
7. Үйденқашу
8. Өзінед
е
гнқаіге
ткздкөрсе
тінсуре
тр, х
атр, ә
ң
гім
е
ле
9. Себе
зп
сіжылау
,д
ө
р
е
кіл
10. Затарынтарату
5. Ата-анасыбаланыңқандайсайтқакірпжүрге
ніенаа
зраударуыкерек
Сонымен,«виртуалдытоптардан»келерқа
уіп
те
р
гтоқталдық.Өмірсүруд
е
ң
гй
ін
ңтөмендіг,қызығушылықтардыңболмауы,әлеу-м
е
тіккүйзеліс,қиынәлеумет-э
ікономикалықжағдай,ата-аналардыңқа
зднемесенемқұрайлығы,соныменқатрата-ананыңасырақамқорлығы,өзо
тіге
й
-п
ікр
нб
іл
д
ір
ужәнеө
зінкөрсетум
үм
кін
д
те
р
ін
ңболмауы– жасөпірмүшінқа
уіпт.
6. ҚандайБАҚ-тыоқитынына, теледидар- данқандайбағдар
ламакөре
тінназараударыңыз
ҚАЗІРГІ ЗАМАН БАЛАЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПОРТРЕТІ
65

34.

ҚАЗІРГІ ЗАМАН БАЛАЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПОРТРЕТІ
66
4.3.МЕДИА ӘЛЕМ МЕН ЖАСӨСПІРІМ
Кезкелгенәректқа
ж
тіл
е
көтеуүшінжасалады.Қ
гзаманбалаларыныңн
зір
а
гізқа
е
ж
е
тіл
крөтеауқымды.Өм
ір
лікмаңызды(фи- зиологиялықжәнеқа
уіп
сзд
к)қа
же
тіл
ке
р
д
е
нбасқаә
ле
ум
е
тікқа
ж
е
тіл
кр(тілдесу,махаббат,мойындау)менжекедамумен(таным,түсінктұлғаныңөзін-өзідамытуы)байланыстықа
ж
е
тіл
кр
д
іңмаңызыерекше.
Жасөспірмдери
нте
р
не
тіңкөмегіменкөптегнқа
ж
е
тіл
кр
нқанағтандыраалады.Оныменқоса,шынайыөмірменсалыстырғанда,желідеіскеасырғаноңайырақ.Сондай-ақ,жасөспірмдеринтернетө
зде
р
іната-анасынаннемесебасқалардантәуелсіз,е
р
кінсезінеді.Бұлжасқатәнеңн
гізә
е
ле
ум
е
тікқажетіліктер,нақтырақайтсақ,өзбетіншеболуменоқшауланутолықтайжүзегасырылады.
4.3.1. Подросток и Интернет
Жасөспірімдер интернеттің көмегімен қандай қажеттіліктерін өтейді? Психологтар интернет қолданушыларды 7 топқа бөледі:
Ересектери
нте
р
не
ті жұмысбарысындапайдаланады.Бірақ,оданбөлекқызығушылықтарынабайланыстыдакіреді.Интернеткке
злгенақпаратыта
бу
ғаболатынынбарлығыбіледі.Ал,балалари
не
тр
не
ті н
еі іздейді?Желінңқо
лже
тім
д
іл
г,қолданушыларғакөпір
тң
е
құзб
е
р
іл
уи
н
е
тр
н
е
тгіқа
е
тр
ле
р
діжәнебалалардыңтә
ж
ір
б
и
е
д
сізгнқосаалғанда,Жаһандықжелібалаларүшінқа
таймақ.
уіп
БІЛІМҚҰМАРЛАР
Ізденімпаз,білмқұмарбалаларинтернетнпайдалы,қа
ж
е
ті ақпаратыіздейд.іОлари
нте
р
не
ті «ақпаратбюросы»,«ақпаратқамба-сы»,«ақпаратізд
е
уіңше
ксізмүмкіндіктері»,«көптегенақпаратта
буғаболатыне
р
кінжекекеңістк»,«ақпаратізд
е
уіңөтеыңғайлыә
ір
қызықтықұралы»,«қажеті,қызықтыдүниелергетолыүлкенмұрағат»депсипатайды.
Диаграмма 1. Оқушылардың интернетте өткізетін уақыты
КҮНДЕЛІКТІ ҒАЛАМТОР МЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖЕЛІГЕ ҚАНША УАҚЫТ ЖҰМСАЙСЫҢ?
Интернетқа
гқоғамдаақпаратыңсарқылмасқазынасыр
зір
е
тіндежасөпірмдердіңтанымдықб
е
л
сн
д
іл
гнқанағатандырудыңеңн
гізқұралыболыптабылады.Желідеоларжаңалықтарментанысады,ө
е
зіқызығатынтақырыптардамәліметріздейді,фильмдерменвидеороликтеркөреді,музыкатыңдайды. Же
ліде
гіізд
е
ужүйелерітанымдыкеңейтугежәнеәлемніңбарлықғажаптарыментаны-суғам
үм
кін
д
ікбереді.Бұлкатегориядағыжасөспірмдерүшінқа
ж
е
ті ақпаратытабаб
іл
удағдысымаңыздыдепсаналады.
Осылайша,б
іл
м
геқұмарлық«іздеуге»айналады.«Ойлауға»және«оқуға»талпынудыңорнынате
к«іздеумен»ғанашектліпқалады.Соныменқатар,дәлосыка
те
го
р
и
яғажататынқолданушы-жасөспірімдерауырстрестргеалыпке
лтіншамадантысақпаратыңжиналыпқа-луынанзардапшегеді.
Б
іл
угеқұштарлықпенізд
е
уб
е
л
сн
д
іл
гбайқампаздықсе
зім
ін
еасыптүседі,ақпаратыңр
а
с-ө
тір
гн
есынибағберуқа
б
іл
е
тәлсірейді.Дәлосыбілмқұмаржасөспірмдертобыинтернетнкелерқауіп-қатердіжететүсінбейді.Сондықтан,бұлтопинтернетзияндыақпа-ратқжи
і тапболадыжәнекөптегнвирустарменспамдардыжи
і қабылдайды.
13%
Үнемі онлайн
23%
4 сағаттан артық
27%
4 сағат
25%
1 сағат
5%
30 минут
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
Жоғарысыныпоқушыларыарасындаж
үр
гізл
е
нсауалнамабарысындақатысушылардың25 %-ыинтернетб
ірс
а
ғтқажуықуақытөт-е
кізм
індепжауапберді.50 % ө
тртжәнеодандакөпуақытотырамындеді.Тағы25 % и
н
е
тр
н
е
тгіуақытыншектемейді.Қалған25 %-ы интернетө
нуақытыншектйміндеді.Диаграммаданбалалардыңинтернетұза
ткізе
қуақытотыратынынбайқауғболады.
ҚАЗІРГІ ЗАМАН БАЛАЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПОРТРЕТІ
67

35.

ҚАЗІРГІ ЗАМАН БАЛАЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПОРТРЕТІ
68
САУЫҚ-САЙРАН ҚҰРУШЫЛАР
Сауық-сайранқұрушылари
нте
р
не
ті достартабуүшін,оларменсөйлесуүшінпайдаланады.Олардыңсөзінше,«интернетдостарменә
ңгім
е
ле
сугжақсы»,«байланысқұралы»,«достарта
буғаболатынжаһандықжелі»,«планетаныңәртүкп
ір
н
д
еотырғанадамдарменсөйлесугем
үм
кін
д
ікбереді».
БҮЛІКШІЛЕР
Оларө
зд
е
р
ін
ңқызығушылығыбойыншанемесежанынажақынадамдарменсөйлесуарқылыә
ле
ум
е
тікқа
ж
е
тіл
кр
д
і қа-нағатандырады.Осымақсатблогжүргізеді,ICQ, Skype, әле-ум
е
тікжелілер,
чатржәнефорумдарарқылыбасқаларменбайланысорнатды.
Бүлікшілерүшін«интернетойғаке
л
ге
ніңбарлығыністе
угболатынорын»,«әй»де
й
тінәже,«қой»де
й
тінқожажоқ»е
р
кінке
ң
т,«ин-тернет– тазбостандық».Олардыңіс-әректерікө
іс
б
ін
еавтономияжәнеде
р
бе
ікстқа
ж
е
тіл
кр
нқанағтандыруғабағыталады.Әлеу-метнуүр
д
існебұлқажетілк,еңалдымен,ата-анасынантә
уе
л
сізболуғаталпыныстанбасталады.Балаларменжасөспірмдер«сиқы-р
ғатолымонитормен»бетпе-бетқалады.Ата-аналардыңкө
б
і (70%) бұғанке
д
р
гікелтірмейді,
балаларыныңинтернетотырууақытынашектеуқоймайды.Б
ізбалаларымыздыңбойындағыиндивидуализммене
д
кін
р
тинтернетпенб
ір
геқалыптастырыпжатырмыз.
Осыарқылықарым-қатынасқатүседі,кездесулерменжоспар-лартуралыақылдасады, ө
згеадамдардың мойындауына,мақтуларынаиеболады, осылайшаашылып, өзде
р
інкөрсе
талады.
Айтқысыкелгенойларын,б
ірмәселегебайланыстыкөзқарасынфорумдарменчатрдаайтаалады.Бұлтопқажа-таынжасөспірмдержеіге
лдостартабуүшін,оларменсөйлесуүшінтіркеледі.Сондықтан,оларинтернетккір
ге
н
д
еә
ле
ум
е
тік
желілердеотырады,ө
зінқызықтырғантақырыпқаорайтоптар,қауымдастықтарашады,арықарайтұрақтыб
ірортақалыпта-стырып,соларменбайланысыпотырады.Басқаадамдарментілтабысуықиын,көпшіл
емес, б
ір
денсөйлесіпкеталмайтынжасөспірмдержелідедостардыте
зір
кір
әоңайырақтабады.
Оларә
ле
ум
е
тікж
е
л
ін
ңбелсендіқолданушысыболыпқанақоймай,контентжасауменайналысады.Жекепарақша,про-фильашады,ә
р
түл
і ақпаратжүктейді,ә
р
түл
і мультимедиа-
Бүлікшілерата-анасытыйымсалғансайтарғажи
і кір
тнжасырмайды.Бұлеіктр
е
лжәнебеймәлм
гш
і әлемдеқызықтыақпаратқанаемес,қажетсіз,сананыулайтын,
зияндыақпараткөп.Бүлікшілери
нте
р
не
ті жағымсызмақсатрдапайдаланатындарынжасырмайды.Мысалы,порнографиякөру,басқақолданушылармендауласу,
жабықсайтардыбұзу.
лықфункциялар:аватар,граффити,фото, видеоарқылыө
зде
р
інкө
р
се
тугталпынады.Блогерлерарасындаербалаларғақарағндақыздаркөп.
Соныменқатар,бұлтопқакір
тнжасөспірмдеринтернетөтекөпадамдарменбайланысқашықандықтан,ә
е
р
түл
і қауіп-қатерлергекөпсоқтығысады.Әсіресе,бопсалау,агресиянемесесексуалдыалымсақтық.Олардербесақпаратпенжи
і бөліседі,осылайша
алая
та
қрменқылмыскердерд
іңпотенциалдықұрбандарықа
трынаенеді.
Мұндайәректерөзд
е
р
ін
ңе
д
кін
р
,гөа
зра
іс-қимылдағымаңыздылығынсе
зін
угм
үм
кін
д
ік беред
і. Соныменқа
тр, басыздық, е
р
кін
у,с жа- засыздықиллюзиясыпайдаболады. Басқалар- мен
салыстырғандабұлтоптағыларинтернеткө
зд
е
р
ін
ңдербесдеректрінкөпжариялайды.
Жел
ід
гбейтаныстарменшынайыөмр
е
ідекездесгудайынтұрады.Қорқыныштысы,оларжел
ід
гқылмыспеншынайыөмр
е
ід
гқылмыс
е
арасындаайырмашылықжоқе
ке
н
і тү
ін
с
б
еуімүмкін.
ҚАЗІРГІ ЗАМАН БАЛАЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПОРТРЕТІ
69

36.

ҚАЗІРГІ ЗАМАН БАЛАЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПОРТРЕТІ
70
ТҰТЫНУШЫЛАР
ІСКЕРЛЕР
Бұлтопқажататынбалаларсаныаз.Интернеті жұмыстабуүшінжи
і қолданатынбалалар«іскерлер»тобынатоптастырылады.Оларүшінинтернет«жұмысорны»,«пайдатабукөзі»,«жұмысқақа
ж
е
ті нәрсеніңбарлығынта
буғаболатынорын».Іске
р
ибалаларинтернет-ежұмысіздейді,бағдарламаларменойындаржазады,сайтардыредакциялайды,бизнесжаңалықтардыоқиды.
Бұлбалаларө
зд
е
р
ін
ңдамуына,мансабынаалғашқықадамдаржасауғақа
зір
де
нбастапәректетед.і Олардыңқатрластарыболашақмамандықтарытуралые
н
д
і ойлапбастағанда,оларө
зд
е
р
ін
ңісте
нашуға,қандайдаб
р
ірсаладаө
зде
р
інте
кср
іпкө
р
угеталпынысжа-сапжатады.Замандастарынақарағндаинтернетм
үм
кін
д
ікте
р
нти
ім
д
і пайдаланады.
Бірақ,құндылықтарменмақсатардыңүй
л
сім
е
сізд
гтуындайды.Атестасызақшата
буғаболатынболса,оқудыңнеқа
ж
е
тібардегнойпайдаболады.Соныменқатар,интернетарқылыжұмысізде
гндеалаяқтарғадатапболуқа
і жоғары.Кейдежасбизнесмендермаңы-здыфакторларды,мысалықұқықтықмәселелерді,ескрмеуімүмкін.
уп
Заманаужелі– тұунқоғамыныңболашақазаматарындайындайтынмектптердіңбір. Интернеттұтунышыларүшінүлкендүкен.Олари
нте
р
не
ті «өзіңепайдалыдүниелердіта
буғаболатынорын»,«көпнәрсежүктеугболады»,«ақпаратпенфайлалмасуғаар-налғанқұрал»,«картинкаданбаса
тпядролықбомбаныңсызбасынаде
й
інта
буғаболатынүлкенқамба»дегнсипатмабереді.
Бұлтопқакір
тнжасөспірмдеркартинка,музыка,клип,фильмдердіжүктейді.Соныменқатар,интернетдүкендердіңқызметрінежүгі-неді.Интернети
е
е
л
ікету,мойындатус
е
іл
кдқа
ж
е
тл
ікте
р
д
і қанағатандырады.Оларүшінбасқадазамандастарыменб
нақпа-ратқа,маңыздыдүниелерменөнімдерге иеболуөтемаңызды.Яғни,олартыңдайтынмузыканытыңдап,оларкө
кте
ір
р
е
тінвидеоныкөру,бағдарламалардытабу.Тұтынушы-жасөспірімдерөтеауқымдыдеректрарасындабағдардытабаалады.
Оларсалыстыруды,таңдаудыүйренеді.Оларкө
б
ір
е
кақпаратанған, оңатайлы,ә
кі тұтынушылар.Тұтынушыларбетпе-бетке
лтінмәселеніңн
гізс– алаяқтық.
е
Тұтынушыларкөптегндүниелерді,мәселенкітаптарды,бағдарламаларды,фильмдердіте
гінжүктепалуғаүйренген.Өздерінеыңғай-лыжолдардыізд
е
потырғандаине
трнеталаяқтардыңқақпанынабайқамайтүсіпқалуымүмкін.Т
е
гінфайлжүе
ктпалып,вирусжұқтырыпалуымүмкін.Немесеке
л
іске
нбағасынанартықтөлеп,нәи
тжесіндетүкетұрғысызбосфайлалужәнет.б.Дегенмен,тұтынушыларбасқатоптарғақарағндажеліденкелерқатерлерменжақсытаныс.Демек,басқаларменсалыстырғанда,
олардыңпсихологиялыққорға-нуд
е
ң
гй
і жоғарырақ.
ОЙЫНШЫЛАР
Бұлкатегориядағыжасөспірмдери
нте
р
не
ті ойынойнауүшінпайдаланады.Оларинтернетк«ойнауғаболатынорын»дегнсипатмабереді.Олартуралы3.3.2. бөлімдетолығырақақпаратберілген.
Диаграмма 2. Оқушылар пайдаланатын сайттардың мазмұны
БОТАНИКТЕР
Ботаниктерүшінинтернет– б
іл
малуға,о
қуғаарналғандеректрқоры.«Білімалу»,«білімалудыңкөзі»,«оқуорталығы»,«мектепкеар-налғанақпараткөзі»дегнсипатмабереді.
Жалпы,жақсыоқитын,қатарластарыныңб
үл
ікш
іл
кә
р
е
кте
р
інекөпқосылмайтын,тә
тіпоқушылардыосылайатайды.Жасөспірім-дердіңө
р
зд
е
р
і «ботаниктер– өмірсүрусалты»,«олармылжың,қызықсыз,уақытанқалыпкеткен,жуас,тілалғыш»депсипатайды.
Бр
іақ,оларөтеқызықтыәңгімелесушіжәнебақылаужұмысыке
зін
д
екө
м
е
гіорасанзорнемесеүйтапсырмасынкө
шір
гебереді.
у
Ботаниктеринтернеттанымдыққа
ж
тіл
е
корындайды.Интернетіңкөмегіменрефератарменбаяндамалардайындайды,сабақорындайды,экзамендергедайындалады.Ине
трнеті б
іл
малумақсатындапайдалануарқылыоларжаңаб
іл
малады,танымдарынкеңейтеді.Қатарластарынанб
ірқадамалдаболып,олардыңқұрметінеиеболуға,өзін-өзідамытуғаықпалетеді.
Бұлтопқажататынбалаларбасқаларменсалыстырғандаж
е
л
ід
е
гқа
уіп
те
р
гсирекұрынады.И
нте
р
не
тгітаныстарғадербесдеректрдісирекбередіжәнешынайыөмірдеоларменкед
зесебермейді.И
нте
р
не
тгіақпаратысынитұрғыдақабылдамауы– бұлтоптағыбала-ларүшінгін
зқатерлердіңбір.Сабақақа
е
ж
е
ті ақпаратд
ізе
гндеолартексерілмеген,сенімс,ізжалған,зияндыақпаратқтапболуымүмкін.
СІЗ ҚАЙ САЙТТАРҒА ЖИІ КІРЕСІЗ?
Жаңалықтар сайты
34%
42%
Білім беру сайттары
5%
3%
5%
Ересектерге арналған сайттар
Балаларға арналған сайттар
Онлайн танысу сайттары
Музыка және фильмдер сайттары
Ойын сайттары
Жоғарысыныпоқушыла- рыныңкөрсе
туібойыншаб
ір
н
ш
іорында
фильмө
кругежәнемузыкатыңдауғаарналғаной- ын-сауықсайтары83% жәнее
кін
ш
іорындабілім
берусайтары-42 %. Сау- алнамағақа
тысқандардың жалпы
саныныңте
к34%
- ыжаңалықтарсайтынакір
тнкөрсе
е
іт.
83%
10%
0%
20%
40%
60%
80%
100%
ҚАЗІРГІ ЗАМАН БАЛАЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПОРТРЕТІ
71

37.

ҚАЗІРГІ ЗАМАН БАЛАЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПОРТРЕТІ
72
4.3.2. КОМПЬЮТЕРДЕГІ ЖӘНЕ ОНЛАЙН ОЙЫНДАР
Адамныңбалакүніенбастаптұл
ғаболыпқалыптасқануақытынад
ей
інойынменб
ір
ге
жүреді.Ойнауқа
ж
тіл
е
гтанымжәнеқұрметкиеболуқа
ж
е
тіл
ке
р
ім
е
нтіке
л
е
йбайла-нысты.Ойнағысыкелубалалықшақпенқоштасқысыкелмеудібілдіреді.Адамке
зкелгенжасындаойынғақұмарболуымүмкін.Ал,интернетойынныңкө
ке
сібар.
Ойынныңтүр-л
е
р
і өтекөп.Соңғы10-12 жылдаэлектрондыойындартехнологиялықта,психологиялықа
тқырынаналғандаүлкенэволюцияданөті.Қарапайымойындарданшынайыдыбыс,видео,графикаменәрленген,миллиондағанбюджеткеие,сапалыөнімгеайналды.Қ
гуқыта
зір
а
руль,педаль,виброкреслот.б.се
кіл
дшектріқұралдарпайдаболды.Оларойынәлеміменке
р
і байланысорнатуғмүмкінд
ікбереді.Интернетж
е
л
ісқұралдарыарқылыдүниежүзіойыншыларыарасындабайланысорнатылады.
Интернет-ортаныңқа
тл
уіп
кдәрежесінбағлауүшінпайдаланушылардыңбарлықтүрлерінеталдаужасайотырып,мынадайзаңдылықақолже
ткізд:жасөспірмдерИнтернеті неғұрлымқарқындыпайдаланса,оларжелідентуындайтынқа
уіп
те
р
д
і азбай-қайтынболады.Б
іржағынан,Интернетнеғұрлымүйреншікт,түсін
кжәнеқо
лже
тім
діболса,қорқынышпенқа
уіпсе
зім
інтудыратынжаңалықтарменб
л
е
гісзд
кфакторларыазболады.Жасөспірмәрқашанданемен,қайда
жәнеқалайайналысуке
р
е
ктігн,кімменсөйлесуді,н
еі ізд
ужәненеіс
е
уке
те
тігнтаңдайалатынынас
р
е
н
ім
д
і болады,албірдеңеұнамағанкезде– ә
р
е
ктінө
зге
р
тд
інемесекомпьюе
трдіө
ш
ір
пқояалады.Нәтижесінде,адамныңқа
ж
е
тіл
крж
үй
е
сін
д
е
гігін
зқа
е
ж
е
тіл
кр
д
іңб
ір- қа
сзд
уіп
кқажет-іл
гнқанағтандыратынке
д
зі толықбақылаужәнеанықтайб
іл
уім
зіпайдаболады.Соныменқатар,онлайндаб
се
ә
р
і нақтыө
м
ір
геқарағндаәлдеқайдате
зөзгереді.Онлайндажағдайдытолықбақылаужәнебасқараб
іл
у- бұлелесқана.Жасөспірмдердіңө
зін
едеге
нсе
н
ім
д
іл
г,а
уіп
қзд
с
ксақтамауыжәнеұқыпсыздығыолардыңжағымсызжағдайғатапболуқа
п
у
інартырады.Сондықтанмектепоқушыларыныңбарлықтүр
ле
р
і іл
ткдәрежесібойыншаб
уп
қа
іртопқажатады.Әсіресе,ғаламдықтордабасқаларғақарағндакө
б
ір
е
котыратындар.
Интернетее
тксе
сір
кіл
дадамдытәуел
д
і ететін,кеңтаралғанойынтүрл
ерідекөп.Мы- салы,«Меніңсүй
іктфермам»компьютерлікойыны.Балаларүй
гекір
есала,бақшасынсуарып,жануарларғатамақберуүшінкомпьютергеқарайұмтылады.Сабақоқу,тамақішу,
үйшаруасыжайындақалады.Бұлойындарауқымдылығыменерекшеленеді.Б
іруақытатанитыныбар,танымайтыныбар,мыңдағанқаты-сушыларойынғақосылуымүмкін.
Сонымен,ҚырғызРеспубликасында,еңал-дымен, балаларменжасөспірмдерсияқтыИнтернеітпайдаланушылардыңжаппайконтинге
тіүшінқа
сз
уіп
жәнеэи
ткалықҒаламтор-ортанықұрмайти
ім
д
іл
гжоғарыақпаратыққоғамұқр
умүмкінемес. Олүшін
«балалар– Ғаламтор»ж
й
ү
е
ін
с
ңжағдайынаө
ке
слеңұрпақүшінжаһандықжел
ң
інқа
зір
гжәнеықтималқа
те
іп
у
рментә
е
у
кл
і тұрғы-сынанжан-жақтыталдауж
р
ү
зугі
қажет.
Интернетекөпуақытө
ткізусабақа,достарменжәнеотбасыменқарым-қатынасқаке
р
і әс
ерінти
гізед
і.Кейдебалаларшынайыөмірденал-шақтапку
іе
тмүмкін.
Замануикомпьютерлікойындарөззаңдылықтары,ережелері,құндылықтарыбарқиялдағыәлемдіжасайаладыдесе
н
ім
д
і түрдеайтуғабола-ды.Ойыншыүшінәлемтартымдыболғансайын,бұлүр
д
істңойыншыныңәлеуметенуүр
д
існ
еықпалыартабереді.
Қ
гуақытакөпқолданушықатысатынрөл
зір
а
д
іконлайнойындартанымал.Ондаб
іруақытакөптегнойыншыларқатройынғақатысаала-ды.Мұндаке
й
іп
кр
д
іңдамуына,қабілет-қарымыныңартуынакөпназараударылады.Мұндайойындардаіс-әректеркөптегнқызықтыкейіп-керлердіңқатысуыменфантастикалықәлемдеболады,ойыншыныңжасағанәректерінебайланыстыоқиғаныңж
е
л
ісдеө
зге
р
іпотырады.
Ойындарә
р
түл
і жанрлардыб
ктумүмкін.
ір
Адамө
ңб
зін
ір
сә
ткқа
ж
е
тіл
кр
норындап,эмоциясыншығарғысыкелгендекомпьютерлікойындаройнағысыке
л
е
д
і дегнкөзқарасбар.Шынтуайтынакелгенде,мәселеодандакүрделі.Геймерлердіңкө
б
і компьютерлікойынныңвиртуалдыәлеміндеөмірсүругеболадыдегнкөзқараспенкеліседі.Әсіресе,қоғамдыққатынастардыңүл
гіснжасайтынауқымдыинтернетәлемүшінбұлкөзқарасөтеорынды.
Деседеко
,мпьютерлікойындарданемәнбар?Олардыңеңн
гізе
е
ркш
е
л
іг(қарапайымойынменсалыстырғанда)– іш
кі«Меннің»виртуализациялануыныңтехникалыққұралдарқамтамасызе
те
іналпауыткүш
ін
ңболуы.
ҚАЗІРГІ ЗАМАН БАЛАЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПОРТРЕТІ
73

38.

ҚАЗІРГІ ЗАМАН БАЛАЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПОРТРЕТІ
74
ҚАТЕРЛЕР
●Рөлдікойындардаойыншыө
ңке
зін
й
іп
р
н
ңө
м
ір
н
еб
е
р
іл
пке
туімүмкін.К
е
й
іп
кр
н
ңөмірменөмірсүріп,виртуалдыөмір-е
гтолықтайкөшіп,шынайыө
м
ір
делемейке
туімүмкін.Шынайылықтаналшақтаужәнебасқарөлдіқабылдауойынғатәуел-д
ктңн
іл
гізсе
е
бе
біболыпсаналады. Бұлпсихологиялықауытқуларғанемесетә
уе
л
д
іл
кеалыпке
л
іпсоқтыруығажапемес.
●Ойыншыларкүн
іеэкраналдындаөтекөпуақытө
ткізе
ді.Оладамныңденсаулығынажәнепсихологиялықжағдайынаәсереп
тейқоймайды.Ұйқысыздықпайдаболады,адамашуланшақ,зе
й
інсз,те
зшаршайтынболыпкетді.
●Ө
зін
ңке
й
іп
р
н
ңатынанқарым-қатынасжасағандықтан,ойыншыларадамдардыңшынайыэмоцияларыннашарқабыл-дайтынболады.
●Онлайнойындарғаб
е
р
іл
пке
туматериалдықшығынке
л
умүмкін.Олардыңкө
тір
б
і қаржысалудыталапетеді,нәтижесіндеүлкенсомадағықаржышығады.
Қарапайымр
ө
лдікойындардыңөзережелерібар,ойыншыережелердібұзбауүшінәрдайыме
індесақтуыкерек.Талапорын-далмаса,ойынмәніжоғалтады,сондықтанадамойындае
с
ке
н
і әркед
зеб
іл
д
потыруыкерек.Ал,компьютеройындарындаойынережесінжатпжүрудіңқа
р
ж
е
ітжоқ.Компьютерлікойындардыңережелерібағдарламаменб
кітл
е
пқойғандықтан,оныбұзумүмкінемес.Соныңнәтижесіндеадамойынәлемінетереңдепенебереді.
ОНЛАЙН ОЙЫНДАРДЫҢ ЖАҒЫМДЫ МҮМКІНДІКТЕРІ
●Компьютерлікойындардыңже
тгіндеке
тнадамө
зібайқамайнемесемойындамай«компьютердіңішінде»өмірсүреді,ө
м
ір
л
кмақсатарынвиртуалдыәлемдежүзегасырмақшыболады.Адамвиртуалдыәлемдежеткнж
е
тіскр
нмәзбо-лып,cоғансе
н
іпжүребереді.
М
е
ктпе
гісабақүл
ге
р
ім
іжақсы,дамуықалыптыбалаларком-пьютерлікойындарғаәуеске
л
е
д
і екен.Ал,ортағбе
й
ім
де
луіқиынбалалар,керіснше,компьютерлікойындарғақұмарболмайды.
Ойындарғаб
е
р
іл
пке
тнбалалареңбекте,оқуда,спортажеткнж
е
тіскр
д
ңорнынаойындағыде
ңге
й
дімаңыздырақсанап,солайқабылдаса,онда өзі-нкөрсетуі,танытуы(самореализация)қиын-дайды.Кейдебалағж
е
ң
істдедәмінтатыпкөрукерек.
Виртуалдыәлемдеболсада,олуақытшаболсада,олсе
зім
д
і бастанө
тке
р
іпкө
р
укерек.Бірақ,барлығыныңорныменболғаныабзал.
Онлайнойындаршыдамдылықты,кө
ң
ілбөлудіжәнее
кталапетеді,ке
тіл
п
тжәнестратегиялықойлаудыдамытуғаықпалетеді.
іс
ң
Көпқолданушыларқатысатынонлайнойындардабасқаойыншыларменбайланысорнатуқа
ж
тіл
е
гменм
м
ү
кін
д
гкоммуникациялықдағдылардыдамытадыжәнеадамныңөзгелерменіл
тде
суқа
ж
тіл
е
гнөтейді.
Замандастарыныңқұрметінеиеболуғакөмектеседі.Неойнайтының,неменойнайтыныңжәнеке
й
іп
кр
ң
нқандайдеңгейгеже
ткнімаңызды.Геймерлермұндайке
й
іпке
р
ле
р
діөзін-өізтанытуүшіндеқолданады.Онлайнойындардаке
й
іп
кр
д
іа
тңдаум
үм
кін
д
ге
нбөлек,оғана
тқоюға,баптауларынөзгертуге,жетілдіруге,ә
р
үтл
і кө
р
се
кіш
те
тр
інкө
те
р
угеболады,тіп
тсюжеткедеәсере
тугебола-ды.
Ойыншылартехникалықжаңалықтардыбақылапотырады,компьютермени
нте
р
не
ті жақсыбіледі.Олардыңөзортасықалыптасады.Басқаойыншылармен,ойындағысеріктестермен,арнайыфорумдардыңқатысушыларыменбайланыстаболады.
Дамупотенциалыменоныжүзегасыруқұралдарыныңсәйкескелмеуінентуындайтынжасерекшеліктерінетәндағдарыстарданоңайырақө
гекөмектеседі.Жасөспірмдералдарынаүлкенмақсатқояды,алайдаө
ту
м
ір
л
кә
тжірбиеніңазболуынанпсихологиялықкүй
е
зл
істуындайды.Олмақсатқжетугке
д
р
гікелір
теді.Балаойынарқылыбұле
л
зістбаспақшыболады.
күй
ҚАЗІРГІ ЗАМАН БАЛАЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПОРТРЕТІ
75

39.

ҚАЗІРГІ ЗАМАН БАЛАЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПОРТРЕТІ
76
4.3.3. ЖАСӨСПІРІМ ЖӘНЕ БАҚ
Заманауибұқаралықақпаратқұралдарыаудиторияныңерекшеліктерінескерместен,кө
п
р
тү
л
іақпараты ұсынады.
Диаграмма 3. Оқушылар пайдаланатын ақпарат көздері
ӘЛЕМДЕ БОЛЫП ЖАТҚАН ЖАҢАЛЫҚТАР МЕН ОҚИҒАЛАРДЫ ТУРАЛЫ ҚАЙДАН БІЛЕСІЗ?
80%
Ғаламтор
29%
Көршілер, достар, туған-туыс
Мессенджер
Газет
Радио
ТД
20%
Релаксациялық – адамныңө
зінжапажанжалғызсе
уто
зін
қа
уғкөмектеседі,ортаменбайланыстатуындағанқиындықтарданойдыбасқғааударуғакөмектеседі.
Ақпараттық-танымдық – баспасөз,телевизия,радио,киноадамдардыңқызықтықұбылыстарменқоғамдаболыпжатқноқиға-лартуралыбасқададеректрменақпаратыалуқа
ж
е
тіл
кр
н
ебағыталады.
Нормативтік – бұқаралықақпаратқұралдарыкөмегімен қоғамдағытә
р
іпнормаларыменүл
гіе
рнасихаталады,құндылықтаржүйесібе
кітл
е
д
і,демекБАҚадамдардыңө
м
ір
н
д
е
і қоғамдықмаңыздыретушіқызметінатқарадыдеугболады.
Интегративтік – бұқаралықақпаратқұралдарыкөптегнадамдарды б
іридеятө
ң
ір
е
гнтоптастырады,адамдардыңбойындажалпыкөзқарасты,позицияны,қандайдаб
іро
қи
ғабағбе
р
удіқалыптастырады,қоғамдапсихологиялықтонусқалыптастырады.
Көңіл көтеру-компенсаторлық – теледидар,кинокөрунемесегазет-журналпарақтуке
шкіуақытажұмыстанке
й
іннемесесабақтнкелгендедемалуғакөмектеседі.Эмоционалдыфондыөзгертіп,шынайыөмірдежетпейжататынәсерлерді,се
зім
де
р
діалуғаболады.Бұлфункцияжасөспірмдерүшінөтемаңызды.
Фондық – радио,телевизякөптегнадамдардыжалғыздықтанқұтқарады.
Қырғызстандықә
р
іп
теср
ім
ізд
ң
ж
үр
гізенсаулнамасыбойынша80 % респондентерәлемдеболып
жатқандартуралыақпаратыинтер- нетналатындығын,8% радиодан,54 % телеарналардан
алатындығынайтқан. Сауалнаманәтижесібойын- шаҚырғызстандықжоғарғысыныпоқушыларыақпаратыәртүр
і
л
жаңа- лықтарсайтарынаналатындығынбайа
қуғболады.
Ақпаратықтехнологиялардыңадама
ғә
се
р
іә
л
і толықзертел
іпболғанжоқ.Соңғыонжылдакөпте
гнзерт- теушілертеледидардыңжасөпірмдергеықпалына(әсеріне)наа
зраударыпжүр.Тележәне
видеоөнімдерадамдысе
ндір
уд
ңнемесенақтыб
іркөзқарастаңудыңәрүтр
і әсерл
л
і тә
сіл
д
е
р
і арқылы(дыбыс,музыка, су- рет,кумирлер,әртісер,жастардыңслогандарыжәнет.б.)баурапалады.
Ересектерменсалыстырғанда,ба-лаларқайсының«жаман»,қайсының«жақсы»ақпарате
кн
і ажыратаалмайды. Көпте
гнарналардантолас- сызкө
р
се
тіл
пжатқнзорлықзомбылықкө
стеба-лалардыңө
ін
р
м
ір
дқа
здепқабылдауынаалыпке
тіге
л
іп
соқтырады. Жасөспірмдердіңпсихикасытұрақсыз.Сондықтан,олбағдарламаларданкө
р
се
тіл
пжатқноқиғаларғао
бъе
кти
вібағбереалмайды.Жасбалаэкранке
й
іпр
л
е
р
ін
ңіс-әректерінқайталайды.Кейіпкерлергеқарап қызығушылықтарын,иде-алдарын,қоршағанортаменқарым-қатынасын,көзқарасын,құндылықтарынқалыптастырады.
11
%
9%
8%
0%
40%
Зертеушілербұқаралықақпаратқұралдарыныңтәрбиеіклмақсатғымынандайфункцияларын(қызмет- терін) қарастырады:
54%
60%
80%
100%
БАҚ ҚЫЗМЕТІ
Рекреативтік
Ақпараттық
-танымдық
Релаксациялық
Нормативтік
Көңіл көтерукомпенсаторлық
Интегративтік
Фондық
ҚАЗІРГІ ЗАМАН БАЛАЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПОРТРЕТІ
77

40.

ҚАЗІРГІ ЗАМАН БАЛАЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПОРТРЕТІ
4.3.4. ЖАСӨСПІРІМ ЖӘНЕ ГАДЖЕТТЕР
78
Кейбірата-аналарбалаларынаұялытелефондыылғибайланыстаболуүшіналыпбереді.Әрине,ата-атаныңбаласыүшінуайымдай-тыныбелгі.Ұялытелефонкөмегіменоларәрдайымбалаларыныңқайдажүргенін,неісте
пжатқанынбақылапотыраалады.Ұялытелефондарды,басқадатехнологияларқа
гзаманадамдарыныңқа
зір
ж
е
тіл
кр
н
ңб
ір
н
еайналды.Дегенменде,заманауитехноло-гиялардыпайдаланғандадаарнайыережелердіестеұста
ғнжөн.
Сондықтан,бұлтехнологиялардыңдұрыспайдаланумәдениетіно
қужәнетә
р
би
е
лікмекемелерденбастапүйреткндұрыс.Осылайша,қір
а
гзуақытажүріпжатқнбұқаралықақпаратқұралдарыменжаңакомпьютерліктехнологиялардыңб
гужасөпірмдергетә
ір
р
би
е
лікықпалдысаралауғам
үм
кін
д
ікбереді.
Қ
гзаманбалаларыменжасөспірмдерұялытелефон,смартфон,планшетрдіңбелсендіқолданушыларынажатады.Соңғыжылдарысмартфондардыңм
зір
а
үм
кін
д
те
р
і менсапасыартқананкейін,Интернетқо
лже
тім
діболғананкейін,смартфонқолданушыларыда«жасарыпкеті».Балаларменжасөпірмдердіңкөпб
л
ө
ігжаңатехнологиям
үм
кін
д
ікте
р
нжақсыигерген.
4.4. ЖАСӨСПІРІМ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ЖЕЛІЛЕР
Диаграмма 4. Интернетке қосылу жолдары
Қырғызстандықә
р
іп
тесрж
үр
гізенсаулнамабойынша95 % оқушыларұлдытелефондыақпараталудыңбасты
құралыретін
д
екөрсе
ткн. Алдәлосымақсаткомпьютердіте
к40
% оқушыларқо
лданатыныаныта
қл- ды. Қорытакеле, жастарарасындаинтернетіңкеңтарағандығынайтуға
болады.
Ғаламторға қалай кіресіз?
Ғаламтор-клубы
7%
40%
Үйдегі компьютер арқылы
95%
Телефон арқылы
0%
20%
40%
60%
80%
100%
Жасөспірмдерж
е
л
ігеәртүр
л
і мақсатпенкіреді.Интернетіңжасқолданушыларыарасындакоммуникаторларнемесеинтернетсауық-сайранқұрушыларкөп.Олари
нте
р
не
ті достабуүшінжәнеәңгімелесуүшінпайдаланады.Скайп,ә
ле
ум
е
тікжелілер,мессенджер-дер,чатжәнефорумдаржаңабайланысорнатуға,е
скідостарменсөйлесугем
үм
кін
д
ікбереді.Әлеуметікжелілердеқолданушыбасқақолданушылармендостасады,тізм
геенгенсоң«достар»қатарынаенеді.Т
ізм
д
еө
м
ір
гекөрмеген,бейтанысадамдаркөпболуымүмкін.
Балаесейгенсайыноныңдостарыныңдасаныартады.Интернеті дамытуқорыныңзе
р
туін
есәйкес,9–10 жастағыбалалардың70%- ндаоннанастамдосыболса,15–16 әртө
р
тін
ш
іжасөпірмдежүзгежуықонлайндосыболадыекен.
Желідехабарламаарқылысөйлесудіәдеткайналдырғанжасөпірмө
ңвиртуалдыәлемінжасапалады.Әлеуметікж
зін
е
л
ігетәуел-д
кте
іл
зтуындайды.Әлеуметікжеліердіңжасөпірмдердіте
зарадабаурапалуыныңбірнешесе
бе
бібар:
1.Шынайыө
м
ір
геқарағндаинтернетбарлығыоңай.Әлеуметікже
ліе
р
де
гібайланысадамғаешқандайжаупкершілікпенміндетжүктемейді.
2. Шынайыөмр
ідеармандаған«өмірд
і сүруге» болады.
3. Жа
сө
п
ір
мкіме
кн
і жасыраалады.
Жасөспірімдердің смартфондарды пайдалануының қандай жағымды және жағымсыз жақтары бар екеніне қысқаша тоқталайық:
ЖАҒЫМДЫ ЖАҚТАРЫ:
●Интернеткқосылғансмартфондармектептіңэлектрондыпоштасынакіруге,электрондыфай-лдаралмасуға,б
іл
мберугеарналғансайтарғакіруге,танымдықдүниелердіта
буғакөмектеседі;
●М
ә
тіндікхабарламалардықосымшаоқытуқұралыретін
д
епайдалануғаболады;
●Шеттіл
д
е
р
інүйренугеарналғанбағдар
лама- лардыжүктепалуа
ғболады. Соныңарқасында,оқушыларөзбетіншешеттіл
д
е
р
інүйренеала-ды;
ЖАҒЫМСЫЗ ЖАҚТАРЫ:
●Көпте
гнбалалардалағшығып, ж
пойнаудыңорнынаүйдесмартфонғае
үгір
тл
м
ір
потырады.Соныңнәтижесінде,балалардажалқаулық,әлсіздк,се
м
ізд
кпайдаболады;
● Балаларкіта
поқудыңорнынателефонғателміруменуақытө
ткізпжатыр;
●Балаларменжасөспірмдержалғызқалыптелефоншұқып,музыкаы
тңдауғаөтекөпуақытжұмсайды.Нәтижесінде, саба
қо
қуғаза
уқыболмайды, зе
сдм
ін
й
гененжарлығынансабақүл
ге
р
ім
інашарлайды;
●Жасөспірмдершынайыө
м
ір
д
е
гқоғамдыққарым-қатынасережелерінмең-гермейді,ә
ле
ум
е
тікқарым-қатынастарынвиртуалдыәлемдеорнатады.Нәти-жесінде,баланыңболашақташынайыөмірдеадамдарменқарым-қатынасорнатуықиынболады.
ҚАЗІРГІ ЗАМАН БАЛАЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПОРТРЕТІ
79

41.

ҚАЗІРГІ ЗАМАН БАЛАЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПОРТРЕТІ
Диаграмма 5. Жастар арасында кең таралған әлеуметтік желілер
80
Әлемдік стастистикаға назар аударайық. Британдық ғалымдар әлеуметтік желі қолданушылары арасында сауалнама жүргізді.
53% респонденттер әлеуметтік желілер адамның тәртібіне ықпал етеді деп жауап берген. 51% өмірлерін басқа қолданушылардың
өмірімен салыстырып, көңіл-күйлері бұзылатындығын мойындаған.
Қандай әлеуметтік желілерді пайдаланасыз?
Вконтакте
5%
Telegram
19%
85%
78%
WhatsUp
Instagram
Twitter
Facebook
Одноклассники
Mail.ru
0%
10%
19%
27%
15%
20%
40%
Лайкжағымдыэмоцияменрахтанусе
зім
інсыйлайтынмадақтауформасы.Жасөспірмдәлосымақсатпенсуретжүктейді.Егеркүте
н«лайк»жиналмаса,ашуланшақ,мазасызболыпкетд
і, кейдекүй
зел
ке
істүсіпкетуідемүмкін.
Әлеуметікжелілержасөпірмдердіңіш
кісе
зім
де
р
інеәсере
інсөзсі.Бұлкезңдеолардыңөзін-өзібағалауытұрақсызә
те
ірөтеқұ-былмалыболыпкеледі. Оданбөлек,ә
ле
ум
е
тікжелілершынайықұндылықтартүсін
гдеөзгертеді.Өм
ір
де
гім
ә
нсізнәрселергеназраудартады.Қолданушыларө
зде
р
інбасқаларменсалыстырабастайды,нәтижесіндеө
ңдаралығын,е
зін
р
е
кше
лігнталғамындамытудыңорнынакүй
зе
л
іскетүседі.
Интернетшектентысбайланысудыңақырыжақсыемес.Бірншіден,интернетсауық-сайранқұрушылардашынайыөмірдебасқадамдарменқарым-қатынасорнатудағдыларыж
ткілдамымайды.Адамдарменбетпе-беттілдескндеүй
е
р
е
ншіктсмайликтерсэ
ізмоциясынб
іл
д
ір
угеқиналатынболады.Қарым-қатынастыңдә
стүр
ліформаларышектеледі.Екіншіден,уақытшаболғанынақарамастан,достартізм
нкөбейтугеталпынады.Жасөпірмніңжүздегн«досы»болғансәте,олдосые
куін
ң
арасындаболғанренішке,аразда-стықамәнбермейтінболады.Жалпы,ә
ле
ум
е
тікж
е
л
ід
е
г«дос»ұғымыб
ізд
ңтүсін
гм
едостықтанмүлдебөлек.
зд
60%
80%
100%
Тағыдаб
ірмәселебар.Никжәнеаватарлардыңартынатығылып,б
іруақытабірнешеадамменсөйлесугедағдыланғанжасөпірмө
зін
ңіш
кі«Менін»табаалмайқиналуыдамүмкін.Өзітуралынақтыемес,тұрақсыз,бұлыңғыройларпайдаболады.Бұлжа
сө
пір
м
ніңөзін-өзітану,өзін-өзіанықтаууақытындаұзартыпжібереді.Ол– ж
а
сө
п
ір
м
д
ікшақтан ересекө
м
ір
геө
те
інкезңдеболатындағдары-стықкезең.
Жасөспірмдердіңөзін-өзісуретке түсіруге (селфи) ә
тігндеайтыпөткенжөн.Психологтарадамдарды,ә
с
е
у
сір
е
сөін
з-өзіжар-намалауғақұмарларды,е
кіо
тпқабөледі.Б
ір
н
ш
ітопқабұрынайнағса
ғта
пқарап,ө
ңсұлулығынатамсаныптұратынөзін-өізе
зін
тжоғарыбағалайтынадамдаркіреді.Е
кіншітопқа,керіснше,өзін-өзібағалауытөменадамдаржатады.Е
ке
уіде«лайк»жи-нағысыкеледі.Психологиясаласында
«сипау»дегнұғымбар.Адамназарынжанындағыадамғабағытайды,оғанқараптұрып,онытұ
лғар
е
тіндеқабылдайтыныннемесеоныңбаре
ке
н
і мойындайтынытуралысигналжібереді.Е
кіншіадамдақандайдаб
ір
эмоцияны,се
ім
зд
і баса
тнөткереді.«Сипағанда»физикалықтүрдеқолти
гізушартемес.Күлімсіреу,жылысөзайту,қолдаукөрсе-ту,ұйыптыңдау,оныңө
зіүшінмаңыздые
ке
н
іб
іл
д
ір
уде«сипауға» жатады.
«Сипау»адамғасу,тамақ,ауа,жылусе
кіл
дқажет.Егеролж
ткіл
е
зболса,адамдыә
с
л
ізжәнеманипуляцияғаб
с
е
р
іл
гшетеді.Жасөспірмайналадағылардыңжекересурстарыж
кіл
тсзболсада,ө
е
зінересекадамр
е
ін
тдеқабылдағанынқалайды.«Сипау-ды»оларә
р
үтл
і жолменалады.Біреулерсабақтыбарынтасыменоқып,мектптеж
а
уп
ке
р
ш
іл
гмолоқушыр
е
тіндекө
згетүседі.Кейбіреулертөбелесарқылыалады.Тағыбіреулерө
ңсыртқыке
зін
л
б
е
тін
ңарқасындажетеді.Ал,
еңоңайжолы– ә
ле
ум
е
тікжелілергесуретжүктеп,лайкжинау.
Жасөспірімнің интернетке тәуелділігін анықтаудың бірнеше жолы бар:
1. Әлеуметікжеліе
р
деөтежиі,өтеұза
қотырады.
2. Шынайыөмірдеболыпжатқноқиғаларғакө
ілтолмайды.Шынайыөмірқызықсызболыпкөрінеді.
ң
3. Ұйқыбұзылады,күнә
тртібө
згереді.
4. Егерә
ле
ум
е
тікж
е
л
ігекір
еалмаса,ө
зіна
гр
е
си
в
тіұстайды.
5. Саба
қүл
ге
р
ім
інашарлайды.
ҚАЗІРГІ ЗАМАН БАЛАЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПОРТРЕТІ
81

42.

ҚАЗІРГІ ЗАМАН БАЛАЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПОРТРЕТІ
Бұғанжолбермеуүшінж
а
ө
с
п
ір
м
гевиртуалдыәлемгеқарағндаө
м
ір
д
ңқызықтыжайт-та
р
ғтолыекені,Интернетсөйлескенненбетпе-бетотырыптіл
д
е
суанағұрлымқызықтые
кн
ітү
д
ін
с
укерек.Интернетнбасқдақызығушылықтү
р
р
л
е
р
інкөрсетіп,пайдалыә
іқызықтынәрселерменқызығушылығыно
р
я
ғатырысукерек.Себебі,расыменде,виртуалдыәлемгеқарағнда, өмірд
ту
е
гн
82
Ақпарат көздері:
б
ірғажапдүниеемеспе?
www.teach-ict.com
Дегенменде,ж
а
ө
с
п
ір
м
д
е
р
д
іңә
л
е
м
у
е
тікж
е
л
іе
р
д
і пайдалануыныңбірнешежақсыжақтарыдабар.Онымойындаукерек.
http://epthinktank.eu)
Жылсайынө
інамерикалық119-психологиялықасоциациядатаныстырылғанзе
те
р
тунәти-жесіндетұйық,ортаменбайланысжасауықиынинтровертжасөп
ірмдерә
л
е
ум
е
тікж
е
л
іе
р
д
іңкө
м
е
гім
е
нә
л
е
м
у
е
тікдағдылардымеңгереаладыделінген.Яғни,ә
ң
гім
е
л
е
сбілу,с
ө
збастау,дәлелдеркелтіру
,сыниб
а
ғберу,қарсышығужәнет.б.Себебі,ұялшақадамдарэкраныңарғыб
е
тін
д
еө
зд
е
р
інқа
зс
с
іп
у
е
зін
л
у
рмүмкін.
https://www.vedomosti.ru/management/articles/2014/07/16/intellektnovejshego-vremeni
Психологтаржасөпірмдерә
л
е
м
у
е
тікж
е
л
іе
р
д
іңкө
м
е
гім
е
нбасқадамдарғатіл
е
ксболуарқылыпсихологиялықжағынанбайсалды,сабырлыболабастайды.Интернетресурстардыңпайдалытұстарыдаосығанұқсас.
https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B5%D1%80%D1%84,_%D0%
92%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%BE%D0%BD
Көптегнадамдарғакоммуникациям
м
ү
кін
д
те
ржетпейді.К
е
й
б
ірадамдарау
тискалықспек-тр
д
іңбұзылуынанзардапшегеді.Оларә
р
түл
і деңгейдекө
стабуымүмкін.Б
ін
р
ірполюсте– ертебалалараутизмі,олжалпыдамудытежейді.Е
кін
ш
н
іс
д
е– коммуникациям
м
ү
д
кін
ңшекте-іу
р
те
лболғанынантуындайдынбұзылу.Олинтелектке
іәсеретді.Осындайе
р
р
е
кш
е
л
іктрбарадамдарүшінонлайнә
ң
гім
е
л
е
уөтетиімді.Себебі,
с
желідетіл
д
е
убасқтірадамдарменкомму-никацияорнатуүшінешқандайкүшталапетпейді.И
с
н
те
р
н
е
тіңарқасындаө
зінқа
уіп
сз,ыңғайлысе
т«ұяшық»қалыптастыруғаболады.Соныменқатар,ө
зін
ңинтеллекту
зін
алдым
м
ү
кін
д
те
р
жүзегасырып,қызықтыір
әтолықандыө
м
ірс
р
ү
геболады.МұндайадамдарүшінИнтернетәлеу
у
метну
гем
м
ү
кін
дбереді.
http://ritmlife.ru/category-articles/39-media/85-chto-takoe-social-media.html
www.kelechek.ru/anatomo-fiziologicheskie_osobennosti_podrost
Сонымен,мынандайқорытындыжасу
ғаболады:жа
сө
п
ір
м
д
е
р
д
іңә
л
е
ум
е
тікж
е
л
іе
р
д
і қолда-нуыныңқа
тжақтарыбар.Дегенмен,олдамуменбайланысо
уіп
р
н
а
туғжақсым
м
ү
кін
дбереді.
Ж
а
ө
с
п
ір
м
д
ікшақ– тұ
л
ғаболыпқалыптасудыңеңқиынке
зң
д
е
р
ін
ңб
ір
.Өтпеліке
зң
д
іқалайте
зд
угболадыдегнсұр
а
қата-аналардыңда,жа
сө
п
ір
м
д
е
р
д
іңө
зд
е
р
ін
ңдекө
ке
й
ін
д
еболуымүмкін.Бұлқиындытқардыңбарлығынаноңайө
д
ту
іңнемесеоларғаұрынбаудыңжолдарыбарма?Мұндайжағдайдаб
ірға
нкеңесб
е
р
гболады.Олфизикалықденсаулықтыс
у
а
қтуүшінспортпеншұғылданунемесе
физикалықкү
ш
тіталапе
тінбасққызығушылықтытабу.Ал,ру-ханидерткешалдықпасүшнерескадамдардыңақылықажет.Олж
а
сө
п
ір
м
геө
тп
е
л
ікезңненаман-сауқалайө
тугеболатынытуралыбарлыққұпияныайтыпбереалады.Ал,ө
тп
е
л
іке
зң
д
іте
зд
е
тумүмкінемес.Ұ
за
қсозылғанқыстанке
й
інкө
те
м
н
іңке
л
інадамбаласықаурсызе
у
кн
іс
е
кіл
д
і,бұлдатабиғатыңб
ірзаңы.
revolution.allbest.ru/medicine/00004089_0.html
pedagogic.ru/pedenc/item/f00/s00/e0000088/index.shtml
school8.admsurgut.ru/win/download/7
http://www.semya-rastet.ru/razd/podrostok_i_semejjnoe_vospitanie/l
medfox.ru/archives/488
www.for-real-man.info/content.php?id=675
titus.kz/?previd=8413
mixzona.ru/referat/referat/74390
МЕДИА
АҚПАРАТТЫҚ
САУАТТЫЛЫҚ
psylist.net/pedagogika/00165.htm
https://whatisgood.ru/theory/media
http://detionline.com/journal/numbers/22
http://www.fid.su
Қосымша ресурстар:
Қаза
тқснжу
рналисте
ңэ
ін
р
ти
калықкодексі
https://www.inform.kz/kz/kazakstan-respublikasy-zhurnalisinin-etikalykkodeksi-tolyk-matini_a2506462
Қаза
тқснРеспубликасыныңБАҚтуралыЗаңы
http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z990000451_
Әлемел
д
е
р
і журналисте
ңэ
ін
р
ти
калықкодекстрhttp://ethicnet.uta.fi/codes_by_country
і
Қаза
тқсндық
фактч
е
ки
н
гресурсhttps://factcheck.kz/kaz/
Нұсқаулықтар:
Журналистердіңкә
сіб
иэтикасыныңхалықаралықстандартары/Международныестандартыпрофесиональнойэ
ти
кжурналистовhttp://
jf.spbu.ru/upload/files/file_1412239663_9146.pdf
Журналистикавусловияхконфликта/Конфликтіжағдайындағыжурналистикаhttp://www.osce.org/ru/ukraine/260646
САБАҚ

43.

1-САБАҚ
САБАҚ МАҚСАТЫ: ақпаратысынитұрғыдабағалаудықалыптастыруғажәнебұқаралықақпаратқұралдарыныңжұмысынжалпытүсін
угежәрдемдесу.
МІНДЕТТЕРІ:
•Тұлғаныңжәнежалпықоғамныңө
н
е
гл
ікмәдениетінңқалыптасуындаБАҚ-ңр
ө
л
ін
ңұлғайыпжатқанын,соныменқатрдемо-кратизацияүр
д
існ
гсөзбостандығыныңр
е
ө
лінтүсіндіру.
• Қатысушылардыңтопенжұмысжасауқабілетін,кө
п
ш
іл
калдындасөйлеу,сөзсаптаудағдыларындамыту.
• Өзбетіншеойлауғабаулужәнеөзкөзқарасына,ой-пайымынаө
зіғанажауаптые
кн
і сезіндіру.
• Байланысорнату:адамжәнеқоғамжәнеазаматану.
САБАҚҚА ҚАЖЕТТІ ЖАБДЫҚТАР:
• Видеоматериалдар;
• Муль
тимедиалыпроектор
САБАҚ ТИПІ: жаңаматериалдызертеу
Н
гізұғымдар:ақпарат,БАҚ,медиабілімберу,медиасауатылықжәнесыниойлау.
е
САБАҚ БАРЫСЫ:
1. Ұйымдастырукезңі.Сәлемдесу.Оқушылардыңсабақдайындығынтексеру.Сыныптасе
р
іктжағдайдыорнату.
2. Жаңаматериалдызертеу
САБАҚ ЖОСПАРЫ:
-Ақпаратжәнеоныңтүр
л
е
р
і
-Қазір
гуақытамедиаменақпаратыңорны
-БАҚбостандығыдемократиялыққоғамныңмаңыздыкө
р
се
ткіш
і
САБАҚ ТАҚЫРЫБЫ:
АҚПАРАТ ЖӘНЕ МЕДИА
АҚПАРАТ ЖӘНЕ МЕДИА
85

44.

АҚПАРАТ ЖӘНЕ МЕДИА
Б
үгінб
ізмедиажәнеақпаратықсауатылықбойыншажаңа,өтемаңызды,экспериментіккурстыбастағлыотырмыз.Заманауиқоғамкүн
д
е
л
іктөмірдеақпаратыңмаңызыныңартуыменжәнежаһандықақпаратықке
істкқұрылуыменсипаталады.Ол
ң
адамдардыңөа
зрати
ім
д
і байланысорнатуынакөмектеседі,адамдардыңәлемдікақпаратықресурстарғақолж
е
нжолашады,соныменқатрақпаратықөнімдерменқызметргедегнсұраныстықанағатандырады.
ткізу
Сабақтақырыбы:«Ақпаратпенмасмедиа».Еңалдымен,ақпаратыңнеекенін,қандайтү
р
ле
р
і барекенін,ақпаратдегнқандайболуігн
танықтапалайық.Сондай-ақ,бұқаралықақпаратқұралдарынанежатаынын,олардыңқандайқызмет
р
ке
атқра
тынын,қоғамдақандаймаңызыбарындаанықтауғатырысамыз.Курс8 сабақтнтұрады
86
СЛАЙД № 1
«Ақпарат деген не?» тақырыбындағы видеороликті көру
(видеоролиікт«Карусе
ль»телеарнасыдайындағын, ашықақпаратө
кздерінде
жарияланған)
СЛАЙД № 2
https://www.youtube.com/watch?v=e8NOs9q4IwA&list=PLeACsCPrcY3CfKKo75y98Fvs
UCvv2FDK9
Бір-бірімізге сәттілік тілеп қояйық!
ХАБАРЛАМА
БАЙЛАНЫС АРНАСЫ
АҚПАРАТ
КӨЗІ
АҚПАРАТ ЖӘНЕ МЕДИА
АҚПАРАТ
АЛУШЫ
87

45.

АҚПАРАТ ЖӘНЕ МЕДИА
88
Берілу тәсілі бойынша ақпарат түрлері
Заманауиқоғамкү
н
д
е
л
іктөмірдеақпаратыңмаңызыныңар-туыменжәнежаһандықақпаратықке
ң
ткқұрылуыменсипаталады.Оладамдардыңөа
іс
зрати
ім
д
і байланысорнатуынакөмектеседі,адамдардыңәлемдікақпаратықресурса
трғақолж
е
кізун
тжол
ашады,соныменқатрақпаратықөнімдерменқызметргедегнсұраныстықанағатандырады.
СЛАЙД № 4
СЛАЙД № 3
«Ақпарат»терминілатынтіл
ңinformation с
н
ө
зіне
налынған.Қазқтіл
еау-дарғанда– түсіндіру
н
,айтыпберу,деректртоптамасыдегнмағынаныбіл-діреді.
Ақпарат– адамдар,затар,фактілер,оқиғаларменү
р
діс
те
ржайлыке
зкел-генформадабе
р
іл
гнбарлықдеректр.
Күндеб
ізб
іржаңалықтыестиміз,яғниақпараталамыз.Ақпаратдегнтұты-нушығасыртанкеліп, оданке
й
н
і олсолнақтыдеректрд
і миындақорытып,қабылдапалатынжаңабілм.і
МӘТІН
ДЫБЫС
ГРАФИКА
ВИДЕОАҚПАРАТ
САНДАР
АҚПАРАТ ЖӘНЕ МЕДИА
89

46.

АҚПАРАТ ЖӘНЕ МЕДИА
1-ЖАТТЫҒУ. АҚПАРАТ. КІШІГІРІМ
ТОПТАРҒА БӨЛІНІП ЖҰМЫС ЖАСАУ
90
ҰСЫНЫЛАТЫН
УАҚЫТ 15 МИН.
БАҚ деген не?
Бұқаралық ақпарат құралдары (БАҚ) – қоғамға немесеоныңжекетоптарынатехникалыққұралдарарқылыашықтүр
деақпараттаратынмекеме.
БАҚ ақпаратжинайды,өңдейді,(талдайды,сараптайды).Оданке
й
інақпаратыөзаудиториясынатаратды(трансляциялайды)
СЛАЙД № 5
1 ҚАДАМ. Қатысушылардыүшт
опқабөліңз.
2 ҚАДАМ. Әрт
опқатапсырмаү
л
е
тір
с
пб
е
р
ің
з(ал-дын-алатапсырмаларжазылғанкарточкадайындауғаболадынемесета
қғжазыңыз).
3 ҚАДАМ. Топтардыңпрезентациялары.Қатысушылар-дыңжау
аптарынтыңдау
.
4 ҚАДАМ. М
ұғалімніңтолықтыруы:
Осыжәнеалдыңғысаба
қтб
ізбұқаралықақпаратқұралдарыныңнее
кені, оныңқандайқызметатқара- тынынте
р
е
ңір
екзертеймзі. Күндеіктлақпаратағы- мындағықандайақпаратжурналистің
қызығушылығынтудыратынындабіле
тнболамыз. БАҚөзау
дитория- сына:оқырман,көрерменнемесетыңдарманынаақпа-ратықандайформадажекізуткерек? Сөз
бостандығын
е
л
ікте
нмаңыздыжәнеәрадамныңсөзбостандығынажәнеп
ікрб
іл
д
ір
убостандығынақандайзаңдарке
іл
п
д
кберетінбіле
тнболамыз.
АҚПАРАТ ЖӘНЕ МЕДИА
91

47.

АҚПАРАТ ЖӘНЕ МЕДИА
92
СЛАЙД № 7
БАҚ ТҮРЛЕРІ:
• МЕРЗІМДІ БАСПАСӨЗ – кітаптар,газет-журналдар,яғниқа
ғзбасыпшығарылғанжәнемәтін,сурет,графикаменкөркемделгенір
әтаралымыкөпөнім.
• ЭЛЕКТРОНДЫ БАҚ-қателевизяжатады.Яғни,хабартаратушыкабельжәне/немесеэле
ктр
м
а
гни
ті толқындаркөмегімен(жербе
тінденемесеспут-никарқылы)акустикалықжәневизуалдыақпаратыаналогтықнемесе/жәнецифрлікәдіспен
таратады.Ақпараттелевизиялықапарат(теледидар)кабель,антенанемесеспутникарқылыкө
р
е
с
тілнә
р
түл
і бағдарламатү
р
індеберіледі.
• РАДИО - радиокомпанияларрадиостанцияларарқылықабылдағышқажібе-р
е
тінбағдарламаларжасайтын,алолбағдарламалардытыңдардантаңдаптыңдайалатынмедиатүр
і
• ЖАҢА МЕДИА – бұқаралықақпаратқұралдарыныңцифрлікқұрылғыларарқылыәрдайымкө
р
угеболатынжаңаформаты.Соныменқатар,ко
н
е
тіжасаумента
р
а
уғтқолданушылардыңбелсендіүтрдеқатысуынбілдіреді.
СЛАЙД № 6
Қазқстанаумағындағыбарлықинтернет-ресурстарБАҚ-қатеңестірлген.
БАҚө
н
ім
ін
екелерболсақ,ол– мерзiмдiбаспасөзбасылымыныңжекенөмiрiнiңнемеседыбыс-бейнебағдарламасыныңтаралымынемесетаралымыныңбiрбөлiг,радио-,теле-,кинохроникалықбағдарламалардыңжекешығарылымы,
ин-тернет-ресурстаорналастырылғанақпаратболыптабылады.
ДемекҚРаумағындаинтернетарқылытаралағнө
н
ім
н
іңбарлығыБАҚтуралызаңменқадағаланады.
БұданбөлекҚазқстанзаңында“желілікбасылым”түсін
гбар.Олбойынша– ақпаратық-коммуникациялықинфрақұрылымыҚазқстанРеспубликасыныңаумағындаорналасқан,уә
кіл
торгандаесепкеқоюр
е
ә
сім
іне
нөткенинтернет-ре-суржел
ікбасылымғажатады.
АҚПАРАТ ЖӘНЕ МЕДИА
93

48.

АҚПАРАТ ЖӘНЕ МЕДИА
94
ҚР“Бұқаралықақпараттуралы”заңыбойыншабұқаралықақпаратқұралына
– мерзiмдiбаспасөзбасылымы,теле-,радиоарна,киноқұжатама,дыбыс-бей-нежазбасыжәнеинтернет-ресурстардықосаалғанда,бұқаралықақпаратымерзiмдiнемесеүздiксiзбұқаралықтаратудыңбасқаданысаныжатады.
СЛАЙД № 8
Ақпараттық қызмет – түр
л
і қоғамдықп
ікр
д
,мүддені,саясатқдегн
көзқарастыкөрсе
тді.
Әлеуметтену – адамдардысаясиқұндылықтарға,нормаларға,тә
р
тіп
ке
шақыру.
Сын мен бақылау – б
и
л
ікоргандарықызметінебағберужәнеталдау.
Қоғамдықп
дқалыптастыру– бұқараныңсанасынаәсерету.
ікр
Мобилизациялық қызмет – нақтыб
ірміндеткжетумақсатында
қоғамды(топтарды)б
ктуүшінхалықтыақпаратндыру
ір
/// Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23 шілдедегі Бұқаралық ақпарат
құралдары туралы N 451 Заңы.
СЛАЙД № 9
БАҚ қызметі
АҚПАРАТТЫҚ
ҚЫЗМЕТ
ӘЛЕУМЕТТЕНУ
ҚОҒАМДЫҚ
ПІКІР ҚАЛЫПТАСТЫРУ
СЫН МЕН
БАҚЫЛАУ
МОБИЛИЗАЦИЯ
АҚПАРАТ ЖӘНЕ МЕДИА
95

49.

АҚПАРАТ ЖӘНЕ МЕДИА
96
Сөзбостандығыи
н
д
е
ксін
д
е
гіүшелсөзбостандығыеңжоғарыбесе
лдіңтізм
енген.Мәселен,Норвегиядемократияи
ін
нде
ксібойыншада,сөзбостандығырей-ти
н
гід
едеб
ір
н
ш
іорындатұр.Оданке
й
інШвеция,Швециядемократияиндексін-дедее
кін
ш
іорында.Үшіншіорында–
Финляндия.Тө
р
тіншіорында– Дания,Да-ниядемократиярейтингідедетө
р
тін
ш
іорындатұр.Сөзбостандығыи
н
д
е
ксін
ңбе
стігнНидерландыа
яқтайды.
БАҚ-табостандық,сөзбостандығыкөпболғансайыне
л
д
е
гідемокра-тияд
е
ң
гй
і декөбейебереді.Б
ізмұные
кір
е
й
ти
н
гі салыстыруарқылыанықтайалмыз.Экрандакө
р
се
іл
тпұтрғанб
ір
н
ш
ірейи
тнг Демократияд
е
ң
гй
і бойын-шажаһандықи
нде
кстікө
р
се
іп
ттұр.Р
е
й
и
тн
е
гі әре
лдің
орныThe Economist
Intelligence Unit британиялықзертеуорталығыныңәдіснамасыбойыншаанықта-лады.
СЛАЙД № 10
Демократияд
е
ң
гй
і бойыншажаһандықи
нде
кстіңалғашқыбе
стігне
,ян
ғидемо-кратияд
е
ң
гй
і жоғарыелдердіңарасындаНорвегия,Швеция,Исландия,ДанияжәнеЖаңаЗеландиябар.
БАҚ бостандығы мен қоғамның демократиялану деңгейі
1. Норвегия
2. Швеция
СЛАЙД № 11
3. Финляндия
Е
кіншірейтинг“Сөзбостандығыныңдүни
е
жүзілкиндексі»депаталады.Оны“Ре-портерыбезграниц”халықаралықұйымыдайындайды.
Сөзбостандығыи
н
д
е
сін
кд
е
гіүшелсөзбостандығыеңжоғарыбесе
лдіңтізм
енген.
ін
1. Норвегия
2. Швеция
3. Исландия
4. Дания
4. Дания
5. Нидерланды
5. Жаңа Зеландия
АҚПАРАТ ЖӘНЕ МЕДИА
97

50.

АҚПАРАТ ЖӘНЕ МЕДИА
98
Бұл индексте қай елдердің рейтингі ең төмен екенін қарап көрейік:
Демократияд
е
ң
гй
і бойыншасоңғыбестік:СаудАрабиясы,Гвинеябисау,Сирия, Чад,Сол
түсікКорея.
Арықарайқарастырайық.Демократияд
е
ң
гй
і бойыншажаһандықин-декст үшіншіорындатұрғанИсландия,сөзбостандығыиндексіндеоныншыорында.Демократияд
е
ң
гй
і жоғарыелдерб
ігн
сттүй
е
інде
гнЖаңаЗеландиясөзбостандығырейи
тнгідеон
үшіншіорында.ФинляндияСөзбостандығырейи
тнгідеүшіншіорындаболса,демократияд
е
ң
гй
і бойыншаоныншыорында.
СЛАЙД № 13
С
о
лтүсікКореясөзбостандығыбойыншадасоңғыорында.ОныңалдындаҚытай,Сирия,ТүркменстанжәнеЭритерия(ШығысАфрикадағымемлекет)
Бұлжердемынандайзаңдылықтыбайқауғболады.Елдіңсөзбостандығыбойыншар
е
й
ти
н
гіжоғарыболғансайын,оныңдемократиябойыншакөрсет-кіш
е
тр
і десәйкесіншежоғарыболады.Бұл2017 жылдыңдеректері.
СЛАЙД № 12
ДЕМОКРАТИЯ
ДЕҢГЕЙІ БОЙЫНША
ЖАҺАНДЫҚ ИНДЕКС
ДЕМОКРАТИЯ
ДЕҢГЕЙІНІҢ
ИНДЕКСІ
3
5
9
10
Исландия
ОРЫН
10
13
3
5
ОРЫН
Жаңа Зеландия
ОРЫН
ОРЫН
Финляндия
ОРЫН
ОРЫН
СӨЗ
БОСТАНДЫҒЫ
ИНДЕКСІ
СӨЗ БОСТАНДЫҒЫНЫҢ
ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ИНДЕКСІ
Сауд Арабиясы
Гвинея-Бисау
Қытай
Сирия
Сирия
Чад
Түркменстан
Эритрея
Солтүстік Корея
Солтүстік Корея
ОРЫН
Нидерланды
Е
кір
е
й
ти
н
гі салыстырайық.Демократиякө
р
се
ткіш
ібойыншарейтингтеартақалғанелдерсөзбостан-дыы
ғ рейтингідедебір-бірнежақынтұр.
ОРЫН
АҚПАРАТ ЖӘНЕ МЕДИА
99

51.

АҚПАРАТ ЖӘНЕ МЕДИА
100
Салыстырарболсақ,Қазқстан“Сөзбостандығы”бойыншакөршілерденартакеледі.Мәселен,Ресей бұлрейи
тнгте148-орында,Қырғызстан 89-орында,Қа- зақстан 157орынғатұрақтаған.
Е
лде
гідемократиябойыншадаҚазқстанс
е
р
іктс
е
р
ін
еіл
е
салмайкеледі.БұлрейтингтеРесей 122-орында,Қырғызстан 106-орында,Қаэақстан 143-орында.
ДЕМОКРАТИЯ ДЕҢГЕЙІ
БОЙЫНША ЖАҺАНДЫҚ
ИНДЕКС
Қытай
Эритрея
142
ОРЫН
Түркменстан
161
ОРЫН
153
ОРЫН
Сауд Арабиясы
163
ОРЫН
Чад
Сирия
164
ОРЫН
Гвинея-Бисау
166
ОРЫН
СӨЗ БОСТАНДЫҒЫНЫҢ
ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ИНДЕКСІ
Гвинея-Бисау
77
ОРЫН
Сауд Арабиясы
168
ОРЫН
Сирия
165
ОРЫН
Солтүстік Корея
167
ОРЫН
Чад
121
ОРЫН
Қытай
176
ОРЫН
Түркменстан
177
ОРЫН
Эритрея
179
ОРЫН
178
ОРЫН
Солтүстік Корея
180
ОРЫН
СЛАЙД № 14
СЛАЙД № 15
Ендіе
л
д
е
гібостандықжайлыке
ң
іркойласаңызболады.
ДЕМОКРАТИЯ ДЕҢГЕЙІ БОЙЫНША ЖАҺАНДЫҚ ИНДЕКС
СӨЗ БОСТАНДЫҒЫ БОЙЫНША ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ИНДЕКС
Қырғызстан
106
122
143
151
161
161
ОРЫН
Ресей
ОРЫН
Қазақстан
ОРЫН
Тәжікстан
ОРЫН
Өзбекстан
ОРЫН
Түркменстан
ОРЫН
АҚПАРАТ ЖӘНЕ МЕДИА
Қырғызстан
89
148
149
157
168
169
ОРЫН
Ресей
ОРЫН
Тәжікстан
ОРЫН
Қазақстан
ОРЫН
Түркменстан
ОРЫН
Өзбекстан
ОРЫН
101

52.

АҚПАРАТ ЖӘНЕ МЕДИА
УПРАЖНЕНИЕ №2 «ЗАКОНЫ КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКИ»
“Жала жабу” бабы бойынша қылмыстық қудалауды алып тастау
102
1-ҚАДАМ. қатысушылардышағынтоптарғабөліп,ке
лсізаңдардыңкө
м
е
гітиюімүмкінтапсырмаларберу.Оқиғаларбойыншасуретсалуға,кө
сқоюғаболады.
ін
р
15минут
1-ТОП: Шындықажанаспайтынақпараттаратқныүшінжаупкершіліктенбосатылатынжағдай./// ҚРБАҚтуралызаңы26-бап.//
мысалы,б
ір
е
уәлдеб
іро
қи
ғанемесежағдайғақа
тыстыжалғанақпараттараты.таратылғанақпаратбойыншаонысотқаа
тры
т делік.Сотжур
на
ли
стікін
сздептапты. Неге?
ә
СЛАЙД № 17
“Жалажабу”бабыбойыншажазалаусөзбенБАҚбостандығыныңд
еңгей
інеке
р
і әсере
інақиқат.Медиасаласыныңзаңгерл
те
еріосыжа-заныңнәтижесіндее
л
д
е
гідемократиялықрежимгеқа
уіптө
н
іптұрдегнпікрде.Егержурналистердітүрмедеқамапнемесеолардыңкә
сіб
и
қызметріүшінқылмыстықжазаменқоқан-лоқыкөрсетілсе,ондаБАҚбостандығыешқашанболмайды.
ҚРҚылмыстықкодексінде“жалажабу”туралыбылайделінген:
1)Жалажабу,яғнибасқаадамныңабыройыменқадiр-қасиетiненұқсанкелтiретiннемесеоныңбеделiнтүсiретiнкөрiнеужалғанмәлiметертарату–
2
б
)ірмыңайлықесептiккөрсеткiшкедейiнгiмөлшердеайыппұлсалуғанесолмөлшердетү
зеужұмыстарынанеб
іржылғадейiнгiмерзiмгебасбостандығыншектугенесолмерзімгебасбостандығынанайыруғажазаланады.
2-ТОП: Журналистқұқылы:- алынатынақпаратыңдұрыстығынте
ксеруге. (ҚРБАҚтуралызаңы20-бабы, 6-тармағы)
3)2. Көпшiлiкалдынданемесебұқаралықақпаратқұралдарыннемесетелекоммуникацияларжел
іерінпайдаланаотырыпжасалғандәлсоліс-әрекет–
іе
к4
)мыңайлықесептiккөрсеткiшкедейiнгiмөлшердеайыппұлсалуғанесолмөлшердетү
зеужұмыстарынанеекiжылғадейiнгiмерзiмгебасбостандығыншектугенесолмерзімгебасбостандығынанайыруғажазаланады.
ТАЛДАП КӨРІҢІЗ: Нақтыақпараттаратқныүшінешкімжурналистенжа
упке
р
ш
іл
кталыптастамайды.Бұлсе
кіл
днемесебұғанұқсажайтаразаматыққа
тынасн
е
гізн
дқаралады.
5)3. Осыбаптыңб
ір
н
ш
інемесее
кін
ш
іб
өл
іктерінд
екөзделген,адамдысыбайласжемқорлық,ауырнемесеасаауырқылмысжасадыдепайыптауменұласқан,солсияқтыауырзардаптарғаәкепсоқаніс-әректер–
6ү)шмыңайлықесептiккөрсеткiшкедейiнгiмөлшердеайыппұлсалуғанесолмөлшердетү
зеужұмыста-рынанеүшжылғадейiнгiмерзiмгебасбостандығыншектугенесолмерзімгебасбостандығынанайыруғажазаланады./
/// Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексi // 2014 жылғы 3 шiлдедегі № 226-V ҚРЗ.
Журналистқұқылы:- алынатынақпаратыңдұрыстығынтексеруге.(ҚРБАҚтуралызаңы20-бабы,6-тар-мағы)
3-ТОП: Ақпаратққолж
е
ткізугке
іл
п
дберужәнепринциптері.
Әркімж
гіл
р
е
ктатқарушыжәнемемлекті органдарданақпаратққолж
е
ткізугқұқылы.Мемлекетолардыңақпараталуға.зертеуге,шығаруға,беругежәнетаратуғдегнқұқынқорғайды.
Әрім
кж
гіл
р
е
ктатқарушыжәнемемлекті органдарданақпаратққолж
е
гқұқылы.Мемлекетолар-дыңақпараталуға.зертеуге,шығаруға,беругежәнетарату
ткізу
ғдегнқұынқорғайды.
Заңдабұлту
ралынедегн?
ақпаратққолж
е
ізутк– мемлекетке
іл
п
д
кберген,ҚазқстанРеспубликасыныңКонституциясындажәнезаңдарындаб
екітл
ген,ақпаратызаңментыйымсалынбағанке
зкелгентәсілменә
р
ім
кн
ң
іе
р
кіналужәнетаратуқұқығы.
Толығырақ ҚР “Ақпаратқа қол жеткізу туралы” Заңын қараңыз.
Заңда бұл туралы не деген?
Ақпаратққолж
е
ткізу– мемлекетке
іл
п
д
кберген,ҚазқстанРеспубликасыныңКонституциясындажәнезаңдарындабе
кітлге
н,ақпаратызаңментыйымсалынбағанке
зкелгентәсілменә
р
кім
н
іңе
р
кіналужәнетаратуқұқығы.
ТолығырақҚР“Ақпаратқақолж
е
ткізутуралы”Заңынқараңыз.
АҚПАРАТ ЖӘНЕ МЕДИА
103

53.

АҚПАРАТ ЖӘНЕ МЕДИА
104
МҰҒАЛІМНЕН ҚОСЫМША:
• Ақпарат – бізді қоршаған орта туралы барлық деректер.
Мұғалімнің кәдесіне:
Медиасаласыныңза
ңге
р
ле
р
і жалғанақпараттаратукісөлтіру,зорлыққылус
е
кіл
д
ауырқылмысе
ке
н
д
ігжәне“сөз”үшінқудаламауке
р
ктігнжи
і айтады.Бірақ,заңжурналистердіөзматериалдарыүшінжауапбе
р
удіғанаемес,онытексеруді,ізде-нуді,деректрдіанықтаудыдақарастырады.Е
сің
зд
еболсын,бұлқұықәразамат-а
т
бар.С
ізмемлекті органныңжұмысы,қызметінемесемемлекті жәнеө
згедеқұпияғажатпайтынақпаратыалуға,та
р
а
ғқұқылысыз.
ту
Мемлекеттік құпиялар - таратылуынмемлекетжалпықабылданғанхалықаралықұықнормаларынақайшыкелмейтінәскери,экономикалық,ғылыми-техникалық,сыртқыэкономикалық,сыртқысаяси,барлаушылық,қарсы
барлаушылық,жедел-ізд
е
стір
уш
іл
кжәнеө
згедеқы
зм
е
ті ти
ім
д
і жүзегасырумақсатыменшектейтін,мемлекетқорғайтынмемлекетікжәнеқызметікқұпиялардықұрайтынмәліметр.
/// ҚР“Мемлекетікқұпиялартуралы”Заңынан//
Толығырақ ҚР “Мемлекеттік құпиялар туралы” Заңын қараңыз.
Сабақ қорытындысы. Түйіндер:
СЛАЙД № 17
СЛАЙД № 18
• БАҚ маңызды қызметтер атқарады. Тек қана ақпараттық
қызмет қана емес, әлеуметтендіру, мобилизация, қоғамдық
пікірді қалыптастыру және т.б көптеген қызметі бар.
• Сөз бостандығы мен демократия деңгейі бір-бірімен тығыз
байланысты.
• «Сөз үшін» қылмыстық қудалауға жол бермеу керек.
• Кез келген адам ақпарат алуға құқылы. Әрине, егер ақпарат
мемлекеттік құпияға немесе құпия ақпаратқа жатпаса оған
тыйым салынбайды.
АҚПАРАТ ЖӘНЕ МЕДИА
105

54.

2-САБАҚ
Сабақ мақсаты: ақпаратқсынибағбе
р
діқалыптастыруға,бұқаралықақпаратқұралдарыныңжалпыжұмыстә
у
сіл
нтүсін
угежәрдемдесу
Міндеттері:
- Сапалыжурналистікақпаратыңқандайболуыке
тігнанықтау.
р
- Оқушыларғақоғамғаақпаратыңәсере
тумәселелерінтүсін
угекөмектесу.
-Қатысушылардыңтопенжұмысжасауқабілетін,кө
п
ш
іл
калдындасөйлеу,сөзсаптаудағдыларындамыту.
- Өзбетіншеойлауғабаулужәнеөзкөзқарасына,ой-пайымынаө
зіғанажауаптые
кн
і сезіндіру.
Сабақаралық байланыстар: адамменқоғам,азаматну
Сабаққа қажетті құрылғылар:
- Проектор
- «Соқыржәнепіл»ойынынақа
ж
е
ті затр
- 5-6 орамалнемесешарф,ойынбарысындақатысушылардыңкө
зінбайлауүшін
ТАҚЫРЫП:
ЖУРНАЛИСТИКА ЖӘНЕ
МЕДИАСАУАТТЫЛЫҚ
ЖУРНАЛИСТИКА ЖӘНЕ МЕДИАСАУАТТЫЛЫҚ
107

55.

ЖУРНАЛИСТИКА ЖӘНЕ МЕДИАСАУАТТЫЛЫҚ
108
Өткенсабақтб
ізақпаратыңнеекенін,бұқаралықақпаратқұралдарынанежататынынбілдік.БАҚ-ңқа
гзамандағырөлін,демократияменсөзбостандығыныңтығызбайланыстые
зір
кн
і түсіндік.Соныменқатар,әрадамныңақпараталуқұқығытуралы
даайты.қЯғни, ақпаратмемлекетікқұпиянемесеқұпияақпаратқжатпаса,ондамемлекетіко
р
гандарөзқызметіжайлыақпарап
тенб
ө
л
ісугемінде
ті.
Медиажәнеақпаратықсаут- тылықбойыншамедиакурстыо
қубарысындаб
ізсіздерменб
ір
- ге
журналистержұмысытуралы,оқырманқандайақпаратыалуғақұығыбаре
кені, алжурнали- стерқандай
ақпараттаратуғам
ін
д
е
те
кн
іә
ң
гім
е
л
е
й
тінбо-ламыз. Жур
на
ли
стікақпаратықандайболуыкеректігн
,қандайталаптарғажауапберуіқажеіт- гін,
оқырманжур
на
ли
стікөнімніңсапалые
ке
н
і түсін
уүшінақпа- ратқандайболуыкеректігндеб
геқарастырамыз.Сабақтыңсоңында
ір
медиажәнеақпарат- тықсаутылықтыңқандайұғымекенін,оғаннежататынынб
іл
е
тн
боламыз.
СЛАЙД № 2
СЛАЙД № 1
ЖУРНАЛИСТИКА ЖӘНЕ МЕДИАСАУАТТЫЛЫҚ
109

56.

ЖУРНАЛИСТИКА ЖӘНЕ МЕДИАСАУАТТЫЛЫҚ
110
Журналистикатарихыелби
ле
ушісн
ңжарлықтарынхалықарасындадауы-стапоқитынхабаршы,хабарберуші,шабармандардыңсаясиақпаратыа
тратбастғанкезінен,яғниора
тғасырларданбаса
туалады.қір
га
зжурналистика«Ха-баршы»,«Трибуна»,
«Вестник»се
кіл
де
кй
б
ірбасылымдардыңатысолзамандыесктү
ір
с
екерек.
Журналистің негізгі міндеті – халықтыжаңасенімді,те
кср
іл
ге
ндеректерменқамтамасызету.Журналистің мақала,жаңалық,репортаж,шолу,очеркжазу,тақы-рыптабудегнмінде
р
ітдебар.
МемлекетБАҚжұмысынаараласуғақұзір
темес.Журналистержұмысбарысын-даэтикако
е
д
е
ксінбасшылықаалады.Бұл– кә
сіб
иқауымдастықтыңөзін-өзіретуж
үй
е
сін
д
е
гімаңыздыэлемент.Оларжурналистердіақпаратытексеруге,бірнешеақпараткө
зін
ежүгінуге,ке
зкелгенмәселебойыншабарлық
тараптыңп
еқұлақсуға, б
н
ікр
іржақтыболмауғамінде
тйді.
СЛАЙД № 4
СЛАЙД № 3
Журналистика – ө
зе
ктіақпаратыжинау,өңдеужәнебұқаралықкоммуникацияар-наларыарқылытұрақтытүрдетаратынқоғамдыққызметтүрі.
Журнали́ ст — Журналистиканыө
зін
ен
гізкә
е
сіпеткнадам.Ол фактілер,оқиға-лар,адамдар,құбылыстартуралыақпаратыаудиторияғажинап,өңдеп,қорытыпбарып, БАҚ-тыақпаратпентолтырады.
Журналистика (француздың journal – күнде
л
ік, газетдегнсөзіненшықан) – өе
зіктақпаратты
жинау, өңдеужәнебұқаралықкоммуникацияарналарыарқылы(мерзім
д
і баспасөз,
радио, телеарна, кино)ұтраы
қт үтр
детаратынқоғамдыққызметтүрі.
ЖУРНАЛИСТИКА ЖӘНЕ МЕДИАСАУАТТЫЛЫҚ
111

57.

ЖУРНАЛИСТИКА ЖӘНЕ МЕДИАСАУАТТЫЛЫҚ
1-ЖАТТЫҒУ. ЖУРНАЛИСТІК АҚПАРАТ
ҚАНДАЙ БОЛУЫ КЕРЕК?
112
(ҰСЫНЫЛАТЫН
УАҚЫТ 10 МИН.)
1-ҚАДАМ. Қатысушыларғасұрақтрқою.Ақпаратқандайболуыкерек?
2-ҚАДАМ. Қатысушылардыңжау
абынтыңдау
.
1. Тексерілген
2. Өзекті
3. Жедел
5. Түсінікті
6.Толық
7.Дер кезінде
8. Нақты
9.
10
АҚПАРАТ
3-ҚАДАМ. Оқытушыныңтолықтыруы.БАҚақпаратықандайболуыкерек?
Ақпарат қандай болуы керек?
1
2
3
4
5
6
7
СЛАЙД № 5
Сенімді
Өзекті
Жедел
Түсінікті
Толық
Дер кезінде
Нақты
ЖУРНАЛИСТИКА ЖӘНЕ МЕДИАСАУАТТЫЛЫҚ
113

58.

ЖУРНАЛИСТИКА ЖӘНЕ МЕДИАСАУАТТЫЛЫҚ
114
ОБЪЕКТИВТІ АҚПАРАТ
БАҚматериалындағытепе-тңдікоқиғаның,ко
нфли
ктінңбарлықтараптарыныңп
найтуғам
ікр
үм
кін
д
ікберу,яғнитараптардыңбарлығыныңп
нтеңтыңдау.Бұлөтемаңызыереже.Дауласыпотырғане
ікр
кітараптанбасқаүшіншісалмақты,бейтарапп
ікрболуыкерек.Оқиғасырткөзбенқарап,талдап-сараптапбағ
беретінсарапшып
ікрболуыкерек.
Ақпаратб
ір
е
уд
ңкөзқарасына,пайымына,ойынатә
уе
лдіболмағанжағдайдағанақпаратобъеи
ктвітболаалады.
Мысал:
«Далада күн жылы» деген – субъективті пікір. Ал, «Далада ауа температурасы
22°С» деген хабарлама объективті. Егер термометрде ешқандай ақаудың бары
тіркелмесе, бұл факті.
СЛАЙД № 6
СЛАЙД № 7
Мысалы,журналистенемделушілерауруханадағыденсаулықсақтуқы
зм
е
тін
ңнашаркө
р
се
тіл
нтуралымәселекө
те
р
уд
і сұрады.Емделушілердіңғанаемесжурналистауруханабасшылығыныңдап
ем
н
ікр
ін
д
е
ттүрдеж
укерек.
үгін
Қажетболса,денсаулықсақтум
и
нс
тр
л
ігнемесеосысалағжауаптымемле-ке
тіорганөкілдеріменп
л
ікр
ушарт.Таразыбасынтеңұстаудегносы.
с
е
Объективтіақпаратыешқандайақаусызөлшеуқұрылғыларыныңкөмегіменалааламыз.
Егержурналистматериалдыдайындағандаалдын-алақа
тетү
й
інжасамаса,егерзертепотырғантақырыбыбойыншаө
ңжекеп
зін
нғанадәлелдеугеұмтылмасае
ікр
,гролшындықао
тлықтайкө
зж
е
ткізсондаақпаратыңо
бъе
и
ктві болуықти-малдығыжоғары.Әрине,бұлжурналисің
тжекеп
ікрболмайдыдегн
сөземес.
Бұлжурналистө
зін
ңматериалындаө
ңпайымына,көзқарасынағанас
зін
й
ү
е
ніпқорытындыжасамауыкерекд
е
гн
д
і білдіреді.
Сарапшының
көзқарасы
Бірінші
тарап
Екінші
тарап
ЖУРНАЛИСТИКА ЖӘНЕ МЕДИАСАУАТТЫЛЫҚ
115

59.

ЖУРНАЛИСТИКА ЖӘНЕ МЕДИАСАУАТТЫЛЫҚ
116
АҚПАРАТТЫҢ ТОЛЫҚТЫҒЫ
(ҰСЫНЫЛАТЫН
УАҚЫТ 10 МИН.)
1-ҚАДАМ. Қатысушыларарасынан3-4 адамтаңдап,олардыңкө
зде
р
інорамалменбайлаймыз.
Ақпаратытүсін
угежәнетүй
іншығаруғамәліметж
ткілболса,ондаақпаратытолықдеу
е
гн
гізбар.
е
Мысал: тарихшыныңарманы– өткенд
ә
іртуралытолықақпаратыбілу.Алайда,тарихиақпаратешқашантолықболмайды,соныменқатро
у
қи
ғаалыса
тғнсайынақпаратыңтолықтығыдасирейтүседі.Тіп,тб
д
ізңкө
залдымыздаболыпжатқноқиғалардақұжаталмайды,кө
іс
б
ұмытылыпке
тд
і немесебұрмаланады.Ақпа-ратыңтолықболмауықа
теқорытындынемесебұрысшешімшығаруғаалыпке
л
іп
соқтырады.
2-ЖАТТЫҒУ. «СОҚЫРЛАР
ЖӘНЕ ПІЛ»
СЛАЙД № 8
2-ҚАДАМ. Қатысушыларғабір-бірнеұқсамайтынә
р
түл
і затрбереміз(үлкенжұмсақойыншық,химиякабинетіненқандайдаб
ір
затр(газшығаратынколбажәнет.б.).Қатысушыларзаы
тңб
ірб
л
ө
ігнқолыменұстапкөріп,қандайза
те
кн
і анықтауыкерек. Әрқатысушықолындағыа
зы
тңнее
ке
н
і түсіндір
е
ді.Оқытушызатрдыалдын-аладайындапқойғаныдұрыс.
3-ҚАДАМ. Соқырларменп
ілтуралыөсиетә
ң
гім
е
н
і оқыңыз.Ежелгіүнділерденжеткнмынандайә
ңгім
ебар:Б
ірауылдыалтысоқырадамөмірсүріпт.Б
іркүн
і оларға«бізгеп
ілке
ліпт»дегнхабаржетеді.Оладамдарп
іл
д
ңнеекенін,түр
ңқандайболатынынбіл-мегенекен.Олар«пілдіб
ін
ә
р
ібкөреалмаймыз,еңболмағандаұстапкөрейік»дегнойменп
іл
д
ңжанынакеледі.
«Пілдегн– тіреуіш»,-дейдіп
іл
д
ңаяғынұста
ғнбіреуі.«Пілдегн– ж
іпекен»,-дейдіе
ш
кін
ісп
іл
д
ңқұйрығынұстапкөріп.«Жо–ға!Бұлдегнағаштыңқалыңбұтағығой»,-дейдіп
іл
д
ңтұмсығынсипағнтағыбіреуі. П
іл
д
іңқұлағынақолыти
ге
нтө
р
ін
ш
ісп
іл
джел-пуішдейді.«Піл– үлкенбөшке» дейдіб
е
сін
ш
ісіш
інұстапкөріп,алалтыншысып
іл
д
ңазуынұста
ғнсоң,оныте
м
е
кіше
гтінтұқа
ғқсатады.
Соқырадамдарарасындақып-қызылдаутуады.Әрқайсысыөзайтқанынанқайтпайды.Егерсолзаматкөшедеө
тіпбаражатқнданаадамтоқтамағанда,бұлә
ң
гім
е
н
іңнеменаяқталарыб
л
е
гісзболареді.«Неболыпжатыр?»дегнсұрақдауласушылар:«Піл-д
іңнегұқсайтынынбілмейдалболыпжатырмыз»депжауапбереді.Соданәрқайсыөзойыменбөліседі.
Солкездеданаадамбылайдептүсін
д
р
ге
некен:«Сіздердіңбарлықтарыңыздұрысайтасыздар.С
ізде
р
діңәрқайсыларыңызп
іл
д
ң
ә
р
түл
і денемүшесінұстапкөрдіңіздер.Шыныменде,сізд
е
райтыпотырғанныңбарлығыдапілдебар»дегнекен.
СҰРАҚ: бұлөсиетә
ң
гім
е
н
іңтолықақпараталуменқандайбайланысыбар?
Мұғалімүшін:б
ірадамнемесеб
ірза
ттуралыә
р
түл
і адамдардыңкөзқарасындаб
іршымшымболсыншындықболады.Өсиетәң-гім
е
н
іңн
гізойынб
е
іроқиға,құбылыснемесза
ттуралытолықақпаратболмаған жағдайменсалыстыруғаболады.П
іл
д
іңб
ірденемүшесінұстапкө
р
іпқана,расымендеп
іл
д
ңқандайе
ке
ніекө
зж
е
ткізалмаймыз.
ЖУРНАЛИСТИКА ЖӘНЕ МЕДИАСАУАТТЫЛЫҚ
117

60.

ЖУРНАЛИСТИКА ЖӘНЕ МЕДИАСАУАТТЫЛЫҚ
118
Ақпаратаудиторияғатүсін
кболуыкерек.Ойғақоным-дыболуы,қисындыболуы,ыңғайлыә
іршағынформада
бе
іл
р
уақпаратықабылдаудыжеңілдетді.
СЛАЙД № 10
АҚПАРАТТЫҢ ӨЗЕКТІЛІГІ
Ақпаратыңө
гдегнақпаратыңдәлқа
ктіл
зе
гуақытақажеті,маңыздыболуы.Текдерке
зір
зін
д
еалынғанақпаратқанаө
зе
ктіболады.
СЛАЙД № 9
Ақпарате
кісебепкебайланыстыө
ктіл
зе
гнжояды.Ақпарате
пке-те
кір
с
д
інемесеқажетсіз,маңызсызболыпқалады.Ақпаратыңе
удегнуақытөтее
кір
с
клеақпаратыңө
ңқұндылығынжоюыд
зін
е
гн
д
і білдіреді.
Ақпаратыңе
ууақытқағанабайланыстыемес.Онынақтылайтын,толықтыратыннемесетолықтайжоқашығаратынжаңаақпаратыңпай-даболуыалдыңғыақпартыңе
скір
уін
р
скеалыпкелеід
ЖУРНАЛИСТИКА ЖӘНЕ МЕДИАСАУАТТЫЛЫҚ
119

61.

ЖУРНАЛИСТИКА ЖӘНЕ МЕДИАСАУАТТЫЛЫҚ
3-ЖАТТЫҒУ. МЕНІҢ
УАҚЫТЫМ
№ Сабақ
1 Тамақ (таңғы ас, түскі ас, кешкі ас)
2 Ұйқы
3 Жаңалықтар мен фильм көру
4 Үй жұмысын орындау
5 Әлеуметікжелілердеуақытөткізу(WhatsApp, Однокласники,Facebook, ВК, т.б.)
120
ҰСЫНЫЛАТЫН
УАҚЫТ 10 МИН.)
Тәулік (24 сағат)
Айлар
Апта
Месяцы *4=
4-ЖАТТЫҒУ. МЕДИАСАУАТТЫЛЫҚ.
МЕДИАБІЛІМБЕРУ
ҰСЫНЫЛАТЫН
УАҚЫТ 10 МИН.)
Адамныңдүниетанымыныңқалыптасуынабұқаралыа
қпаратқұралдарыныңә
се
р
і зор. БАҚадамдарғапайдасында,зиянындати
гізумүмкін.БАҚ-танке
л
іп
жатқнақпаратнбастартуқиын,тіп
тмүмкінемесдеуг
болады.Ал,ақпаратыңкө
зіле
спағымындақалай
бағытыжоғалтыпалмауғаболады?Оғанжауап:ке
зкелгенақпаратысынитұрғыдақабылдаукерек.
1 қадам.Қатысушыларғасұрақ:«медиасауатылық»және
«меди
а
білм
беру» дегнұғымдардықалайтүсіне
сіз?
2 қадам. Қатысушылардыңжау
аптарынтыңдау.
6 Достармен интернеттен тыс уақытта араласу
7 Отбасыменараласу(ата-анамен,әпке-інілерімен)
8 Отбасына көмектесу (үй шаруасы т.б.)
9 Демалыс, хобби (өзіне уақыт жұмсау)
10 Спорт
11 Басқа
БАРЛЫҒЫ (САҒАТ)
24 са
ғт
168 с
а
ғт
672 с
а
ғт
5-ҚАДАМ. Оқытушының толықтыруы
14-18 жасаралығындағыжасөспірмдерб
іркүнде8-9 с
а
ғтұйықтауыкерекдейдіғылымдар.Балаларұйықтағнкездеолардыңағзасы,миыдемалады,физикалықжәнеақыл-ойжүе
ктмесіненке
й
інкүшіқайтаданқалпынакеледі.Егержа
сө
пір
м
ніңұйқысықанбаса,ондаоленжар,ашушаң,зе
сзболыпкетді.Еңбекеқа
ін
й
іл
б
тг 30 % азаяды.
е
10-12 жасаржасөспірмдеркомпьютералдында0,5-1 сағат,13-16 жасаралығындағылар1,5-2 са
ғтотыруғаболады.
Назар аударыңыз! Егер сіздің көрсеткіштеріңіз қалыпты жағдайдан жоғары немесе төмен болса, онда күн тәртібіңізді реттеңіз.
ЖУРНАЛИСТИКА ЖӘНЕ МЕДИАСАУАТТЫЛЫҚ
121

62.

ЖУРНАЛИСТИКА ЖӘНЕ МЕДИАСАУАТТЫЛЫҚ
122
Медиасауаттылыққа адамның мынандай қабілеттері жатады:
• БАҚ-ңқызмеітменр
ө
лінтүсіну;
СЛАЙД № 12
• Медиа-конте
і бағлауыжәнесыниталдаужасауы;
Еңалдымен,терминологияныб
іржүйегке
л
палайық.Егерсауатылықс
тір
ңжалпымағынасыте
зін
ө
коқыпнемесежазаб
іл
уғанаемес,грамматикаменемлеережелерінебойыншасауатыжазуқа-білеті.Ал,медиасауатылық
медиамәтіндердітүсіну,талдау,соныменқа
тролардыдайындауқа
біле
ті.
Медиажәнеақпаратықсауатылықанежатады:
• МәдениетаралықдиалогпеноқытумендемократияүшінБАҚ-тықолдануы;
СЛАЙД № 11
• Жекемедиаконтентө
н
д
ір
у(медиаөнімдердіөзбетіншедайындауы).
Оқытушы үшін: қа
зіржаңамедиаболыпсаналыпжүргенә
ле
ум
е
тікжелілерәрадамғажекеконтентдайындауғам
үм
кін
д
ікбереді(фейсбуктегіжазба,ин-стаграммдағысуретер,ю
туб
е
гівидео)
• Ақпаратық-коммуникациялықтехнологияларжәнеө
згедем
е
д
и
а
-б
іл
ктімеңгеру(Грюнвальдмедиабілімберубойыншадекларация,1982 ж)
4-қадам. Талдаужәнеп
ікралмасу
.
Ақпараттық
сауаттылық
Медиасауаттылық
Жарнама
саласындағы
сауаттылық
Жаңалықтар
сауаттылығы
Кітапхана
сауаттылығы
өз ойын еркін
білдіру және
ақпараттық
сауаттылық
МАС
Телесауаттылық
Киносауаттылық
Цифрлік
сауаттылық
Сауаттылық
ои
қалужәнежазаалу
Компьютерлік сауаттылық компьютердежұмысіте
судағдыла- рыни
геру
Компьютерлік
сауаттылық
Интернет
сауаттылық
Медиасауаттылық
медианыңәртүн
і- дех
абар
ламажасау
, бағла
ужәнеталдау
Ақпараттық сауаттылық компьютердіме
ң
гру, оғанқосаақпаратыізептауып,
оныөңдейалу
Электронды
ойындарды ойнау
сауаттылығы
ЖУРНАЛИСТИКА ЖӘНЕ МЕДИАСАУАТТЫЛЫҚ
123

63.

ЖУРНАЛИСТИКА ЖӘНЕ МЕДИАСАУАТТЫЛЫҚ
124
Түйіндер:
Медиабілімберу– е
лдіңке
зкелгеназаматыныңақпараталуғажәнеөзп
н
ікр
б
л
д
ір
гебағыталғанн
у
гізқұықтарыныңбөліг,олдемократиянықолдауғжәр-демдеседі.
е
• Жу
р
н
а
л
и
ң
тін
с
гізмінде
е
іт– жаңате
кср
іл
генфактіл
е
дадамдарғах
р
абар
лау
.
ЮНЕСКО ұсыныстары, 2002
СЛАЙД № 14
СЛАЙД № 13
• БАҚ-таы
ғ ақпара
тоб
ъеки
тв
і,толық, тепе-тең, өзе
кітжәнетү
ктболуыкерек.
ін
с
• Ақпараы
тб
ір
денемес, мөлшеріменқабылдаукерек.
• Медиасаутылық– адамғақаже
тізаманауидағды.
ЖУРНАЛИСТИКА ЖӘНЕ МЕДИАСАУАТТЫЛЫҚ
125

64.

3-САБАҚ
Сабақтың мақсаты: Ақпаратысаналытүрдепайдаланужәнеақпаратықманипуляцияныңо
бъе
ктіболмасүшінақпараттүр
ле
р
інанықтаудағдыларынигеру.
Міндеттері:
•Аудиториясанасынданақтыб
іркөзқарасқалыптастыружәненақтыб
ірәректержасауғашақыруүшінақпаратыңқандайтүр
ле
р
і қол-данылатыныноқушыларғатүсіндіру;
• Ақпараттүрлерін,фактпенп
д
ікр
ңара-жігнажыратудыүйрету;
• Жаңаматерилдытолықмеңгеруүшінпрактиалықжатығулардыорындау.
Сабақ типі: құрама:жаңаматериалментанысу,тәжірбиедете
кср
іпкөру.
Сабақ формасы: интерактивті:қатысушылардыңбелсендіқатысуыменө
те
інлекцияжәнетоптықжұмыстар.
Жаңа ұғымдар: ақпаратық«фастфуд»,сыниойлау,ақпараттүрлері,интернет-мем,лол.
Байланыс: адамменқоғам,азаматану.
Сабаққа қажетті құрылғылар: мультимедиалыпроектор
ТАҚЫРЫП:
АҚПАРАТТЫ ТАҒАМ ДЕП
ҚАРАСТЫРСАҚ...
АҚПАРАТТЫҚ “ФАСТФУД” СЫНИ
ОЙЛАУҒА ҚАЛАЙ ӘСЕР ЕТЕДІ?
Сабақ барысы.
1. Ұйымдастыруке
зңі.Мұғалімніңкір
есөзі.Сабақтақырыбын,мақсатынхабарлау(2 минут)
сп
2. Жаңамат
ериалментанысу.
Сабақ жоспары
- Ақпаратық«фастфуд»немесен
е
л
ікте
нақпаратысаналытүрдеқабылдаукерек;
- Фэйктер,жалғанақпаратынемақсатпентаратады,онықалайажыратуғаболады,оныңр
а
с-ө
тір
гнқалайте
кср
угеболады?
АҚПАРАТТЫ ТАҒАМ ДЕП ҚАРАСТЫРСАҚ ...
127

65.

АҚПАРАТТЫ ТАҒАМ ДЕП ҚАРАСТЫРСАҚ ...
Өткенсабақтақпаратыңнее
ке
н
і туралы,ақпаратағыныныңбарлықса-лағәсере
інтуралыайтық.Б
те
гінақпараттү
ү
р
ле
р
і жайлысөзқозғамақшымыз.Интернеткөмегіменә
р
түл
і ақпаратқтолықтайжәнеабсолюті қолж
е
ткізугберіл-ге
нм
үм
кіндікте
нқолданушыларақпараттолқынындажұтылыпке
туімүмкін.Әртүлісур
е
тр
д
і
көріп,қызықтыфактілердіоқыпнемесевирустывидеолардыкөріп,сізақпараттұтынушығаайналуыңызмүмкін.Манипуляцияныңже
тгіндеке
здеықтимал.Мысалы,елменб
ің
ту
ір
гед
л
үр
змүмкін.Дегенмен,әрадамөзө
ігуң
м
ір
ніө
збасқараалады,дағдыларындамытаалады.Б
ір
а
қинтернет,газет,радио
жәнетеле-визясе
кіл
дә
р
түл
і коммуникацияқұралдарыұсынған,заманауитехнологияларқо
лже
тім
діеткнақпаратпендұрысжұмысжасаукерек.
128
1-ЖАТТЫҒУ. АҚПАРАТТЫҚ
«ФАСТФУД»
ҰСЫНЫЛАТЫН
УАҚЫТ 5 МИН.)
1-қадам. Пікр-талас.Б
үгінб
ізақпаратытағмр
е
тіндеқарастырыпкөреміз.
СЛАЙД № 1
Ақпаратдәлтағмсе
кіл
дадамғапайдалыда,зияндаболуымүмкін.Т
т«фастфуд»таболаалады.Қалайойлайсыз,ақпаратық«фастфуд»дегнне?(Егертыңдаушыларжауапбермесе,«фастфудтың»қандайтамақе
іп
кн
і туралысөй-л
е
сіпкөріңздер.Оданке
й
інтоптықталқылауә
д
ісм
е
нфастфудтыңпайдасызтамақе
кн
і анықтайсыздар.Ақпараттадамғаешқандайпайдасыжоқбосболуы
мүмкін).
АҚПАРАТТЫ ТАҒАМ ДЕП ҚАРАСТЫРСАҚ ...
129

66.

АҚПАРАТТЫ ТАҒАМ ДЕП ҚАРАСТЫРСАҚ ...
130
2-ЖАТТЫҒУ.
«АРТЫҚ АҚПАРАТ»
ҰСЫНЫЛАТЫН
УАҚЫТ 10 МИН.)
21 ғасырдытұтынысғасырыдепатайды.Бұлтұрмысзат-арына, тамақ, киім,гаджете
р
геғанақа
тыстыайтылмаған, бұлжердеақпаратытұынудыңорныбөлек.Алдәлқір
зақпарата
тықтұтынушектентыскөп.Деректргеназраударайық:
(Материалдар:месенджератарыжазылғанкартинкалар;ке
зкелгентүр
лі-түсжурнал,мысалдаржазылғанпарақжәнеқаламсап,тапсырмаларжазылғанкарточкалар)
Интернетте әр минут сайын не болады?
СЛАЙД № 2
1қадам. Алтыоқушыныо
ртағшақырукерек(еңбелсенді,ашықоқушылардытаңдағндұрыс).Олардыңб
уөзеркіменсыртқашығады,қалғаноқушыларғатапсырмаларжазылғанкарточкалартаратылады.Тапсырманыорындауғажәнедайындалуға1 минутберілед.і
е
ір
2қадам. Е
іктсыныптамысалдаржазылғанпарақтыалады.Олб
р
ірминутыңішіндебарлықмысалдыжазбашатүрдеорындауыкерек.Олкездекарточкаалғанбасқаоқушыларө
зд
е
р
ін
ңтапсырмаларынорындауғакөшеді.«Ақпаратарналары»ойынынойнайтыноқушыларғаарналғанкарточкалар(бастарынакиюге немесеки
ім
геқыстыруғаболады)
• 204000 электрондых
атжолданады.
•Facebook-те 6 000 000 парақша,20 млн.суретқаралады,2 460 000 жазбажазылады.
•Youtube-те1 300 000 роликқосылады.Бұлпортала
ғ72 са
ғт- тықвидеохабарламажүктеледі.Youtube-кеб
ірминутыңішіндежүктелгенвидеолардыкө
р
іпшығу
үшінсізүштә
ул
ікбойытамақішпей, ұйықтамайкөру
зкерек.
ің
• Гуглдыңізд
е
ужүйесіб
ірминута4 000 000 сұраныстыөңдейді.
• Вотсапмесенджердеб
ірминута347 222 су
ретжіберіледі.
Арна атауы
«Youtube»
Орындаушыға арналған тапсырма
Выдолжныизображатькакое-тодействиевместеиразговариватьприэтомпосмыслу.Например,сценавма-газине(подружкимеряютодежду),илидвапарнябоксируют,илилюбоедругоедействиевдвоем.
• Твитерде277 000 жазбажарияланады.
2 адам
Қандайдаб
ірә
р
е
кті б
ір
гежасауларыңызкерекжәнемағыналыә
ңгім
еайтуларыңызқажет. Мысалы,дүкен-ненкө
с(екіқызки
ін
р
імөлшепжатыр)немесее
кіж
ігтбокстасадынемесе басқадаә
р
е
кті таңдауғболады.
Facebook
Кезкелгенжурналнемесега
ті қолынаалып,оныпарақтап,сыныптастарынасур
зе
е
тр
д
і көрсетіп,олардың назарынаударатындайекпінменсур
е
тіңастындағым
ә
тін
ддауыстапо
қукерек.Кезкелгентақырыптыалуға болады, мысалы ауа-райы, саясат т.б. Ең бастысы тоқтап
қалмау керек!
WhatsUpp
Сыныптасыңасөйлеукерек,б
ір
а
қәрсөйлемніңалдындаб
ірдыбысшығарукерек.Мысалы,«динь-динь,қайыр-лытаң!»,«динь-динь,сабақтнқашанкелесің?»жәнет.б.
• Инстаграмда216 000 жазбажазылады.
еі көргеніңді,қандайки
імалғаныңдытоқтамайайтуыңкерек.Әрсөйлем«қара,мен...»(бүгінсатыпалдым,кешетауыпалдым»депбасталуыкерек.
Instagram (қыз бала) Сыртқашықаноқушығақараптаңғыасқнежегніңді,мектпкекележатқандакімді,н
АҚПАРАТТЫ ТАҒАМ ДЕП ҚАРАСТЫРСАҚ ...
131

67.

АҚПАРАТТЫ ТАҒАМ ДЕП ҚАРАСТЫРСАҚ ...
2-ЖАТТЫҒУ. «АРТЫҚ АҚПАРАТ»
Б
р
і минутанке
й
н
і ір
ктеоқушыныңқаншатапсы- рманыорындағанынкөреміз.
Оған қойылатын сұрақтар: тапсырманыорын- дауқиынболдыма?Егерқиын
болса,нақтыне-денқиналды?Сыныптастырнане
тігеннекө
с
р
генақпаратые
індес
с
а
қтдыма?Егер«жоқ» депжауапберсе,несебепті?Есіндеқалса,н
е
л
е
іктне
сінде
қалды?Ақпаратыкімайты?Олтапсыр-маныорындау
ғакед
е
р
ігкел
тір
дме?Оқушыларпайдалыақпаратайтыма?
Барлықоқушыларбұлжатығудыңмақсатынбір-геталқылайды.
Түйін: «Қоқыс»ақпаратадамныңуақытыналады.Нәтижесіндеадамныңмиындаештеңеқалмайды,қарапайымтапсырмаорындағанда
дакөпқа
теж
іб
е
р
іл
е
д
і(егертапсырмадақа
текетсе).
4-қадам. Оқушыларға сұрақ: «Ақпараттық
фастфуд» деген не, оның бұл жаттығуға
қандай қатысы бар?
132
ҰСЫНЫЛАТЫН УАҚЫТ 10 МИН.)
Жеңіл, пайдасы жоқ, көңіл көтеретін ақпарат. Аз ғана мөлшерде аса зияны
жоқ, бірақ оны тұрақты түрде тұтыну миға салмақ салады.
Тұтыныпотырғанақпаратсапасыдатамақсапасысе
кіл
джоғарыболуыкерек.Бұлтіке
л
е
йадамныңойлауқа
б
іл
е
тнәсеретеді.Е
сің
зд
еболсын,барлықақпарат:мақалалар,кітаптар,жазбаларжәнесуретрмидыңжұмысынаәсеретеді.Адам-ныңмиыжеңілақпаратқтолыпкетсе,ондате
к
тұтынушыболыпқалады.Бірнш-іден,олуақытыөлтіреді.С
ізә
ле
ум
е
тікж
е
л
ігеқаншареткір
е
сіз,кө
гетүске
зің
ніңбарлығынқатарынаноқыпжатыпбірнешесағтыңбайқалмайө
тіпке
тн
і көпбайқайсызба?Екіншіден,сізақпаратыталдауқа
б
іл
е
тң
зд
найрыласыз.
СЛАЙД № 3
Еріктіге арналған карточка:
61 - 47 =
51 - 24 =
65 - 28 =
16 + 84 =
57 - 19 =
59 + 42 =
29 + 32 =
35 + 47 =
23 + 29 =
35 + 28 =
48 - 39 =
19 + 14 =
86 + 7 =
350 - 1 =
32 - 25 =
18 + 73 =
16 + 35 =
88 + 6 =
11 - 7 =
43 + 38 =
7 + 19 =
48 + 37 =
54 - 28 =
60 - 15 =
28 + 4 =
62 + 18 =
27 + 48 =
15 + 18 =
90 - 24 =
41 - 25 =
800 - 70 =
81 + 19 =
26 + 47 =
94 - 64 =
56 - 29 =
50 - 47 =
52 - 17 =
90 - 16 =
27 + 47 =
25 + 37 =
94 - 65 =
63 - 28 =
56 + 8 =
64 + 18 =
40 - 38 =
37 + 18 =
38 + 26 =
75 - 6 =
17 + 49 =
29 + 41 =
74 + 8 =
60 - 13 =
73 - 18 =
350 - 1 =
14 + 7 =
31 - 15 =
39 + 45 =
39 + 9 = 30
АҚПАРАТТЫ ТАҒАМ ДЕП ҚАРАСТЫРСАҚ ...
133

68.

АҚПАРАТТЫ ТАҒАМ ДЕП ҚАРАСТЫРСАҚ ...
134
Ақпаратытұынудаақпратыңкөлеміемес,оныңсапасыменө
зе
ктіл-ігмаңызды.Адамдаркө
б
ір
е
кбілуге,б
іл
тнкөрсетуге,та
е
р
а
уғтталпынады.Б
ір
а
қбұлат-үсі б
іл
мдеугболады.Бұлдегнинтернетұсынғанақпаратыңбарлығынойланбайоқиберу, солсә
теәлеуметікжеліе
р
де
барлығыменбө
лісуақпаратықорытуғам
үм
кін
д
ікбермейді.Адамныңағзасымайлардыжи-нағанысекілді,мидақажетс
іздеректржиналабереді.
3-ЖАТТЫҒУ. «LOL»
ҰСЫНЫЛАТЫН
УАҚЫТ 5 МИН.)
СЛАЙД № 5
1-қадам. Мұғаліммемдерібарслайдтыкөрсе
тді.
Бұлар«мем» депаталатынынбарлықтарыңызб
іл
е
зд
сер.
СЛАЙД № 4
Ақпаратысапалытүрдеталдауүшінуақыткерек.Оқыпболғансоң,оныойла-ныпқорытукерек,қажетболсабірнешесұрақтрқоюдаартықетпейді.Б
ір
а
қоғануақытмұршабермейді.
ТАҢҒАЛАРЛЫҚ
МЕМдегеніміз
осы екен ғой
АҚПАРАТТЫ ТАҒАМ ДЕП ҚАРАСТЫРСАҚ ...
135

69.

АҚПАРАТТЫ ТАҒАМ ДЕП ҚАРАСТЫРСАҚ ...
136
Соңғыуақытавиртуалдыбайланыстаадамбір
де
ңе
гкөзқарасын,эмоциян
б
іл
д
ір
уүшінә
р
түл
і картинкалардыжи
і қолданыпжүр.
Неліктенадамдарс
ө
зд
іңорнынаб
ір
е
д
у
ңстандартытір
ке
сменкартинка-ларынқолдануғаәуесболыпкеті?С
ізө
зіңбұлайжи
і іс
збе?
й
те
Мем(ағыл.meme) — мәдениақпаратөлшемі.Кезкелгенидея,символ,әдет,жүріс-түрыссөз,хат,видео,ым,ишараарқылысаналынемесебейсаналытүрдеадамнанадамғаб
е
р
іл
е
н
тіс-әрекетер.
СЛАЙД № 7
Мұғалімге арналған ақпарат:
СЛАЙД № 6
Қ
а
зіркөпадамдарэмодзи(смайликтерменмесенджерлердеібелгілер)бар-шағатүсін
кхалықаралықбайланыстыңжаңатілдейді.
Мем– танымалфразанемесеке
й
іпр
д
іңкөмегіменіш
кісе
ім
зд
іб
іл
д
ір
утә
іл
с
АҚПАРАТТЫ ТАҒАМ ДЕП ҚАРАСТЫРСАҚ ...
137

70.

АҚПАРАТТЫ ТАҒАМ ДЕП ҚАРАСТЫРСАҚ ...
138
2-қадам. Талқылаукең
ізменм
ұға
лім
ніңпрезнтациясы.
Негеб
ізмұндайболыпюаражатырмыз?(оқушылардыңжауаптарынтыңдаймыз)
Себебі,б
ізақпаратық«фастфудты»тұтынамыз. Адамдарөзбетріншетір
ке
сртабуға,ойыннақтыж
е
ткізугерінед.і Дайынтір
ке
стд
і қолдануоларүшінүй
р
е
ншіктболыпкетді.
LOL лолнемесеэл-о-элдепоқылады(ағыл.Laughingoutloud - дауыстапкүлу;немесеlotsoflaughs көпкүлкі)– ағылшынтіл
д
н
гакроним,интернет-мем.
е
Терминжелідежазбашатүрдекүл
уд
і білдіреді.
Адамкоммуникацияүшіншектулісө
зде
р
діқолдануғаүйреніпкеткенде,ақпартышектентыстұтыну
дыңмысалы.
Бұлкартинанемесемемақпараттұтынушызаманауиадамдыбейнелейді.Адамойланудыңорнына«лол»депқысқажауапбересалады.
Оқушыларға сұрақ: Ақпаратықтұтынунесіменқа
уіпт?Талқылау,оқушы-лармысалкел
тір
е
ді.
СЛАЙД № 8
СЛАЙД № 9
Сыниойлауқа
б
іл
е
тн
ңжұмысістемейқалғансә
тіндеқа
уіпт.Сыниойлау
– бағдардыжоғалтыпалмауға,дұрысшешімқабылдауғажәнезияныти
е
тінәрселерденбаста
р
туғакө
м
е
ктсе
тінқабілет.Сыниойлауқа
б
іл
е
тто
қа
пқалғандаадамталдауқа
б
іл
е
тінайрылады.Нәтижесіндеадамоқығанныңбарлығынасенебе
р
е
тінболады.Жазылғанныңбарлығынасене
беругебол-майды.
Сонымен,cыниойлаутақырыпнемесеоқиғанысізгекөрсеткнтұсынғанаемесәрқырынанкөру.Ақпаратпенқалайжұмысжасаукерек?Көзгетүскен-н
іңбарлығыноқымаукерек.К
е
зктіақпаратыоқыпотырғандабұлақпарат-ыңқандайпайдасыболатынытуралы
ойланыңыз.
С
ізтанысқанжаңаақпараткөзқарасыңыздыө
зге
р
тукөмектсеме?С
ізмектепбітргенде,оданке
й
інЖООбітргенде,жұмысізде
гнде сізд
ңқан-шаақпаратб
іл
земес,ақпаратыталдау,маңыздыдүниенікөріп,оныпрактиадақолданаб
ң
тн
е
іл
уқа
б
іл
змаңызды.Миыңыздықа
тң
е
ж
е
тсізақпаратпентолтырмаңыз.
3-қадам. Оқушыларғасұрақ:
С
ізд
ңойыңызша,ақпаратық«фастфудтан»мүлдебастартқандұрыспа?(ауызша,тез). Оқушылардыңжауаптарынтыңдау.
АҚПАРАТТЫ ТАҒАМ ДЕП ҚАРАСТЫРСАҚ ...
139

71.

АҚПАРАТТЫ ТАҒАМ ДЕП ҚАРАСТЫРСАҚ ...
140
4-ЖАТТЫҒУ.ФЕЙК,
ЖАЛҒАН АҚПАРАТ
ҰСЫНЫЛАТЫН
УАҚЫТ 8 МИН.)
1-ҚАДАМ. Өткенсабақтақпаратыңрастығыжәнео
б
ъ
іл
в
кти
е
гтуралыайтылды. Мынасуреттуралынеойлайсыз?
Сыниойлауқа
б
іл
е
тн
ңжұмысістемейқалғансә
тіндеқа
іпт.
у
Сыниойлаубағдардыжоғалтыпалмауға,дұрысшешм
і қабылдауғажәнезияныти
е
іннәрселерденбаста
р
ғакө
ту
м
е
ктс
е
тінқабілет.Сыниойлауқа
б
іл
е
тто
қа
пқалғандаадамталдауқа
б
іл
е
тінайрылады.Нәтижесіндеадамоқығанныңбар-лығынасенебе
р
е
тінболады.Жазылғанныңбарлығынасене
беругеболмайды.
Ө
зің
гемынасұрақтрдықойыңыз:
Бұлақпаратықалайқо
лдануа
ғ болады?
Бұлақпаратсізд
ңө
м
ір
зджақсртуғажарайма?
ң
СЛАЙД № 10
СЛАЙД № 11
2-ҚАДАМ. Сұрақ:бұлсур
е
тіңқайданшықанынб
іл
сзбе?Айтыпберіңз.
е
3-ҚАДАМ.Егерешкімбілмесе,хабарландырум
ә
тіндауыстапоқыңыздар.
Балалар,кішкентайкүшіктеркім
гекерек,
тегін,асылтұқымды,сұрастырыпкөрің
з-дерші.Әйтпесеқожайныдарысуғабатырыпжібермекші.8-952-542-60-05
Сұрапкөріңздер.
4-ҚАДАМ. Оқушыларғасұрақ:
1.Хабарландырудыо
қығансоң, күш
іктерд
і те
гіналғысыкел
генадамдаркөпболдыдепойлайсызба?
2.Әлеуметікжелілердеө
ңпарақшасындакүш
зін
ікте
р
гкө
м
е
ктсі ке
л
іп
хабарландыруменб
л
ө
іскке
лге
надамдаркөп пе?
3
. С
зд
іңойыңызша, бұлхабарландыруқандайма
қстпентаратылды?
5 ҚАДАМ. Ф
е
й
ктіңшығутарихынайтыпберіңз. Бұлсур
е
тіңә
ле
ум
е
тікжелілердетаралыпжатқанынабірнешежылдыңж
үзіболды.Бұлжазбағқандайсұрақтрқоюғаболады?Сынитұрғыдақарастырыңыз,хабарланды-рудансізд
ңкүм
здтудырғансұрақтрды
ің
н
ә
табыңыз.
6 ҚАДАМ. Оқушылардыңжауаптарынтыңдаңыз.
7 ҚАДАМ. М
ұғалім
н
ң
і толықтырулары.
•Н
е
лікте
нкүш
ікте
р
дө
гске
тір
л
лге
надамдартұратынелд-м
і екен,қалане-месеел
д
іңатыжазылмаған?
•К
ө
р
се
тіл
ге
ннөмерарқылыкімменбайланысуғаболады?Күшікте
р
діңқан-шасыұрғашы,қаншасыерке
?
•Өтеқымбаттұратынкүш
ікте
р
днесе
бп
тіө
л
гежатыр?Ресейдебұлкүш
тір
іктңбағсы300 долларайналасында.Себетбарлығы15 күш
ікбар,демекбарлықкүш
іктңбағсы4500 долларемеспе?
•Егербасққалада,тіп
тбасқелдетұратынболсаңыз,бұлақпаратыта-ратудыңқандайсебеіббар?
АҚПАРАТТЫ ТАҒАМ ДЕП ҚАРАСТЫРСАҚ ...
141

72.

АҚПАРАТТЫ ТАҒАМ ДЕП ҚАРАСТЫРСАҚ ...
142
Айфон,айпаджәнебасқадатехникаларойнатылыпжатады.Мұндайхабарланды-руларғақандайсұрақтрқоюғаболады?Оқушылардыңп
нтыңдаңыз.
ікр
СЛАЙД № 13
Жалған(«фейк»)жаңалықтар– бұлақпаратықмистификациянемесеәле-у
м
е
тікжелідежәнедә
р
тү
с
ліБАҚ-тате
р
ісақпаратықасақнатарату.Бұлкө
б
ін
есаясинемесеқаржылықпайданыкө
здейді.
СЛАЙД № 12
Мұндайақпаратфэйкдепаталады,ағылшынныңfake с
ө
зіне
ншықан.Жалған(«фейк»)жаңалықтар– бұлақпаратықмистификациянемесеә
ле
ум
е
тікжелідежәнедә
үр
стліБАҚ-тате
р
ісақпаратықасақнатарату.Бұлкө
б
ін
есаясинемесеқаржылықпайданыкө
здейді.
Жалпы,мендемынадайжағдайболды:менiPad-қа тапсы-рысбердім,б
ір
а
қмағанекеуәкелді,але
ш
кін
ісмағанқажетемес(меніңотбасымдасенсорлықтелефондардыұнатпайдыжәне
т.б.).Менонысатыпжіберередім,б
ір
а
ққа
гзаманғыақша-несиежүйесімағанасаұнамайдыжәнеақшағабастыорынғашықанәлемдімүлдемұнатпаймын- меноныосыхабарламанытаратқнкездейсо
зір
қ
адама
ғберемін. Жәнедемағнесуасдепжазудыңқа
ж
е
тіжоқ,ө
зімдебілемін.Ал,сый-лықүшінРесейпоштасынарахмет.
АҚПАРАТТЫ ТАҒАМ ДЕП ҚАРАСТЫРСАҚ ...
Жалпы,мендемынадайжағдайболды:менiPad-қатапсы-рысбердім,б
ір
а
қмағанекеуәкелді,але
ш
кін
ісмағанқажетемес(меніңотбасымдасенсорлықтелефондардыұнатпайдыжәне
т.б.).Менонысатыпжіберередім,б
ір
а
ққа
гзаманғыа
зір
ш
қ а-несиежүйесімағнасаұнамайдыжәнеа
ш
қаа
ғ бастыорынғашықанәлемдімүлдемұнатпаймын- меноныосы
хабарламанытаратқнкездейсоқадамғаберемін.Және
демағнесуасдепжазудыңқа
ж
е
тіжоқ,ө
зімдебілемін.Ал,сыйлықүшінРесейпоштасынарахмет.
143

73.

АҚПАРАТТЫ ТАҒАМ ДЕП ҚАРАСТЫРСАҚ ...
5-ЖАТТЫҒУ. ФЕЙК – ФЕЙК ЕМЕС
(ОҚУШЫЛАР ТАҚТАҒА ШЫҒАДЫ)
144
Ешқандайпайдасыболмаса,пәтерменкө
л
іктайтпағанда,ешкімдетехниканыте
гінтаратпайды.Мұндайфэйкхабарландыруларбір-бірнеұқсакеледі.Ұтысойындарыныңдемеушілерікөрсетілмейді.
ҰСЫНЫЛАТЫН
УАҚЫТ 10 МИН.)
1 ҚАДАМ. Е
кікартинканыкөрсе
ту:
Ұтысойындарынө
ткізпжатқнкомпанияныңбайланысде
р
е
ктр
і деберілмей-ді.Мұндайжазбалардыңавторларыкө
б
ін
еж
е
л
ігежаңадантіркеледі.Олардыңбұғанде
й
іннежазғанын,олардыңб
е
л
сн
д
іл
гнбайқаңыз.Оныңпарақшасынкомпанияатынанашылғаныннеөмірдебарадаме
ке
н
і
анықтауғатырысыңыз.Н
е
гізніркөлемдегіұтысойындарынсәйкесіншетанымалір
і компанияларұйымдастырады.
2 ҚАДАМ. Қайсыфейк,қайсышынайысурет?Айфонойнатылғанұтысойыныңқайсырас?
СЛАЙД № 14
3-ҚАДАМ. Та
қтғаөзеркіменб
іроқушышығады.Олне
нің рас,не
ніңө
ке
тір
кн
і қандайбел-гіл
е
рбойыншаанықтайтынынта
қтғжазады.Қалғаноқушыларкөмектеседі.
Мұғалімге көмек:
1сурет шынайы. («Светофор»интернет-дүкені)ондаұтысойынынкімө
ткізпжатқаныжа-зылған;конкурсұйымдастырушыларынофф-лайнда(телефонарқылы,мекен-жайыкөрсетіл-ген)та
буғаболады,оларданө
пжатқнконкурстуралықосымшаақпараталуға
ткізл
болады.Конкурстуралыақпаратнұтысойыныныңмақсатынб
іл
угеболады.Мақсаты:Фейсбуктені
«Светофор» дүке
іңпарақшасыныңжазылушыларыныңсанынкөбейту.
н
Осылайболыпқалды, менба
қе
с
л
гр
тұу
ғаке
тіпбарамын, ө
зб
и
зн
ім
с
е
д
і ашамын, кә
ім
д
гіадамсияқтыөмірсүрем.інМе
ің2 пә
н
р
те
імбар, б
ір
уРо
е
тв-на-Дону, ін
с
е
ш
кісМәскеу
де.
Олармағане
д
н
і қа
ж
е
темес, олардыс
ғе
ту
а
птұрмын,б
ін
р
а
сқа
тырғымке
лме
й
д
і. Меносыжазбанытара
тқніе
кзде
й
со
қадамға2 п
ә
р
те
ім
д
іб
р
е
г шешімшығар-дым.
у
Жеңімпаздыб
ірайданке
інке
й
здй
со
қсандаргенера
торыаныта
қймынү
PS: ме
ніңақыл-есімдұрыс.Оғанқоса)бұлспамемес.
Ке
тік!
Осылайболыпқалды, менба
сқел
гетұр
уғакетіп
барамын,өзб
и
зн
е
сім
д
і ашамын,кә
д
ім
гіадамсияқтыөмірсүремін.Менің2 пәтерімбар,б
уРостов-на-Дону,е
е
ір
ш
кін
ісМәскеуде.Олармағне
н
д
і қажетемес, оларды
сатуғе
птұрмын, басқатырғымкелмейді.Меносыжазбаныта-ратқне
ін
р
кікездейсо
қадама
ғ2 пәтерімд
і беру
гешешм
і шығардым. Жеңімпаздыб
ір
айданкейінкездейсо
қсандаргенераторыанықтаймынү
PS: ме
н
іңа
қыл-есімдұрыс. Оғанқоса) бұлспамемес.
Кетік!
2сурет – фейк: Жомартықтыңс
ебебінтүсін
уқиын.Сөйлем-дерденбұрынғыфейктерденалынғантір
ке
стд
і та
буғаболады.Мысалы,«ақшаменарбалғанәлемдіжанымсүймейді».
Байланыстелефондарыкөрсетілмегн,хабарламаныкімжазғаныдабе
лгісз.
Шынайыұтысойындарыныңжалғасыболатынынтүсін
д
р
укерек.Мәселен,ұйымдастырушыларүшінбұлм
а
р
ке
ти
нгтікамалжәнебеделүшінжасалады.Мысалы,дүке
ніңфейсбукпарақшасындакездейсо
қ
сандытаңдаужүйесіарқылыконкурсжеңімпазыныңқа- лайаныта
қлғанытуралывидеобар.
Оқушыларғадүке
ніңфейсбгіуктепарақшасындажеңімпаздың
қалайтаңдалғанытуралывидео,одансоңжеңімпаздыңсур
е
тіжарияланды.
Фэйктердің мақсаттары әр түрлі. Біріншіден, алаяқтық. Мысалы, айфон ойнатылған жағдайда жеткізу үшін ақыны алдын-ала жіберу керек делінуі мүмкін. Сіз ғана емес, мұндай талап бірнеше мың адамға қойылады. Ал, пәтер ойнатылатын ұтыс
ойындары құрылым компаниясы жасаған вирусты жарнама болуы да мүмкін. Халық қызығуы мүмкін, ал ұтыс ойындарын
алаяқтардың кезекті әрекеті дей салу оңай. Немесе бір ресурстың оқылым санын көбейту үшін арнайы ашылады.
АҚПАРАТТЫ ТАҒАМ ДЕП ҚАРАСТЫРСАҚ ...
145

74.

АҚПАРАТТЫ ТАҒАМ ДЕП ҚАРАСТЫРСАҚ ...
146
Ал,мынасуретоқиғаныңжалғасы.Бұлсуретқойылымдықсурет,оныСаудАраби- ясыныңфотографытүсірген.Жобаныңмақсаты– ата-анағадегнмахаббатыкөр- сету.Жұмысыныңқайғылыоқиғаменбайланыстытарапке
тн
іефотографтыңө
зі таңқалады.
Олсур
е
тіңСирияғаешқандайқатысыжоқе
ке
н
і айтыпжүр.
Алайда,фейкжаңалықтартелевизяарқылыдатаралады.
Бұлсуреттуралыкімбіле
ді?
СЛАЙД № 16
Бірнешежылбұрынмынасу
ретә
ле
м
у
е
тікжелілердежаппайтаралды.Суретсириялықжетімқыздыңәке-шешесініңм
ә
й
іте
р
н
ңарасындажатқаныбейнеленген.Көптегнқолданушыбұлоқиғаменбөліс.т
СЛАЙД № 15
АҚПАРАТТЫ ТАҒАМ ДЕП ҚАРАСТЫРСАҚ ...
147

75.

АҚПАРАТТЫ ТАҒАМ ДЕП ҚАРАСТЫРСАҚ ...
4-ЖАТТЫҒУ «ТВДАҒЫ ФЕЙКТЕР»
148
ҰСЫНЫЛАТЫН
УАҚЫТ 10 МИН.)
Журналистқа
л
те
ігтуралывидеоныкөрсету:
СЛАЙД № 17
https://www.youtube.com/watch?v=AaxsUN84o90&feature=youtu.be
Анықтама:
1971 жылыкеңесгеоло
гтарыТүркменстанныңДарвазаауылымаңынанжерастындагаздыңжиналыпқалғанынанықтады.Ұңғымалардыбұрғы-лауменқа
зужұмыстарыныңнәтижесіндегеологтаржерастыкавернаны(боске
ң
істк)тапты.
Соданжерішкеқарайқопарылып,га
зғтолған үл-кенте
сікпайдаболды.Бұрғылаумұнарасыбарлыққұрылғылармен жәнекөліктерменб
ір
гете
сікқұлады.Бұлоқиғаданадамдарзардапшекпеді.Адамдарменмалдарүшінзияндыгаздарсыртқашықпас
үшінгаздыөртеутуралышешімқабылдады.Геологтарөртбірнешекүніңішіндесө
не
дідепжоспарлаған,алайдаоларқателесіпт.1971 жылданб
е
р
і картерденшығыпжатқантабиа
ғгазкүні-тжаныптұр.
Бұлжурналистіңжібергенқа
те
л
іг,редакторвидеоныңр
а
с-ө
тір
гнтексер-меген.Кейдеаудиторияданақтыб
ірп
ікрқалыптастыруүшінжалғанақпа-ратә
де
й
і таратылады.Қасақанажасалғандезинформациямысалдарыдажи
і кездеседі.Олаудиторияданақтыб
ірп
ікрқалыптастыруүшінжасалады.Қ
гтаңдаақпаратөтемаңыздықұралболыпсаналады.ТМДелдерінде,соныңішіндеҚазақстанда,Ресейде,Қырғызстандажәнебасқадап
зір
а
о
стке
ңстікелдердеақпараттаратудыңеңн
гізқұралытелевизя
е
болыптұр.Бұлелдердетелевизяхалықүшінақпараталудыңн
гізқұра-лықызметінатқарады.Солсебепті,телеарналардыңн
е
е
н
і көрсетіп,н
еікө
р
се
тпуінеараласқысыке
лтінфигураларкөп.
СЛАЙД № 18
Түйін: Б
ізд
ңәрқайсымызақпараттұтынушымыз.Егертелеарналаросын-дайфэйктердіә
де
й
і жасайтынболса,демеккөрерменоғанжолбе
р
іпотырдегнсөз.Көрерменбарлығынасенебереді
Т
е
ледидардадафейккездеседі:
АҚПАРАТТЫ ТАҒАМ ДЕП ҚАРАСТЫРСАҚ ...
149

76.

АҚПАРАТТЫ ТАҒАМ ДЕП ҚАРАСТЫРСАҚ ...
150
СЛАЙД № 19
6-ЖАТТЫҒУ. СОЛДАТТАР
(ҰСЫНЫЛАТЫН УАҚЫТ: 7 МИНУТ)
1 қадам. Оқушылардые
кітопқабөлеміз.
2қадам. Карточкалардыалдын-аладайындағанжөн.(б
ірншітопқа№1, е
кін
ш
ітопқа№2)
3 қадам. Тапсырма:с
уреткқарап,о
қи
ғатуралықысқашаә
ңгім
еойлаптабыңыз.
4 қадам. То
птаржұмыстарыментаныстырады.Жауаптарынтыңдаңыздар.
5 қадам. М
ұғалімніңтолықтыруы. Талқылапболғансоң,сур
е
тіңтолықнұсқасынэкранғашығарамыз.
Сұрақ: суретбейнеленгено
қи
ғатуралыойыңызө
згерд
і ме?
Мысалы,ОтандықБАҚ1-сәуіркүн
і әдейілепбірнешежалғанақпаратжари-ялаған.Мәселен,Атыраудағыбалаәлемдегіеңқиыне
се
п
ітшештінемесеақырзамантағыдажақындадыдегнсияқты.
https://factcheck.kz/glavnoe/atyrauskiy-geniy-i-dozhd-iz-zolota-1-aprelyav-kazaxstanskix-smi/
Мұғалімнің анықтамасы: Қаза
қстнтелеарналарындас
ә
р
ід
у
ңалғашқыү
н
кіеарнапжалғанақпаратжариялағанынә
л
і кездестірмедік.Алайда,интернетбасылымдаршетлдікә
р
іпте
ср
іне
нартақаларемес.Өткенжылғы
Атыраулықбалатуралыо
қи
ғае
сің
здболар?!Б
ә
р
і дежарысажаз-ды,артынаноныңарнайышығарылғанқалжыңе
ке
н
і анықталды.Шынтуай-тынында,бұлҚаа
зқстндықмедиадаы
ғ алғашқыфейлдыңб
іреді.
АҚПАРАТТЫ ТАҒАМ ДЕП ҚАРАСТЫРСАҚ ...
151

77.

АҚПАРАТТЫ ТАҒАМ ДЕП ҚАРАСТЫРСАҚ ...
152
6-қадам. Оқушылардың жауаптарын тыңдау
С
ур
е
тіңб
ір
н
ш
іб
ө
л
ігн
еқараптұқынғажасалыпжатқнқа
зә
тіге
р
е
кті көреміз.Е
кіншіб
ө
л
ікеқарапшатсуғаболады.Әскердегісолдатсуіш
кізпжатырнемесе тұқынғаөтежақсықарапжатыр.Дегенмен,а
қи
а
тмынандай:мұндатұқы
тнғадегнжақсықарым-қатынаста,қа
зд
тіге
ке
тжоқ.Иә,сур
е
тгітұтқын.Б
ір
а
қоныешкімқорлапжатқнжоқ.Б
ір
а
қбасынатақлғанавтоматққарапоғанқасындағыларсенбейдідегнболжамжасауғаболады.
Осысуретнсоңжаңа«мем»пайдаболды.Олә
р
л
тү
і мүдделітараптарданә
р
түл
і ақпараталуғаболатынынкөрсетді.
Бұқаралықақпаратқұралдарыоқиғанытолықтай,жан-жақтыберукерекдегнкә
іб
с
иқағидағбағынуғаміндеті.Көбінежурналистерб
ір
н
ш
іақпараткө
зін
еалынғаноқиғанытолықбаяндайды.Алайда,оқиғаныб
ірқырынанғанакө
р
се
тінБАҚжетерлік.Немаңдайынааво
тмата
тқлғантұтқынды,несуіш
іпжатқнсолдаты.
Оқиғатуралы,тенденциятуралыкөпб
іл
ге
нсайын,картинанытолығырақб
іл
ум
м
ү
кін
д
гдеартабереді.Егеро
қи
ғаб
ір
жағынанғанақарасаң,онданеболғанынтолықбіл
еалмайсың.Жоғарыдағыжатығудыңмақсатыосы.
Сабақ қорытындысы. Түйіндер:
СЛАЙД № 20
•Б
зі е
тігн, оқыған, кө
с
р
генақпара
ттыңбар
лығырасемес.
Фото, ау
дио, видеоақпара
тысыни
тұрғыдақабылдаукерек.
Сыниойлайалмайтынадамныңшешім
шығаруыдақиын.
Ақпаратытұынғандаадамө
зін
есұрақ
қоюкерек.
Әртүліжағдайларғабайланыстытолықақпараталумүмкінболмаса,мысалыболғаноқиғаныңб
ірб
л
ө
ігтуралыақпаратә
д
е
й
і жасырылса,сыниойлауқа
б
іл
е
ткөмеккеледі.Соныңарқасындаб
ізқосымшасұрақтрқойып,оғанжауапізд
е
й
бастаймыз.
Егероқушыларсуреттарихытуралытолығырақб
гскелсе,мынаақпаратпенб
іл
ө
л
геболады:
у
іс
Ақпарат: https://voynavfoto.jimdo.com/%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D0%BD%D0%B0-%D0%B2-%D0%B8%D1%80%D0%B0
%D0%BA%D0%B5-2003-2011/
Америкалық15-экспедициялықбөлімшеніңте
ң
ізжаяуә
ке
с
р
ін
ңсолдатыираксолдатынасуіш
кізпжатыр.Оларс
о
л
ікКувейтжақтнИрактерриториясынакір
с
тү
ге
не
нсоңб
ірса
ғта
нсоң200-гежуықираксолдатытұқынғаберілді.Сурет2003 жылытүсірлген.Ирактыңо
ң
түсіг,21 наурыз2003 жыл.
АҚПАРАТТЫ ТАҒАМ ДЕП ҚАРАСТЫРСАҚ ...
153

78.

4-САБАҚ
Сабақ мақсаты: ө
збе
тіншесыниойлауқа
б
іл
тндамыту
е
ғакөме
ктсу
.
Сабақ міндеттері:
• Ақпаратыңадамсанасынаәсере
тумәсе
лел
е
р
інқарастыру;
• Ақпаратыңжағымдыжәнежағымсызә
е
с
р
інанықтау;
• Оқушылардыңтопенжұмысжасуғабаулу;
• Оқушылардыкомму
ника
тив
і болуға,өзп
л
ікр
не
е
р
кінб
іл
д
гебаул.у
у
р
Сабақ формасы: топтықжұмыс
Жаңа ұғымдар: манипу
ляцияжасау
, насихат
Басқа пәндермен байланысы: э
кономи
ка, тарих
Құрал-жабдықтар: Муль
тимедиапроектор,жарнамапарақшалары,«Ертегі»м
ң
тін
ә
қа
ғзд
а
ғынұсқасы(3 дана)
ТАҚЫРЫП:
АҚПАРАТТЫҢ
АДАМҒА ӘСЕРІ
Сабақ жоспары
-Ақпаратыңадамғабейсаналыәсері.Жарнамаарқылыпсихологиялықарба.у
-МанипуляцияжасаужәнеБАҚ-тағынасиха.т
АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
155

79.

АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
Өткенсабақтақпаратыңқандайболатынытуралыбілдік.Интернетжелісн-дежазылғанның,теледидардакө
р
е
с
тіл
гніңбарлығынысенебермеуке
ктігуралыдаайтық.Алб
р
үгінқандайдаб
ірмүдденікөд
зегндердіңақпаратымықтықарур
е
ін
тдеқалайқолданытынытуралыталқылаймыз.Сонымен
қатар,жарнамасаласыныңмамандары,саясаткерлер,шешімшығаратынтұлғалардыңөзмақсат-арынажетуүшінақпаратықалайқолдатынынсөзетеміз.
156
1-ЖАТТЫҒУ. ВИЗУАЛДЫ МАТЕРИАЛДАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ
ҰСЫНЫЛАТЫН
УАҚЫТ: 12 МИНУТ
СЛАЙД № 1
СЛАЙД № 2
Ақпаратжайхабарламада,насихатта,жарнамадаболаалады.
АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
157

80.

АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
158
Коммерциялықжарнама– пайдатабумақсатындатауарларды,қызметтүр
ле
р
інжарнамалау.Кезкелгенкоммерциялықжарнаманыңмақсатытауардынемесеқызмеітө
ткізу.
СЛАЙД № 4
АҚПАРАТТАНДЫРУ – болғаннемесеболайындепжатқно
қи
ғатуралыхабарландыру.Яғни,кейдеақпаратоқырманныңболғано
қи
ғатуралыб
іл
уүшінхабарланады.
СЛАЙД № 3
АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
159

81.

АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
160
ҮГІТ-НАСИХАТ – бұқарахалықарасындаж
үр
гізл
е
тнауызшанежазбашақызмет.Оныңмақсаты:халықтысаясиқырынантәрбиелеуүшінжәнеолардықоғамдық-саясиө
м
ір
ге
белсендіараласуа
ғқа
тыстыруүшінқандайб
іридеянытарату
СЛАЙД № 6
Коммерциялық емес жарнама түрі.Қоғамдықтәріп
тмоделінө
зге
р
тужәнеә
ле
ум
е
тікпроблемаларғақоғамныңназарынаударуғабағыталады.
СЛАЙД № 5
БӘРІБІР МЕ?!
ҚОҚЫСТЫҢ ДА ҮЙІ БАР
АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
161

82.

АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
162
НАСИХАТ - ка
гзамандабұлтүсін
зір
ккөзқарастарды,фактілерді,дәлелдерді,соныменқатрқасақнабұрмаланғанжәнехалықтышатастыратыннемесеқоғам-дықп
дқалыптастыратын немесенасихатшылардыңмүддесінө
ікр
кздегнө
згедедеректрд
і ашықтүр
детаратудептүсін
д
л
р
еі.
СЛАЙД № 8
САЯСИ ҮГІТ-НАСИХАТ – сайлаунауқаныке
зін
д
ежүзегасырылатынжарнаматүрі.
Мақсаты: дауыс берушілерді бір кандитатты жақтап немесе қарсы дауыс беруге үгіттеу.
СЛАЙД № 7
ӨМІР СҮРУ КҮННЕН КҮНГЕ КӨҢІЛДІ БОЛУДА!
АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
163

83.

АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
164
PR-КАМПАНИЯ – компанияұйымдастырушылары(ком- мерциялық,саясинемесеәлеуметік)міндетрін/мақсатрынорындауларыүшін
ұйымдастырылатыніс-шаралар
2-ЖАТТЫҒУ. ПОСТЕРЛЕРДІ
(ҰСЫНЫЛАТЫН УАҚЫТ: 5 МИНУТ)
1-ҚАДАМ. Оқушыларүштопқабөліне
ді.
СЛАЙД № 9
2-ҚАДАМ. Әртопқаалдын-аладайындалғанпостерлер(жарнамаброшюралары)менстикерлертаратылады
3-ҚАДАМ. Оқушыларғасұрақ:әрпостердіңқандайхабарламағажататынынтабыңыз:
АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
165

84.

АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
3-ЖАТТЫҒУ.
ЖАРНАМА
1 қадам. Оқушыларғас
уреткөрсе
ту;
2 қадам. Оқушыларғасұрақ:т
ісщеткасынақаншатіспастасынжағасыз?
166
Дәрігерлертіспастасыныңазғанабөлігмен,б
іртүйір-шікпенжуғакеңесбереді.Т
істтазлағнғаолж
ткілкен,осылайшасізтіспастасыныңшығынынүшесеазайтасыз.
е
ҰСЫНЫЛАТЫН
УАҚЫТ: 5 МИНУТ
СЛАЙД № 11
СЛАЙД № 10
3қадам. Оқушылардыңжауаптарынтыңдау.Е
героқушылардыңб
ужартысынаназб
е
ір
л
ө
ігнпайдаланамындепжауапберсе,ондасебебінсұрау;
4қадам. Оқушыларғасұрақ:Т
істазлағнға қаншатіспастасыныңқажете
кн
іб
л
е
ізбе?
с
АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
167

85.

АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
168
Осылайша,жарнамаберушілерадамдардыңкө
б
ір
е
ктауарсатыпалуынаитер-мелейді.Кейіпкере
кісағыздыбірденаузынасалғанынкөргенкөрерменб
ірсағызшайнағаназболуымүмкіндепойлауымүмкін.
Мұғалімнің толықтыруы: манипуляцияжасаужәнеБАҚ-тағынасихат.
Кезкелгенақпаратадамғаәсеретеді.Фильмкө
р
іпотырып,ДимашҚұдай-бе
р
ге
нің«I am singer» телешоуындашырқағанәндерінтыңдапнемесете-леарнаданкөргенракде
р
тінешалдықан2 жасарқызтуралысюжеті кө
р
іп
жылағаныңызе
сің
зд
е
ме?Бәлкім,зейнеткрлердіалдапзейнетақысыналыпқойғаналаяқтарғажыныңызкелгеншығар?
Адамныңсанасысолайқалыптасқан.Адамныңсанасыақпаратқбірденжауапқайтарады,албейсанасыақпаратысақтпалады,реакциядаұ
а
зқуқықа
тсозылады.Адамғаақпаратыңәсере
ң
уін
теңқарапайыммысалы
– жарнама.Жарнаманыңадамсанасынаәсере
ңбасқадамысалдарыбаршылық.
ін
ту
СЛАЙД № 13
СЛАЙД № 12
Жарнамаб
іздқалайсендіреді,көзқарасымыздықалайқалыптастырады?
•Қ
гтаңдамереклікдастархандакокаколабө
зір
а
те
лке
сім
ін
д
е
түтрдеболукерекдегнп
ікрқалыптасқан.
Немесесағыздыңе
ке
уінбірдейшайнаукерек.
Бұле
кімысалжарнаманыңадамныңпайым-сенімінеқалайәсере
інкөр-сетеді.
те
Енді,сұрақ:С
ізд
ңойыңызша,бұлқандаймақсатпенжасалады?
Талқылапболғансоң,Осылайша,жарнамаберушілерадамдардыңкө
б
ір
е
ктауарсатыпалуынаитермелейді.Кейіпкере
кісағыздыбірденаузынасалға-нынкөргенкөрерменб
ірсағызшайнағаназболуымүмкіндепойлауымүмкіндегнтүй
інжасалады.
Бұл– манипуляцияжасау,басқашаайтқандаадамсанасынарбау.Жарнамаарқылыадамсанасынаманипуляцияжасаудыңтүр
л
і тә
сіл
д
е
р
і бар.Мысалы,б
іртауардыжарнамажасалыпотырғанкіржуатынұнтақнемесешырынменсалыстыру.Кейде
жарнамағаатқыадамдар,жұлдыздартүседі.Соларқылыоладамдардыңжарнамаланыпотырғантауарсызб
іркүндешыдамайдыдегнойдыж
ткізгскеледі.Әлеуметікжелі«жұлдыздарының»табысыосықағидабойыншажасалады.Танымал
е
вайнерлер(қысқавидеоларвайндартүсір
е
н
і
АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
169

86.

АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
170
Әлеуметікжелі«жұлдыздарының»табысыосықағидабойыншажасалады.Танымалвайнерлер(қысқавидеоларвайндартүсір
е
тн
ә
ле
ум
е
тікжеліқолданушылары)қандайдаб
іртауардыжарнамалауарқылыақшатабады.
Жарнамаарқылыадамсанасынаманипуляцияжасау
дыңтүр
лтә
іс
л
д
е
р
і бар.Мысалы,б
іртауардыжарнамажасалыпотырғанкіржуатынұнтақнемесешырынменсалыстыру.Кейдежарнамағааты
қ адамдар,
жұлдыздартүседі.Соларқылыоладамдардыңжарнамаланыпотырғантауарсызб
іркүндешыдамайдыдегнойдыж
ткізгсе
е
кледі.Әлеуметікжел
і «жұлдыздарының»табысыосықағидабойыншажасалады.
СЛАЙД № 15
СЛАЙД № 14
БІЗДЕ
БҮГІН МЕРЕКЕ
БІЗДЕ
БҮГІН МЕРЕКЕ
ЖАҢА
ШАҚЫРТУ
БЕС АДАМ ҮШІН
СӨЙЛЕСІП, БІРЕУІНЕ ҒАНА ТӨЛЕ
«Бәрі
қамтылғанXS»тариф
АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
171

87.

АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
Мысалы,мыңдағаноқырманыбаринстаграммқолданушысықандайдаб
ірсуындыішпейб
іркүндетұраалмаймындесе,бұл,әлбет, жарнамаболуымүмкін.Жасөпірмдер
д
іңкө
б
і өз- д
е
р
ін
ңкумирлеріне
ұқсағысыкелед
і. Жарнамаберушілермұныти
ім
д
і пайдаланады.
172
СЛАЙД № 16
Манипуляциятә
сілте
кжарнамадақолданылмайды.Ақпаратқоғамдықсананыжаулаудыңн
гізқұралыдаболаалады.Нақтыб
е
іро
қи
ғанемесеқұбылыстуралықандайдаб
іркөзқарастықалыптастыруүшінақпаратықұралр
е
тіндепайдалануғаболады.БАҚнасихатқұралыдаболаалады.
Мықтықұралболғанысоншалық,б
ір
ұлтө
кіл
д
е
р
ін
ңе
кін
ш
іұлтө
кіл
д
е
р
інайуандықпенқырып-жойыпжібе
р
уінеде
й
інжет-кізе
ді.
Мысалы,ГерманиядаГитлертұсынданасихатминистріқызметінатқрғанЙозефГеббельснационал-социалистердіңтанымалдылығыныңартуыназорүлесқосты.Олрадиоменкиноматографтыбелсе
ндіқо
лданды, олзамандателевизиякеңқо
л- даныса
қенбейтұрғанболатын.Ол
фашизмидеясындамыты, холо
кстұйымда- стырушыларыныңб
ірболды.Олтұтасйб
іре
л
д
і депортацияжәнееврейлердіжоюидеясынқабылдауғадайындады.
СЛАЙД № 17
youryani Отбасылықөмірб
ірорындатұрғызбайтынбе
л
нд
с
і аналарды ө
е
тқұрме
тймін!! Үйдеотырып
асақиындықсыза
ш
қатабу
ғаболатынсуп
еридеяұсынайын.@tinkoffbank колл-орталықа
опера
торларіздейді.Тезір
кmama.tinkoff.ruсайтына кір
, са
п
улнаматолтырыңдар! Жұмысқаө
зің
өа
ла
ғну
қытыарнауыңызғаболады! Ресейден, Белору
а
сиямен
Қазқс
тнаноператорларалыпжатыр!#работа#тинькоффбан
к
youryani Отбасылықө
м
р
іб
ірорындатұрғызбайтынбел
се
н
д
і аналардыө
теқұрметймін! Үйдеотырыпасақиындықсызақшатабуғаболатынсуперидеяұсынайын.@tinkoffbank колл-ор- талықаоператорларіздейді. Тезірек
mama.tinkoff.ruсайтынакір
п
,сауалнаматолтырыңдар! Жұмысқаө
зіңөалағануақытыарнауыңызғаболады!
Ресей- ден, БелорусияменҚаза
тқсннаноператорларалыпжатыр!
#работа#тинькоффбан
к
АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
173

88.

АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
174
ҰСЫНЫЛАТЫН
УАҚЫТ: 10 МИНУТ
4-ЖАТТЫҒУ. АССОЦИАЦИЯ
5-ЖАТТЫҒУ. «АЛЬФА –
КІШКЕНТАЙ ЕЛ
ҰСЫНЫЛАТЫН
УАҚЫТ: 10 МИНУТ
1 ҚАДАМ. Ерт
гінқа
е
ғзшығарыпдайындапқою;
2 ҚАДАМ. Оқушылардыүшнемесеоданкө
птопқаболу;
3 ҚАДАМ. Барлықт
оптарғаталқылауүшіне
тгінтарату.Тапсырма:е
р
гінжалғастырукерек.
те
р
4 ҚАДАМ. Талқылау:кіш
кентайе
л
д
іктағдырышешіліпжатқандаүше
лдіңБАҚ-тарықандайрөлойнады?Оқушылардыңжауаптарынтыңдау.
1 ҚАДАМ. Оқушыларе
кітопқабөліне
ді.
2 ҚАДАМ. Т
оптарғакарточкаларүлестірледі.Ондатөмендегісөздержазылған.
-бағалау (баға беру)
-пікірді өзгерту
-білім (білу)
-сендіру(иландыру)
-үндеу (шақыру)
-ағарту (ағарту, түсіндіру)
-болған жайтты баяндау (суреттеу)
-тілдесу (тілдесу)
-әсер ету (ықпал ету)
-үгіт-насихат (үгіттеу, насихаттау)
-объективтілік
-жарнама (жарнама жасау)
-хабарлама (хабарлау)
3-ҚАДАМ. Тақтаные
кігебөлукерекнемесеәртопқафлипчартпенмаркерберукерек.Онда«Ақпаратберу»және«Насихат»дегне
кісөзжазамыз.Әртопкаро
тчкадағысө
д
зе
р
дісәйкесіншеқа
тр
ғажазады.Сөздердіңмағынасынайтыптүсінде
р
ге
ндұрыс.
Ақпаратандыру– ақпаратбереді,тү
індір
с
е
ді.Бірақ:дайынқорытындыжасамайды.
Насихат– ақпаратбереді,тү
індір
с
е
ді,иландырады.Бірақ:әшкерелейді,манипуляцияжасайды.
Жалпыалғанда,насихатсананыалдап-арбау,яғни«сендіру»- нақтыб
іркөзқарастытаңуд
е
гн
д
і біл-д
тнқолданыстағысөз.Мысалы,сағыздыңб
е
ір
ір
е
унемес,е
ке
уінбірденшайнаукерек.
АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
175

89.

АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
176
Дәлосыжағдайдыпайдаланып,ө
зінеңм
е
й
ір
м
д
і елдепсанайтынЗетАльфағаіркөршіелдердіңақпаратықықпалынақарсытұр
уғакөмектспекшіболды.Сондықтан,Альфадаолдаө
ңжекеменшіктелеарнасынашыпалды.Ондатә
зін
уе
л
сізд
ктңмаңызыменқа
д
ірту-ралыкөпайтылды.БетаменОмегаб
и
л
ігн
едетоқтаусызайыптақты.ТаяқтыңұшыАльфаб
и
л
ігн
етиді.Зеттелеарнасымұндайж
іке
бө
лінугежолбергенб
и
л
ікмемлектібасқараалмайдыдегнкөзқарастытараты.
Нәтижесінде,Альфадаб
и
л
ікеқарсышықантағыдаб
іртоппайдаболды.
Мұныңбарлығыушығып,б
іркн
і Альфаеліндеазаматықсоғысотытұтанды.
ҮшмемлекетбасшыларыАльфамәселесіншешукерекдеп,ке
лісө
зде
ржасауғакөшті.
ӘҢГІМЕНІҢ ЖАЛҒАСЫ...
Мәтін. Ұлттық ақпараттық қауіпсіздік.
Үшмемлекетке
л
зд
іс
е
ржасасып,Альфаныңтерриториясынөа
зрабө
ліпалды.Бетажаңаресурстарға,Омегашекарасыныңкеңейген-інеқуанды.Зетм
е
й
ір
м
д
іе
кніериза.Олө
ңжаңажеріндеАльфаныңмәдение
зін
р
е
кше
лікте
р
і менсалт-дәстүрлерінсақтпқалуүшінарнайыаймақашты.Қуанбағнте
кАльфағана,се
бе
біондаймемлекете
н
д
і жоқ..
«Альфа деген кішкентай ел» атты ертегі
Б
іркүн
і Альфаатыкішкентайелболыпты.Олбақытыө
м
ір
геке
ртіңбарлығыбаркіп-кішкентай,бақытыелекен.Минералдыресурстарғабай,табиғаы
т керемет,халқыөе
теңбекқорекен.Бұлкішкентайғанае
лдіңБета,Омега,Зетдегнүлкенүшкө
р
ш
ісболыпты. Альфаолармендосболыпты.
Бірақ,б
іркүн
і Бетахалқыныңкүнөткенсайынкө
бе
й
іпжатқанынтүсінеді.Бәлкім,жақынарадахалқыүшіноныңресурстарыже
тпу
і мүмкін.СоданБетаАльфаныңтерриториясынакө
зсалудыбастайды.Альфакішкена
тйболғандықтан,оныбасыпалудаоңайдегнойтүйеді.
Алайда,ашықагресияғажолберілмеді,ондаө
е
згелдердентолықоқшаулануқа
і тұрды.Бетақулықакөшпекшіболды,Аль-фатұрғындарынөзеркіменБетаныңб
п
у
л
ө
ігболғысыкелетіндейкүй
геүсір
уд
тмақсатеті.Содан,БетаАльфае
л
ін
д
е
гөзбас-па
сө
ін
зашудышешті.Бетае
тіга
зАльфахалқыныңкереметекенін,олардыңсал-д
тәстүрінңе
р
е
кше
лігнжазабастады.Б
и
ліктуралысөзқозғамада,ке
й
д
і бейтарапақпаратқанашығыптұрды.Г
а
зе
ті Альфатұрғындарының
жартысыоқибастғансәтега
зе
тАльфаб
и
л
ңә
ігн
гтуралы,оныте
сізд
л
кБетағанақұтараалатынытуралыжазабастады.
Альфахалқые
кігбөлінебастады.ИнтернетБетамемлектінңб
л
ө
ігболғысыкелетіндержәнеАльфатә
е
у
л
ізмемлекетбо-лыпқалуыкерекдегнкөзқарастғыальфалықтарарасынданағызте
с
ктірсбасталды.
Өзінеңмықтымемлекетдепсанайтын,демекбасқаелдерменсалыстырғандақұқығыкө
б
ір
е
кОмега АльфаныБетаныңалуынажолбермейміндепшешті.ОлАльфатерриториясынө
зін
еқосыпалмақшыболып,Альфаеліндежекеменшікинтернетбасылымашты.ИнтернетбасылымдаолБетаныө
згее
лдіңіш
кіісте
р
нараластыдепкінәлады.Бетағқосылуғақарсылықб
іл
д
ір
ге
наль-фалықтарОмеганықолдайкеті.
АльфаменБетаныңб
л
и
ігнсынағанбасылымкішкентаймемлектіңтұрғындарынОмегақосылуғашақырабастады.Оныменқоймай,Альфатұрғындарыарасындаікір
тсалды.Әлеуметікже
ліе
р
де
гіе
тктірестрденхалықкөшегешығабастады.ӘржердеОмегаменБетажақтастарыарасындағыжаппайтөбелестерж
и
іл
пкеті.
АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
177

90.

АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
178
БАҚ – өтемықтықұрал.Журналистерқоғамныңжандымәселелерінкөтереді,қоғамныңжәнеб
и
л
іктңсолмәселенішешуінеықпале
тугеталпынады.Журнали-сте
р
д
іңкө
б
і журналистікзертеужасауғажәненақтыақпаратберугеұмтылады.
5-қадам. Мұғалімнің толықтыруы.
Ақпаратадамнемесеүм
ітке
ртуралығанаемес,ке
зкелгенқұбылыснемесео
қи
ғатуралыкөзқарасқалыптастыраалады.БАҚқа
гуақытаақпаратаратудыңмаңыздықұралы,алақпаратмықтықарур
зір
е
тіндепайдаланыла-ды.Қ
гтаңдасоғыса
зір
а
трсоғысалаңындағанаболыпжатқн
жоқ.Соғы-старақпаратайдынында:интернете,га
зе
тбетінде,телевизяменрадиоэфиріндетоқтаусызжүріпжатыр.Бұлақпаратықсоғысдепаталады. Солсебепті,нақтыб
ірмүддеменмақсатыкөд
зегндержекеменшікбұқаралықақпаратқұралдарынашаалады.
СЛАЙД № 19
СЛАЙД № 18
Журналистердіңэтикалықстандартарыбар,ондао
б
ъ
е
кти
в
іл
кебасамәнберіледі.Журналисто
қи
ғанемесеконфликтідеб
іртарапқажақтаспауыкерек.БСС,ГерманияменФранцияБАҚ-тарыосықағидағсүйенеді.
АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
179

91.

АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
6-ЖАТТЫҒУ. БАҚ-Ң
ЖАҒЫМДЫ ЖАҚТАРЫ
180
АстанадағыМұхамеде
сім
д
і баланыб
іл
е
тншығарсыз.Өзінебәріонбір
деғанаболсада,отбасынақолұшынсозып,қаражаттауыпотыр.Анасыныңайтуыбой-ыншаолардыңбасқамалдарыжоқ.Еңбастысыжасөпірмұр
лықжасапнемесеб
ір
е
уд
ңақшасынтартып
алыпжүргенжоқ.КТКарнасыараласқансоңмәселеөзшешімінтауып,балаотбасығаж
гіл
р
е
ктатқарушыоргананжәнежанашыраза-матарданкөмеккөрсе
тілді.
СЛАЙД № 20
ҰСЫНЫЛАТЫН
УАҚЫТ: 10 МИНУТ
https://www.ktk.kz/kz/news/video/2013/06/05/49676/
1 ҚАДАМ. БАҚ-ңқо
ғамғати
гізпотырғанжағымдажақтарынамысалке
л
тір
ң
з;
2 ҚАДАМ. Оқушылардыңжау
аптарынтыңдау;
3 ҚАДАМ. М
ұғалімніңтолықтыруы.Презентация.
АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
181

92.

АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
182
Қызылағаштағы тасқын.
Ондағанадамныңө
м
ір
нқи
ға
но
қи
ғақоғамбейжайқарамай,Қа-зақстаныңтүп
кітүп
кір
н
егуманитарлықжәнеморальдықкөмекағылды.Е
р
іктл
е
рүйындіастындақалғандардықұи
қа
р
уғалеклегіменатанды.Қоғамреакциясышұғылә
ірұтымдыболды.
СЛАЙД № 22
Нұрғазы– мектпкебаруүшінжәнео
қуүшінквадроциклалғысыкелгенбала.Оныңмүгедекарбасыәрдайымбұзылаберетін.БұлтуралыАзатықрадиосыныңБішкебюросыныңтіл
ш
ісҰланЕ
гізба
е
вжазды.Қоғамныңназарынбұлмәселегеаударуарқылы
Нұрғазыте
кв
кадроциклгеғанаиеболғанжоқ.Сюжет65 елара-сында,12 мыңсюжетарасынанWebbyawards конкурсында«Көрерменықыласы»жүлдесінеиеболды. Бұлжүлдеинтернет-Оскардепаталады.
СЛАЙД № 21
АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
183

93.

АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
184
-БАҚ-таақпаратыманипуляциялаудыңкөпте
гнтә
сіл
д
е
р
і бар;
БАҚәрдайымжалғанақпараттаратадыдеудұрысемес.Ол– халықтыңкө
ш
п
іл
гүшінн
гізақпараткөзі.Төртсабақбойыб
е
ізБАҚарқылыақпараталуғақтыстыбірнешежайтардықарастырдық. Саба
тқрб
д
ізақпаратқсынитұрғыдақараудыүйреті.Бұлга
зе
тоқымаукерек,теледидар
көрмеукерек,журналистердіңбарлығыө
кш
тір
іжәнеақшағасатыладыдегнсөземес.Қ
гуақытаақпаратсызөмірсүрумүмкінемес.
зір
а
Бұлсабақтардыңмақсаты– ақпаратысыниқабылдаудыүйрету.Өз-өзіңесұрақоюкерек,ойланукерек,қосымшаақпаратізд
е
укерек,сондай-ақақпаратарқылыманипуляцияа
ғжолбермеукерек.
Оданбөлек,сапалыө
н
ім
д
і талапетдеб
іл
укерек.
Түйін:
СЛАЙД № 23
СЛАЙД № 24
- ӘрБАҚ-ңө
кздегнөзмақсатыбар;
-Ақпаратыққа
ікуп
сзд– ұлтыққа- іктң
сздеңмаңыздыбөліг;
уп
-Б
зі ақпаратысаутыболуымызкерек.Бұлазаматардыңжекеқа
сзд
уіп
е
гнғанаемес, ұлтыққа
ікуп
сздмәселелеріменбайланысты.
АҚПАРАТТЫҢ АДАМҒА ӘСЕРІ
185

94.

САБАҚ МАҚСАТЫ: өзбетіншесыниойлауқа
б
іл
е
тндамытуғакөмектесу.
5-САБАҚ
САБАҚ МІНДЕТТЕРІ:
• Ақпаратыңадамсанасынаәсере
тумәселелерінқарастыру;
• Ақпаратыңжағымдыжәнежағымсызә
се
р
інанықтау;
• Оқушылардыңтопенжұмысжасауғабаулу;
• Оқушылардыкоммуникативтіболуға,өзп
л
ікр
не
е
р
кінб
іл
д
ір
угебаулу.
ЖАҢА ҰҒЫМДАР: манипуляцияжасау, насихат
БАСҚА ПӘНДЕРМЕН БАЙЛАНЫСЫ: азаматану, тарих
ҚҰРАЛ-ЖАБДЫҚТАР: Мультимедиапроектор,жарнамапарақшалары,«Ертегі»м
ә
тін
ңқағздағынұсқасы(3 дана)
САБАҚ БАРЫСЫ:
1. Ұйымдастыруке
зңі.Сәлемдесу.Оқушылардыңсабақдайындығынтексеру.Сыныптаықпалдастыққарым-қатынасорнату.
2.Жаңамат
ериалдымеңгеруСаба
қжоспары
-Сыниойлау
-Фактпенп
ікр
ТАҚЫРЫП:
СЫНИ ОЙЛАУ
СЫНИ ОЙЛАУ
187

95.

СЫНИ ОЙЛАУ
188
Өткенсабақтб
ізсіздерменб
ір
геақпаратыңадамныңтәртібне,жүріс-тұры-сынақалайәсере
інжайындаайтық.Интернетжазылғанның,теледидардаайтылғанныңбарлығынасенеберугеболмайтынынтүсіндік.Б
те
үгінфактпенп
ікр
дегнұғымдарғатоқталамыз.ОлардыңБАҚ
материалдарындақалайқолданыла-тынытуралы,олардыңара-жігнажыратудыңнес
е
б
е
п
тімаңыздые
ке
н
і туралыдабаяндаймыз.Соныменқатар,сыниойлаудыңнеекенін,БАҚ-пенжұмысжасағандан
еі е
скрукереігктжайлыдасөзқо
зғаймыз.
1-ЖАТТЫҒУ. «СЫНИ
ОЙЛАУ»
ҰСЫНЫЛАТЫН
УАҚЫТ: 15 МИНУТ
1-ҚАДАМ. Оқушыларғасұрақ:«Сыниойлауды»қалайтү
іне
с
із?Оқушылардыңжау
с
аптарынансоң, олардыңдайындықдеңге
й
н
і анықтау.
СЛАЙД № 1
2-ҚАДАМ. Тапсырманыжалғастыру
ТАПСЫРМА:
СЛАЙД № 2
ҰСЫНЫЛАТЫН
УАҚЫТ: 5 МИНУТ
Нұрбекжалғызө
зі гүлзарды(газон)е
кіса
ғтақырқыпшығады.АлоныңағасыАйбекбұлжұмысқатөртса
ғтжұмсайды.Егере
куіб
ір
гежұмысістесе,ондақан-шауақыткетді?
Өзп
л
ікр
нб
е
іл
д
ір
уүшіноқушыларға2-3 минутуақытберіледі. Мұғаліме
сп
тішешуд
ң
і бұрысжолынамәнберуікерек.
Мұғалімгеарналғанақпарат:
Дұрысжауап:гүлзардықырқуүшінағайындыларға1.20 са
ғткерек.
Көпадамдаройланбастанарифметикалықортанытабады.Оларе
кіментө
р
тіқосып,шықансандые
кігебөледі.Сонымен,е
ке
уіб
гпжұмысістеүшса
ір
ғтке
д
і дегнқорытындығакеледі.Егере
куіб
ір
гежұмысістесе,ондажалғызАй-бе
ктіңуақытынанкөпболады.
Неліктен,көпадамдармұндайқа
те
н
і жібереді?Себебі,бірденформуламенесеп-те
гн
едағдыланыпкеткен.Асықпайойлануке
ктігндеұмытқан.Тапсырманыорындағандаб
р
ктсақтутә
л
зд
ір
сіл
ндепайдаланбаған.
СЫНИ ОЙЛАУ
189

96.

СЫНИ ОЙЛАУ
190
Неліктеноқушылармұндайқа
те
л
ікжасайды?Себебі,оларформулалардымеханикалықтүрдеқолдануғадағдыланған.Оларасықпаудыжәнекүтіл
нжауапқандайболуыкереке
е
кн
і бағалаудыүйренбегн(бұлжағдайда2-деназ).Оларе
спте
р
дід
ә
й
е
ктішешуә
д
істе
р
нде
игермеген.Оларғамұқиятболудыңқанша-лықтымаңыздые
ке
н
і үйретпеген.(Егероқушыларосые
сп
тіңшешімінтауыпжәнеө
зде
р
інте
гікелсе,ондадұрысжауап— 1 са
р
кс
ғт20 минут).
СЛАЙД № 2
3-ҚАДАМ. Мұғалімоқушылырды«Сыниойлау»түсін
гм
нтаныстырады.
е
ҰСЫНЫЛАТЫН
УАҚЫТ: 5 МИНУТ
СЛАЙД № 3
Сыниойлау– бұлдұрысжолдыіздеу:ө
нжәнеө
зің
зге
н
іңп
нескереотырыпқалайжасаған,қайқырынанойланғандұрысдегнсұрақтрғажауаптабу,жекеқа
ікр
тетүсін
ке
р
д
е
нбастартаалуқабілеті.Жаңаойларұсынуға,жаңамүмкіндік-те
р
д
ікө
р
угем
үм
кін
д
ікбе
р
е
тінсыниойлауқа
б
іл
е
тмаңыздымәселердішешкендеөте
керек.
Мұғалімнің толықтыруы:
«Мұндабірдеңедұрысемес»дегнойсалатынкөзқарас,пайымдаржи
і кездеседі.Адамдарондайданалшақжүругетырысады.Б
ір
де
ңе
ніңдұрысемесе
ке
н
і аңға-руға,айтарсындынед
гізеуг,өздәлелдерінұсынуғасыниойлаукөмектеседі.
СЫНИ ОЙЛАУ
191

97.

СЫНИ ОЙЛАУ
192
5-ҚАДАМ. Мұғалімшешімшығарғандасыниойлаудыңбессатысытуралыайтады.
СЛАЙД № 5
4-ҚАДАМ. «Сыниойлау1» тақырындағывидео-роликтікөру(1 минут):
https://www.youtube.com/watch?v=-syhdB8rHoU&index=8&list=PLeACsCPrcY3Cf
KKo75y98FvsUCvv2FDK9
СЛАЙД № 4
Проблеманы анықтаңыз (нақты неге
жеткіңіз келеді?)
1
Ақпарат жинаңыз (бұл мәселені әртүрлі
2 қырынан қарастыруға мүмкіндік береді)
Ақпаратты кәдеге жаратыңыз (қандай
3 ойлар іске асыруға жарамды?)
Салдарын ойланыңыз (егер осы
4 шешімді қабылдасам, онда оның
салдары қандай болмақ?)
5
Басқа да пікірлерді, көзқарастарды
зерттеңіз.
СЫНИ ОЙЛАУ
193

98.

СЫНИ ОЙЛАУ
194
2-ЖАТТЫҒУ. СЫНИ ОЙЛАУДЫ ДАМЫТУ
6-ҚАДАМ. «Сыниойлау2» тақырындағывидео-роликтікөру(1 минут):
7-қадам. Сыниойлауарқылытапсырмалардыорындау.
https://www.youtube.com/watch?v=M_XluI4F6ao&index=9&list=PLeACsCPrcY
3CfKKo75y98FvsUCvv2FDK9
СЛАЙД № 6
1. Автокөліктің астында қандай сан жасырыдған?
2. Қосымша форманы табыңыз. Мұны тек 15% адамдар
жасай алады.
3. Автобус қайда бара
жатыр?
Сыни ойлау негізгі
бес идеядан
құралған:
ДАРА
1. ЖЕКЕ
ОЙЛАУ
2. АҚПАРАТ
Тапсырмалардың жауаптары:
1. 87, суреіттөңке
р
іпқараукерек.
2. Жауап– 1, се
бе
біолэталонболыпсаналады,басқафигуралароныңмодификациясы,формасы,түсінемесерамкасыөзгерген.
3. Автобусалғақарайжәнеоңжақтжүредідеқарастырсақ,ондаолсолғақарайжүріпбаражатыр.Себебі,е
сіктркөрінбейді.
3. ӘРДАЙЫМ
БІІМДІ
ЖЕТІЛДІРУ
4. ДӘЛЕЛ
КЕЛТІРУ
5. ӘЛЕУМЕТТІК
ҚҰБЫЛЫС
http://cepia.ru/razvitie-mishleniya сайтынаналынды.
СЫНИ ОЙЛАУ
195

99.

СЫНИ ОЙЛАУ
3-ЖАТТЫҒУ. ФАКТ
ПЕН ПІКІР
ҰСЫНЫЛАТЫН
УАҚЫТ: 10 МИНУТ
196
5-қадам. Оқушыларжұптасынжұмысіте
сйді.
1
а) Б
іл
м м
и
нс
тр
л
іг қыстың қаты суық
болғанынан СҚО
мектептерінде қысқы демалыс уақытын
ұзартты.
б) Биылғы қыстың қаһары қатты, сондықтан
Білім министрлігі демалысты ұзартуы ке- рек.
2
а) Демалыс ұзартылды деген хабарламаны естіп, бәлкім, ол қуанған болар.
б) Демалыс ұзартылды дегенді ести сала
ол күлімдеп қоя берді.
3
а) Саған спортпен шұғылдану керек
сияқты
б) Менің досым спортпен шұғылданған соң,
денсаулығы жақсарды.
4
а) Бірнеше миллион жыл бұрын Жерде
динозаврлар өмір сүрген.
б) Жерде климат кенеттен бұзылған болуы
керек, сол себептен динозаврлар қырылып
қалды.
5
а) 2018 жылы мамырда инфляция 2017
жылғы желтоқсандағы 7,1% -дан 6,2%-ға
дейін төмендеді
б) Инфляциядан компания табысы азаюы
мүмкін
6
а) Егер CURIOSITY Марста адамдар бар е
кн
і б) CURIOSITY Марста тіршілік бар екенін
анықтаса,ондағарыштанкелгенадамдарды аңдып жүргендер
анықтамады.
қуанатын шығар
7
а) Салық ауыртпалығы төмендеген соң,
елдегі экономикалық көрсеткіштер жақсарды
б) Салық ауыртпалығының төмендеуінен
елдегі экономикалық көрсеткіштер жақсаруы мүмкін
8
а) Жақсы жұмысқа тұру үшін ағылшын
тілін үйрену керек
б) Менің ағам ағылшын тілін үйреніп алды,
одан кейін ағама жақсы жұмыс ұсынды
9
а) Менің ойымша, ол жақсы дәрігер бола
алатындай биологияны жақсы білмейді.
б) Ол биология пәні бойынша өте жақсы
дайындалды, сол себепті экзаменді беске
тапсырды.
10
а) Біз ертең тауға барамыз
б)Б
ізертеңтау
дақызықтыуақытөткіземіз.
1-қадам. Оқушыларғасұрақ:
1. Фактдегнне?
.2 П
ікрдегнне?
2-қадам. Оқушылардыңжауаптарынтыңдау
.
СЛАЙД № 7
3 қадам. Фактпенп
д
ікр
ңнее
ке
н
і түсіндір
у.Мысалкелтіру.
Фактлатынтіл
н
еаударғанда«болған»,«жасалған»депаударылады.Жалпымағынасындаа
қи
а
тсөзіменсинонимдес.Бұл– нақтыболғаннәрсе,жайт,оқиға.Ақиқатығынашүбәкелтірлмейтін,ойданшығарылмаған,дәлелденгено
қи
ғане-месеқорытынды. С
ізқа
зір
медиасауатылықбойыншакур
сматериалдарынқарапотырсыз,бұл– факт.
Мысалы,«Бізмедиасауатылықн
е
гізд
р
ноқыпжатырмыз.Себебі, олб
ізгебола-шақтакерекболуымүмкін».Сұрақ:бұлфактпа,п
кірме?
«Бізмедиасауатылықн
е
гізд
р
ноқыпжатырмыз»,бұл– факт. «Себебі,олб
ізге
болашақтакерекболуымүмкін»,бұл– пікр
,с
е
бе
бібұлә
л
і болғанжоқ,керекбола-тынынтолықтайдәлелдейалмаймыз.
Мысалы,Айбекмедицинасаласынао
қуғатүске
л
і жатыр.Сондықтанолхимияменбиологияпәндерінтереңдетіпоқып, дайындалыпжүр.Бұл– факт. Олкүндекітап- тардыоқып,қосымшасабақтрғабарып,қарқындыдайындалыпжүр.Оғананасы:
«Сененкереметд
ә
р
ігешығады»дейді.Бұл– п
ікрнеболжам.Себебі,о
қи
ғаә
л
іболғанжоқ,Айбе
кә
л
ід
ә
р
ге
ірболғанжоқ.
4қадам. Әрп
артағб
іркарточкаданүл
е
стір
пшығыңыз.Ондаұқсае
кісөйлемжазылған. Оныңб
ір
е
у– факт, б
ір
е
у– пікр
.
Тапсырма: Сөйлемдердіңқайсыпікр
,қайсыфакт?
СЫНИ ОЙЛАУ
СЛАЙД № 8
197

100.

СЫНИ ОЙЛАУ
4-ЖАТТЫҒУ.
«КАРИКАТУРИСТТЕР» ОЙЫНЫ
198
(ҰСЫНЫЛАТЫН
УАҚЫТ: 15 МИНУТ)
1 қадам. Оқушыларе
кітопқабөліне
ді.
Түйін:
• Ақпаратәркездесолқалпындаберілмейді,ақпа-ра
тарналарыныңқандайформадаб
е
р
гн
іеқа-райө
ге
зред;і
СЛАЙД № 10
• Сыниойлаудыдамытукере.кЯғни, жаңасұрақтрдықою,ә
р
түл
і дәле
лдердіке
лтір
,утәу-е
л
сіздәлел
д
і шешімдерд
і қабылдайалуқа
б
іл
те
ншыңдаукерек.
2 қадам. Т
өмендегіоқиғаныбаяндау.
• Ақиа
тбар,олфакт,олкөпқырлыболуыдамүм-кін.Ақпараткө
зіұсынғананбөлеккө
п
те
гннұсқа-ларбар.
Асанөртболғанпә
те
р
діжалдаптұратын.Пәтертолықтайжаныпке
ткнжоқ,дегенменжөндеужұмыстарынаб
ір
а
зқаражаткерек.Ма-мандарө
р
тіңсебебінанықтайалмайжатыр.Асанныңайтуынша,өртболғанкүн
і олб
іркүнүй
індеболмаған.Солсебепті,өртэлек-трожүйесіменпәе
трдіңөртд
ігқа
сзнашарболғандықтанболуымүмкіндейді.Арендағаберуші(пәтериесі)пәтержалдаушыпәтерішіндете
уп
м
е
кіше
гтіндейді.Қоқыссалатыншелектгіте
м
е
кітұқылдарыоныңсө
зіндәлелдейді.Пәтер
и
е
сіАйнұрортпәтержалдаушы-ныңұқыпсыздығынанбола
ғнынасенімді.
• Сыниойлауфактпенп
дажыратуғакөмекте- седі.
ікр
3қадам. Т
оптарғатапсырмаберу.Б
ір
н
ш
ітоппәтериесінң,е
кін
ш
ітоппәтержалдаушыныңкарикатурасынсалады.Б
ір
н
ш
ітоп:Айнұрдыңжақтастары.
• Үй жұмысы: «БАҚ-таы
ғ өшпен
ділктіл
»тақыры- бындағыматериалментанысу.
Е
кіншітоп: Асандыжақтйды.
Топтарко
нфли
ктід
е
гіпозициясынақарап,жағдайдыкарикатураарқылыкөрсетді.Оқиғабайланыстыкө
скоюғадаболады.
ін
р
4 қадам. То
птардыңпрезнтациялары.
СЫНИ ОЙЛАУ
199

101.

6-САБАҚ
Сабақ мақсаты: кур
сбойыншаө
тіл
ге
нматериалдыжалпылаужәнеоныбұрыни
ге
р
іл
ге
нб
іл
мжүйесінеенгізу.
Міндеттері:
• жаңаақпаратықабылдаументүсін
удұйымдастыру;
• материалдытүсінге
ні, и
ге
рн
і бастапқытексеру;
•проблемалықмәселелердішешуарқылыіс-әректтә
іл
с
д
е
р
інмеңгеружәнеб
іл
м
іншығармашылықжолындақолдануүшінтә
жір
и
бе
л
ікб
л
ө
гнұйымдастыру;
•б
ірресурстың2 телевизиялықматериалдарынасыниталдаужүргізу.
Жаңа ұғымдар: БАҚсюжете
р
інсыниталдау. Пәнаралықбайланыс: э
кономика, тарих
Сабақтың типі: б
іл
м
д
і жалпылаужәнежүйелеусабағы.
Сабақтың түрі: саба-п
қрактикум
Сабақтың жабдықтары: мультимедиялықпроекциялаушы
Сабақтың барысы.
1. Ұйымдастырусәті.Сәлемдесу.Сыныптаынтымақтастықтаб
ір
л
е
спжұмысісте
уатмосферасынқалыптастыру.
2. Мұғалімніңкір
есөзі.Сабақтыңтақырыбын,мақсатарынхабарлау.
сп
Б
ізаудиторияғаақпаратыңәсере
ңә
туін
р
түл
іә
д
істе
рментүр
ле
р
і туралыәңгімелестік.Б
үгінб
ізбұрыналғанб
іл
м
д
е
р
ім
іздісжүзіндеқолдануғакір
се
м
із.
Сабақ жоспары
* БАҚматериалдарынсыниталдау:
1.«Жасөспірімдерқылмысы»бейнесюжеті(ОТРКэфирі,2016 жылдың22 қарашасындағы«Ала-Тоо»ақпаратықбағдарламасыныңқорытындышығарылымы),
2. «Қырғыздағықараңғылық»фоторепортажы(Lenta.ru, 2017 жыл31 қаңтар),
3.«Қалайөмірсүрсеңдеө
зіңбіл»мақаласынанүзінді:Боингұшағыныңапатқұшырауынабайланыстызардапшекендермемлекетенкөмеккүте
н
іе
кіай»(Kloop.kg, 15 наурыз2017),
ТАҚЫРЫБЫ: БАҚ
МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ
СЫНИ ТАЛДАУЫ
4. «Бішкек:үстін
еағашқұлағнджипж
үр
гізуш
ісөтемақыталапеті»(Kloop.kg, 30 мамыр2017),
5. «Тыйымсалынғанмектепб
укештері»бейнесюжеті(ҚРКэфирі,2016 жылдың23 мамырындағы«Ала-Тоо»ақпаратықбағдарла-масыныңқорытындышығарылымы),
ітр
6. Бейнесюжет:«Ош:мектепб
укештерінетыйымсалынды»(ҚРКэфирі,2015 жылдың25 мамырындағы«Ала-Тоо»ақпарат-тықбағдарламасыныңқорытындышығарылымы).
ітр
ТАҚЫРЫБЫ: БАҚ МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ СЫНИ ТАЛДАУЫ
201

102.

ТАҚЫРЫБЫ: БАҚ МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ СЫНИ ТАЛДАУЫ
№ 1 ЖАТТЫҒУ. «ЖАСӨСПІРІМДЕР
АРАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫС
(ұсынылатын
уақыт 15
минут)
Қадам 1. Оқушыларды3 о
тпқабөлу.
Қадам 2. Оқушыларке
стн
і толтыруғауақытке
тір
м
е
і үшін«БАҚматериалдарынсалыстырмалыталдау»ке
у
тіналдын-алаәзірлеп,сабақтыңбасындатаратыпберу.
с
Қадам 3. «Жасөспірімдерарасындағықылмыс»видеосынкөру(ОТРКэфирі,2016 жылдың22 қарашасындағы«Ала-Тоо»ақпаратықбағдарламасыныңқорытындышығарылымы):
202
Қадам 4. Б
е
й
н
е
түсір
л
м
д
і көргененке
й
інсыныпқасұрақтрқойыңыз:А. Бұлматериалдыкөруқандайтұжырымдара
ғәкеледі?
Б.Қырғызстандағыжасөпірмдердіңкө
ш
п
іл
гқылмысжасауғабейімдегнәсерқалдырама?
В.Материалдыңбасындакө
р
се
тіл
ге
нойынклубындағыбалаларықандайәсерқалдырады?
Г.Бұлжасөспірмдертуралықандайдаойқалыптастыруғанесебепшіболды?
СЛАЙД № 2
СЛАЙД № 3
Қадам 5. Оқушылардыңұтымдыжауаптарынтыңдау.
Қадам 6. Сыныппенб
ір
геалғашқы«Жасөспірімдерарасындағықылмыс»матери-алынасыниталдаужасау, ОТРК.
https://www.youtube.com/watch?v=bJjsQKnW0jM&t=5s&list=PLeACsCPrcY3CfKK
o75y98FvsUCvv2FDK9&index=2
ТАҚЫРЫБЫ: БАҚ МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ СЫНИ ТАЛДАУЫ
203

103.

ТАҚЫРЫБЫ: БАҚ МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ СЫНИ ТАЛДАУЫ
204
Материалдате
коқиғаныңб
ірғанақатысушысының– осыістж
үр
гізе
тнемесекемдегндеоныментанысқанполицияө
кіл
ңсұхбатыберілген.Б
н
ір
а
қолоқиғаныңтіке
л
е
йқатысушысыемес.Сондай-ақ,қамауғаалынғанжа
сө
пір
м
ніңбергенжауабыныңазғанаүзін
скелтірлген.Соныменбір-ге,
д
жасөпірмненалынғанжауаптыңүзін
д
сенегмұндайіскебарғанынтүсіндірмейді,яғнибалаларқылмысыныңсе
бе
птр
і туралытағыдаақпаратбермейді.Сондай-ақ,оныңқысқасұхбатындакомпьютерлікойындарғадегнқұштарлығытуралыайтылмайды,алжурналистбұлфактордыбалалар
қыл-мысыныңн
гізсебеібретін
е
д
етаңдаған.
1.Материалне туралы?
- Материалдақандайо
қи
ғатуралыайтылады?(қандайақпаратықсебеп?)
-«Неболды?»,«қайдаболды?»,«қашанболды?»,«неүшінолайболды(жағдайдыңсебептері)?»,«арықарайө
р
б
уітуралымәліметрбарма(ресмистаи
стка)?» сұрақтрынажауапбарма?”
Баткеноқушыларыж
үр
гізуш
інұрып-соғып,оныұрлағнсолмашиналарыныңжүксалғышынасалған.Сюжетбарлықсұрақтрғажауапбермейді.Жасөспірім-дерарасындағықылмыстыңсе
бе
птр
і айқынемес.Б
е
л
гіб
іруақытаралығын-дажасөспірмдерарасындақылмыс
ө
сіпкележатқандығынемесе,керіснше,төмендейтінтуралыдеректржоқ.«Неге»дегнсұрақтыңжалғызжауабы
-компьютерлікойындарғадегнқұштарлық.Алайда,жауапбере
гнпсихологемес,журналистіңайтуыбойыншабұло
қи
ғаата-ананыкінәлаушымұғалім.Ғаламтордағыойындарбалаларарасындақылмысыныңө
ңжалғызсе
суін
бе
біемес.Көптегнфакторларболуыжәнежурналистайқа
тн
себепбастысебепболмауыдамүмкін.Сондай-ақ,жасөспірмдерарасындағықылмысқаорайқан-дайжағдайқалыптасып,ө
іпкележатқанынемесеө
с
тмендегнітуралыстати-сти
кабойыншадеректржоқ.
2. Материалдағы басты тұлғалар кім? Материалды дайындауда кімнің
сұхбаттары қолданылды? Олар материалда берілген оқиғаның тікелей
қатысушылары ма?
СЛАЙД № 4
СЛАЙД № 5
Мұғалімдерге арналған бағыттаушы
сұрақтар: Мұғалімоқиғаныңқа
тысушысыма?Оқиғакімқа
тысаалады?Қамауғаалынғанжасөпірмоқиғаныңқа
ты- сушысыма?Жа
сө
п
ір
мнеіктлнолайте
ісгнтүсін
д
рмежәнесұхбатыныңнемесебе
р
генжауабының
үзіндісненбалаларқылмысыныңсебепр
ітетуралықорытындыжасауғаболама?Олө
ң
зін
компьютерлікойындарғақызығушылығыбарытуралы
айтама?Немеседоста- рыңыздыңхо
би
і туралыкөрсеткнбе?
Мұғалімдерге арналған бағыттаушы сұрақтар: Журналистбұлматериалдақандайжаңалықайтқысыкелді?Қандайо
қи
ғатуралыақпаратнемесемәлімет
бермекші?Оқиғаныңсе
бе
птр
і немесеосындайжағдайғаәкелгеноқиа
ғларашылдыма?Осыжағдайдысипатайтындинамиканыө
зім
ізталдайалатындаймәліметрбарма?
ТАҚЫРЫБЫ: БАҚ МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ СЫНИ ТАЛДАУЫ
205

104.

ТАҚЫРЫБЫ: БАҚ МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ СЫНИ ТАЛДАУЫ
206
4.Оқиғаны толық анықтау үшін тағы кім осы материалға сұхбат бере
алады? Болған оқиғаның толық бейнесін жасау үшін тағы қандай
ақпарат қосу керек?
3.Оқиғаға қатысушылардың барлығы өз ұстанымын немесе
пікірін білдіруге мүмкіндік алды ма?
Бұлматериалдаклубә
кім
ш
існ
ңсұхбатынқо
лдануа
ғ болады, олсолбала- лардыңойынойнауғақаншалықтыжи
і ке
л
тінайтаалады;психологтыңинтернет-ойындардыңжасөпірмдердіқалайа
гр
е
си
в
тіе
тінайтқан-сұхбатынберугеболады.Жасөспірмдердіңпсихикасынаәсере
те
інжәнекәмелетк
толмағандарарасындағықылмыстыңө
суін
ебасқафакторлартуралыақпаратжеткіліксз.Материалдажасөспірмдерарасындағықылмы-стыңөсуқарқынытуралыайтатынстаистикалықақпаратнемесебасқадафактілержоқ.Мұғалімбұлата-ананыңкін
сдейді.
ә
БұлматериалдабасқаТараптардыңұстанымыжоқ.Мысалы,мұғалімба-лалардыңқылмысжасауынаоныңотбасыдакін
лдейді,б
ә
ір
а
қжасөспірім-дердіңата-аналарыныңатынан,мысалы,б
іл
мсапасы,б
іл
мберужүйесіжәнетәрбиемәселелері
туралыайтаалатынадамдардыңсұхбатыжоқ.
Жасөпірмдер
д
іңқылмысжасауынаә
келетінбасқфакторларту
ра- лыайтқанпсихологтыңсұхбатыжоқ.Ақпарато
қи
ғатуралыбе
р
ілге
н– жасөспірмдерж
үр
уш
гізінөзкө
л
ңжүксалғышынасалыпжүрген.
ігн
Мұғалім үшін бағыттаушы сұрақтар: Алата-аналардыңөзд
е
р
і осымәселебойыншаойларынайтуғам
үм
кін
д
гболуыкерекпе?Айналы-сатынкә
сіб
бойыншаеңалдыменжасөспірмдерпсихикасытуралыкім
айтукерек?Сюжетепсихологтыңсұхбатыбарма?Журналиствидеодаы
ғжасөспірмдербарлықбосуақытынкомпьютералдындаө
ддепсен-діреді.Клубжұмысшыларынансұхбаталукерекпе,олосы
ткізе
жасөспірім-дердіңклубқақаншалықтыжи
і ке
л
тінайтаалама?Жасөспірмпсихика-сынаәсере
те
інқа
гпроблемалартуралыкімжақсыайтаалды?С
зір
ізбұлматериалдажасөспірмдерарасындағықылмыстыңтолықкө
скөреалдыңызба?С
ін
р
ізматериалдыкөреотырып,
оныңө
сіпкележатқаныннеме-секе
р
існшеазайғанын, жасөспірмдер
д
іңқандайқылмыстарғажи
і бараты- нынбілеалдыңызба?
Мұғалімдерге арналған бағыттаушы сұрақтар: балаларқылмысытура- лытолықақпаратбе
р
ілге
нбе?Аа
тлғаноқиғаданбасқабалалар
қылмысытуралыбасқафактілербе
р
ілге
нбе?Балаларқылмысындақандайү
р
д
ісорыналғандығытуралыфактілербарма(зертеунемесеса
тисткабо-луымүмкін)?Кәмелеткетолмағандарнегқылмысжасайдыдегнсұрақтолықжауаптарбе
р
ілге
нбе?Ғаламтордағы
ойындарбалаларқылмысы-ныңжалғызс
е
бе
біме?Сюжетебалаларқылмысыныңбасқадас
е
бе
птр
ітуалыақпаратбарма?
СЛАЙД № 6
СЛАЙД № 7
ТАҚЫРЫБЫ: БАҚ МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ СЫНИ ТАЛДАУЫ
207

105.

ТАҚЫРЫБЫ: БАҚ МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ СЫНИ ТАЛДАУЫ
208
6. Журналистің бұл материалда азғындау тілі немесе эмоцияға толы лексикасы бар ма? Егер бар болса, онда мысалкөрсетіңіз және қандай лексикаға жататынын анықтаңыз: жағымсыз немесе комплиментті?
5.Фактілер пікірден бөлініп алынған ба? Факт ретінде ұсынылған
пікірлер бар ма? Егер бар болса, мысал көрсетіңіз
Жағымсызлексикабар.«Бұлоқушыларә
р
біржауынгерлікатысқаруынжатқбіледі.К
іта
поқудыңорнынажасөспірмдербарлықбосуақытарынинтернетойынойнапө
ткізуджөнкөреді.Жасже
ткіншікте
ркомпьютердеө
зде
р
інқаруасынғанержүрекбатыржауынгерр
е
тіндекөріп,армандайды».
Азғындаутіл
те
коғаншақыруғанаемес.Бұлсондай-ақб
л
е
гіб
ірә
ле
ум
е
тіктопүшінкемсі-теінсөздерболуымүмкін.
Жоқ,бө
л
інге
нжоқ.Журналистө
ңжекеп
зін
нбөлмей,бағалаушытұжы-рымжасауғам
ікр
м
ү
кін
д
ікбереді,олардыфактілерр
е
тіндеұсынады.«Бұлоқушыларә
р
біржауынгерлікатысқаруынжатқбіледі.К
іта
поқудыңорнынажасөспірмдербарлықбосуақытынғаламтордаойын
ойнауменө
ткізуджөнкөреді.Жасжеткіншектркомпьютердеө
зде
р
інқаруасынғанмықтыжауын-ге
рдепе
ле
те
с
ді(депсанайды)«. М
ә
тініңбұлб
л
ө
іго
тлықтайжурналисің
тп
кр
і.Олжасөпірмдердіңжауынгерлікқарудыб
іл
е
тін
,бейнеүтсірлімде-гіл
е
р
д
іңбарлығыбосуақытарынойынойнауменө
тнжәнеө
кізе
д
зе
р
ін
«кереметбатылжауынгер»көрудіармандайтынышынымендефактпа,оныбіл
еалмайды.Мүмкін,балалардыңб
ір
умұндаалғашреткелгеншығарнемесеаптасынаб
е
ірретке
лтінжәнежурналистайтқандай,клубтакүн
ібойыотырмайтыншығар.
«Жасөспірімдерарасындағықылмысқатәнб
е
л
гі
– зорлық-зомбылықпенқатыгездік»– бұлжурналистіңп
ікр
,олфактр
е
тіндеұсынылған,ө
й
тке
н
і олешқандайдеректермен:стаистикаменрасталмаған.Сюжетекө
р
се
тіл
ге
нжалғызо
қи
ғае
л
д
е
гіжасөспірмдерарасындағықылмыстуралытолықкө
сбереалмайды.Ескесалайық,фактбұлорын
ін
р
алғаноқиға,пікр-бұло
қи
ғатуралыақпаратытүсіндір
у.Материалдафактбаре
ке
н
інақтылауғаболады.Факт– жасөспірмдертү
і бойыж
н
р
ү
ш
гізу
інкө
л
ңжүксалғышынасалып,өздеріменб
ігн
ге
іралыпжүрген.
Мұғалім үшін бағыттаушы сұрақтар:
СЛАЙД № 8
СЛАЙД № 9
Мәтіндешамадантысмақтубарма,немесе,керіснше,қандайдаб
іроқиға-ның,адамныңнемесеадамдартобыныңжағымсызсипатамасыбарма?Бұлматериалдағыеңэмоционалдысөзқандай?Еңке
м
сітусө
зіше?
Мұғалім үшін бағыттаушы сұрақтар:
Бұлжасөспірмдербарлықжауынгерлікқарудыңатынб
гфактболыптабылама?Жауынгерлікатысқаруыныңбарлықтү
д
тн
е
іл
р
ле
р
інжатқб
іл
е
тндо-старыңызнемесетаныстарыңызқаншалықтыкөпе
кн
і анықтаңыз?Егерсізойынклубынаалғашреткірсеңіз,солсәтеклуба
тотырғандардыңб
ә
р
і
босуақытарыныңбарлығыносындаө
ддепсе
ткізе
н
ім
д
і үтрдеайтааласызба?Оларменсөйлеспейтұрып,олардыңөзде
р
інбатылжауынгерретін
д
еө
круда
ірмандайдыдепқалайсе
н
ім
д
і үтр
деайтуғаболады?
ТАҚЫРЫБЫ: БАҚ МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ СЫНИ ТАЛДАУЫ
209

106.

ТАҚЫРЫБЫ: БАҚ МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ СЫНИ ТАЛДАУЫ
210
7. Қорытынды:Толықақпаратұсынылғанба?Материалобъек-ти
і ме?Материалте
в
ң
д
е
ір
стл
ге
нбе(барлықтараптарөзойларынайуға
тм
үм
кін
д
ікалдыма)?
Материалжурналистикастандартарынайтарлықтайбұзады.Берілгенақпарато
бъе
кти
ві емес,журналистіңмәлімдемесінңн
е
гіздфактілеремес,оныңп
л
ікр
ементұжырымдарыжатыр.Ақпараттолықұсыныл-маған,материалте
ңгерілмегн. Бұлжағдайдаайла-әрекеттуралы
емес,материалдыдайындауғакә
сіб
икөзқарастуралыайтылыптұр.
Мұғалім үшін бағыттаушы сұрақтар:
Ақпарато
бъе
кти
ві түрдебе
р
ілге
нбе?Материалдыте
ңс
тір
уүшінжағдай-дыңнемесеоқиғаныңбарлықтараптарыойларынайтыма?Журналистмәтіндеін
ң
зсубъе
ө
кти
ві п
нке
ікр
л
ір
тге
нбе?Мақаладағыа
қпр
а
тсіздбасқруғатырысқанайла-шарғыбарма?
СЛАЙД № 10
ЖАТТЫҒУ 2. БАҚ
МАТЕРИАЛДАРЫН
СЫНИ ТАЛДАУ
(ұсынылған
уақыт 20 минут )
Қадам 1. Топтарға кез келген 3 БАҚ материалдарын өз қалаулары бойынша
тарату:
1. «Қырғыздағықараңғылық»фоторепортажы(Lenta.ru, 31 қаңтар2017 жыл),
2.«Қалайөмірсүрсеңдеө
зіңбіл»мақаласынанүзінді:Б
о
и
нгтіңапатқұшырауынанзардапшекендере
кіайбойымемлекетенкөмеккүтуде«(Kloop.kg, 15 наурыз2017),
3.Мақала«Бішкек:үстін
еағашқұлағнджипж
үр
гізуш
ісмэрияданөтемақыталапеті»(Kloop.kg, 30 мамыр2017),
4.«Тыйымсалынғанмектепб
укештері»бейнесюжеті(ҚРКэфирі,2016 жылғы23 мамырдағы«Ала-Тоо»ақпаратықбағдарламасыныңқорытындышығарылымы)
ітр
https://www.youtube.com/watch?v=_IelzBFvY8w&list=PLeACsCPrcY3CfKKo75y98FvsUC
vv2FDK9&index=3&t=4s
СЛАЙД № 11
5.Бейнесюжет:«Ош: тыйымсалынғанмектепб
укештері»(ОТРКэфир,і 2015 жылғы
ітр
23 мамырдағы
«Ала-Тоо» ақпарат- тықбағдар
ламасыныңқорытындышыа
ғрылымы) ).https://www.
youtube.com/watch?v=y
mVyLYlEfIo&list=PLeAC
sCPrcY3CfKKo75y98Fv
sUCvv2FDK9&index=4
&t=5s
Талдауғаар- налғанбарлықматериалдар№6
сабақтыңқосым- шасындабе
р
іл
гн
ТАҚЫРЫБЫ: БАҚ МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ СЫНИ ТАЛДАУЫ
211

107.

ТАҚЫРЫБЫ: БАҚ МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ СЫНИ ТАЛДАУЫ
УПРАЖНЕНИЕ 2. КРИТИЧЕСКИЙ
АНАЛИЗ МАТЕРИАЛОВ СМИ
212
20минут
* ӘрБАҚ-тыңөзсаяса
тыболуымүмкін.
Қадам 2.«БАҚматериалдарынасалыстырмалыталдау»ке
тінтарату.
с
Сұрақтар
1.
Мат-л 1
1. Материал не туралы? Материалда қандай оқиға туралы айтылады? (қандай ақпараттық себеп). “Не болды?", "қайда
болды?","қашанболды?","неүшінболды(жағдай-дың себептері)?” сұрақтарының
жауабы бар ма?
2.
2. П
ікрменфактілердіңарасыажыратылғанба?Фактретіндеб
е
р
іл
ге
нп
ікр
л
ебарма?Егербарболсамысалкелтірңдер.
3.
3. Материалдағынақтытұлғаларкімдер?Материалдыә
зір
л
е
уке
зін
д
екім
д
е
р
д
іңсұхбатрыпайдаланылған?Оларматериалдаайтылғаноқиғаныңтіке
л
е
йқатысушы-лары бола
ала ма?
4.
4. Оқиғаның барлық қатысушылары өздерінің ұстанымдарыменп
л
ікр
найту
е
ғам
м
ү
кін
д
ікб
е
р
іл
ге
нбе?
5.
5. Оқиғаолықашылуыүшінбұлматериалғатағыдакім-дер сұхбат беруі тиіс? Болған
оқиғаның толық суреттеу үшін тағы қандай ақпараттар
қосу қажет?
6.
6. Бұлматериалдажу
рналисту
іңазғырутілнемесеэмо-ционалдықбасымлексикасыбарма?Егербарболса,ондамысалменкө
р
се
тің
зжәнелексиканыңқандайе
ке
н
іанықтаңыз:жағымсызнемесе
комплименті.
7.
7. Қорытынды:ақпараттолықб
е
р
іл
ге
нбе?Материалобъ-ективті ме? Материал теңгерілген бе
(барлық тараптарға ойларын айтуға мүмкіндік берілген бе)?
Мат-л 2 Мат-л 3
Қорытынды:
СЛАЙД № 11
СЛАЙД № 12
*БАҚсапалыжәнесапасызматериалдардытаратуынемесебасыпшығаруымүмкін.
*Материала
ғқа
тыстыүнемісыниойлаукерек.
*БАҚ-тадаадамдаржұмысісте
й
д
і жәнеоларқа
те
л
е
суімүмкін.
Қадам 3.Топтарғабө
лінге
ноқушыларке
стн
іө
зд
ігн
ео
тлтыруғакір
е
с
д
і.
Қадам 4. Оқушылардыңжауабынтыңдап,талдаубарысындақажетболғанжағдайдабарнышадұрысжау
абынберукерек.
ТАҚЫРЫБЫ: БАҚ МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ СЫНИ ТАЛДАУЫ
213

108.

№6 САБАҚҚА ҚОСЫМША
ЖАСӨСПІРІМДЕРІ АРАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫС
214
Кадрдан тыс мәтін:
БұлбалаларБаткенқалалықмектбіндеоқиды.14 қарашағақарағнтүн
і бұлжасөспірмдерж
үр
гізуш
інұрып-соғып,оныөзкө
л
ңжүксалғышынасалып,түн
ігн
і бойыжанармайтаусылғаншақаланышарлаған.Бақытымызғаорай,кө
л
іки
е
сітірқалды.
Ұсталғанжа
сө
пір
м
ніңө
ттуралықырғызтіл
е
кін
н
д
еайтқансө
зіаудармасызберілді.
БаткеноблысыІБ
І кәмелетктолмағандарісж
ө
н
ід
е
гіинспекторыАйсалқынЭргешбай-қызыныңсұхбаты
Бұл14 қарашадатүн
гіса
ғт11-деболды.Оқиғатаңертеңтіркелді,жәбірленушіосыуақытаарызжазды.Барлықкүд
іктжасөспірмдерұсталды.Тергеуамалдарыжүріпжатыр.
Дерек көзі: КТРК(https://www.youtube.com/watch?v=bJjsQKnW0jM
&list=PLeACsCPrcY3CfKKo75y98FvsUCvv2FDK9&index=2)
Кадрдан тыс мәтін:
Еңбексің
нмұғалімАвазбекЖамаловтыңайтуынша,ата-аналарөзбалаларынбақы-лауғалмайынша,милицияжасөспірмдерарасындатә
ге
р
р
тіпорнаталмайды.
Шықанкүні:22.11.2016
Студиядағы дикторлар:
Кәмелетктолмағандардыңқа
тысуыменжасалғанқылмыстарсаныөсуде.Мамандароғанжасөпірмдердіңкомпьютерлікой-ындарғадегнқұштарлыы
ғ себепболғанынайтады. Баткеноблы- сындакәмелетктолмағандарісте
рж
ө
н
ід
е
гі
инспекцияда212 жасөпірмтір
кеудетұр.
Сюжет:
Кадрдан тыс мәтін:
Бұлоқушыларә
р
біржауынгерлікатысқаруынжатқбіледі.Кітап-тыңорнынажасөспірмдербарлықбосуақытыни
н
те
р
н
е
тгіойындардыойнауменө
джөнкөреді.Жасжекін
ткізу
тшектрком-пьютеройынынойнағндаө
д
зе
р
інқаруасынғанержүрек
жауын-герретін
д
екөред
і (санайды).
Дилара Жолдошбековамен сұхбат, Баткен облысы ІІБ кәмелетке толмағандар істері жөніндегі инспекторы:
Еңбек сіңірген мұғалім Авазбек Жамаловтың сұхбаты:
Интернетойындарынойнайотырып,жасөпірмдердіңпсихикасыбұзылады.Солсе-б
е
п
тіолартүр
л
і құықбұзушылықтаржасайды.Тыйымсалынғаністе
р
гбарады.Үйденолармектпкебарамыздепшығады,б
ір
а
қісжүзіндезаңсызістерменайналысады.
Жасөспірмдертүн
гіклубтардакомпьютерлікойындаройнапоты-рғандаболғаноқиғаларкөп.Әррейдке
зін
д
еб
ізинтернет-клубиелерінежасөспірмдержаздас
а
ғт11-гедейін,қыса
т10-ғаде
й
інғанаотыруынаболатынынескертеміз.Тә
р
іп
тбұзушылықүшінайыппұл
салынады.
Кадрдан тыс мәтін.
Кәмелеткетолмағандарарасындағықылмыстыңө
суіқоғамдаүлкеналаңдаушылықтудырыпотыр.Жасөспірмдердіңжасағанқылмыста-рынатәнбел
гіе
р– зорлық-зомбылықпенқа
ы
тгездік.
№6 САБАҚҚА ҚОСЫМША
215

109.

ҚЫРҒЫЗ ҚАРАҢҒЫЛЫҒЫ
ОРТАЛЫҚ АЗИЯНЫҢ КЕДЕЙ ЕЛДЕРІНІҢ БІРІ
ҚАЛАЙ ӨМІР СҮРІП ЖАТЫР
216
Дерек көзі: lenta.ru (https://lenta.ru/photo/2017/01/31/night/#0)
Шықанкүні:31 қаңтар2017 жыл
КеңесОдағыыдырағаннанке
й
інтә
уе
л
сізҚырғызстандаө
не
р
кә
сіпнашарлады.ЖаңамемлекетОртаАзиядағыеңкедеймемлектердіңб
ір
н
еайналды.Жұмыссыздықтыңө
суіхалықтыңкедейленуіесебепшіболды,көптегнадамдаржақсыө
м
ір
дізд
е
пбасқаелдергекеті.Көпе
тгнадамдарүшініп
тгастрбайе
трдіңө
м
ірқа
зірөтеқолайлыболыпкөрінед-ш
і етлгекеткендер,тымболмаса,Қырғызстанныңақшасыменөлшегендесалыстырмалытүрдежақсытабыстабады.Республиканыңө
зіндеорташажалақы
мөлшері200 АҚШдолла-рынанаспайды,албюджетіксалақы
зм
е
ткр
інңжалақысы100 доллардандааз.Бұлрете,тіп
тмұндайжұмыстабарлығындабірдейжоқ.«Лента.ру»түндежұмысісте
угтуракелгендердіңфотсуретрінжариялапотырады.Кеншілер,полицияқызметкерлері,ес-құкіысатыпалушыадамдар.Қоғамолардыбайқамайтынсияқты.
18 жасарБерд
іғұлжылуэлер
кторталығы- ныңкүлүй
ін
д
сешелеккө
м
іржинай- ды. Олбалаларүй
іне
ншықаннанкейінб
ір
деносында
жұмысіте
сйбастды. Оныңтуыстарыжоқ,оліб
ктталапетпейтінеңбекпенөмірсүреді.Бақай-ататұрғынүймасивіненалысемесжердеБішкеқала-лық
л
жылуэлер
кторталығыныңкүлүйіндісорналасқан. Мұндақұбырларарқылыкөміраралассуағады,мұндакүл-қожқойырт-пағынанкө
м
ірө
ндір
уке
іс
асырылады. Жұ- мысшыларкүлүй
ін
д
сетә
ул
ікбойыжұ-мысіте
сйд.і Оларзаңсызкө
м
ірө
ндір
уменайналысады.Арасындамұнда
милицияпатр
і кел
ул
іптұрады,б
ір
а
қбұлБақай-атаменБ
іш
ке
тіңбасқааудандарыныңтұрғын-дарынакед
е
р
ігкелтірмейд.і Мұндакө
м
ір
діте
кқысқыжылыту
маусымыке
зін
д
еғаналуа
ғболады. Көпте
гнжұмысшылардыңденсаулығынашарлаған, өйтн
ікеоларүнемісуменжұмысіте
сугемәжбүр.
НұрланСулюктақаласындағышахтаданкө
м
іри
те
л
генва
гоншанышығаре
ікеқарайитеру
с
де. Ол
1987 жылыдүниегкел
генжәнешахтада6 жылданбр
іежұмысіте
сйді.
Алексейө
ң
ін
здосыВячеславпенб
ір
ге
қоысполигоныныңаумағындатүнейді.Олістіболғанынабайланыстыжұмысқаорналасаалмай,
полигондажұмысте
ісйбастды. Берікдауылындаоныңүй
і менотбасытұрады.
Арсенжылуэлер
кторталығыныңкүлүй
д
ін
сңжанындаорналасқанөзүйінңауласындабасынжуыпжатыр.Күлүй
ін
д
сежақынжергеАрсенқыста
– ат-анасыменжәнеағаларыменб
ге
іркөшіпбарады. Мұндаол12 жастанбастпжұмысіте
сйд.і Қаір
з24 жаста,
отбасыменбалаларыбар. 2015 жылыконсерваторияныб
ітр
д
,қа
зір«Қызылшығыс»музыкалықтобында
өнеркөрсетді.
Бішке
гітпатр
ульқызметкерл
е
р
і маскүй
індекө
л
іж
үр
гізн
еүшінәйелдто
іқатды. Патр
ул
д
ь
ікмилицияныңә
р
бірэкипажыфотожәнебейнетіркегіштермен
жабдықталған.
Б
ір
а
қжалақыныңаздығынабайланыстыке
й
б
ірқызметкерлертір
ке
гш
терд
ітаяқпенжауып,параалады.
Мықтыбеккүлүй
д
ін
се
гжұ-мысауысымынаншығып, де- малыпжатыр.Олбұл
жұмыстаа
зңбұзғаныүшінРесейденжераударылғаннанбастпіте
сйді.
Бішке
гітпатр
ул
д
ь
ікмилициясуарнасынасе
гнерадамдыіздейд.і Соңғыжылдары
кір
республикадаөз-өзінеқо
лжұмсауоқиғасысаныныңө
сікетуралыайтылуда.
н
ҚЫРҒЫЗ ҚАРАҢҒЫЛЫҒЫ
217

110.

ҚЫРҒЫЗ ҚАРАҢҒЫЛЫҒЫ
«ҚАЛАҒАНЫҢЫЗША ЖӘНЕ ӨМІР СҮРІҢІЗ»: БОИНГ ҰШАҒЫМЕН АПАТҚА
ҰШЫРАҒАН АДАМДАР ЕКІ АЙДАН БЕРІ МЕМЛЕКЕТТЕН КӨМЕК КҮТУДЕ»
218
Ақпараткөзі:Kloop(https://kloop.kg/blog/2017/03/15/kak-hotite-tak-i-vyzhivajte-postradavshie- otkrusheniya-boinga-dva-mesyatsa-zhdut-pomoshhi-ot-gosudarstva/) Шығарылғанкүні:
15.03.2017
«КӨШІРЕ АЛМАЙМЫЗ»
Б
гін
ү
д
еДачи-СУауылында861 адамтұрады.Әротбасыүнеміқайғылыжағдайдыестерінетү
ір
с
е
нжерденке
ткіскеледі.Алайда,Шуоблысыныңгу-бернаторыБақтыбекҚұдайбергеновб
гін
ү
д
еб
и
л
іктарапынанауылтұрғындарынқоныстандыруғақа
ж
е
ті жаңаүйлертабум
м
ү
кін
д
гжоқе
ке
н
і ашықайты.Облыстазардапшекендергеберу
геболатынжерлербар.Алайда,қа
зіролараграрлықмақсатрғапайдаланылуда–олжерлергебаспанасалу
ғаболмайды.Оныңпайдаланумақсатынөзгерту,яғниауылшаруашылығы
санатынантұрғынүйгеауыстырумәселесінЖоғарғыКеңесшешуітиіс.Оғанқоса,б
и
л
ікө
зге
р
тушешімқабылдағанкү
ніңөзінде,мемлекеткеадамдардыкөшіружәнеү
й
л
е
р
ін
ңайналасындаинфрақұрылымж
р
ү
гізушінуақытқажете
кн
і айтады.Құдайбергеновтіңайтуынша,мемлекеттұрғындарғате
зарадаөтемақытөлеуүшінТүркиятарапыменкелісөздержүргізуде.Келісөздердіңнәтижелерітуралыә
л
і ештеңеайтылмаған.Соныменқатар,зардапшекендергебей-жайқарамайтынадамдарменкомпа-нияларжинаған96 миллионсомТөтенше
жағдайларм
и
нс
тр
л
ігн
ңесебіндетұр.Ақшаныбөліпберу
геасықпайды.«ҚаражатТЖМшотындажатыр.Халықжинағанбірдеб
ірсомажұмсалмады»,- д
е
д
і губернатор.Ж
е
р
гіл
ктб
и
л
іктңайтуынша,ақшаныбөлуменұшаққұлағнкездеқайтысболған-дардыңжақындарынанқұрылғантұрғындардыңкомисияайналысады.Ново-Павловкаауылдықке
ң
ін(Дачи-СУке
с
н
тіаумағынажататын)басшы-сыҰланСатиев24 наурызғадейінкомисиязардапшекндердіңқандайматериалдықкөмекалатынын
анықтауыкереке
кн
і айты.Алайдаб
и
л
ікбірнешеретмерзімінке
й
ін
гқалдырды.БұғандейінСокулукауданының(бұғанНово-Павловбасқармасыкіреді)ім
кіБатоСаткеевKloop.kg-ғабер-генсұхбатындаолқаражатыбөлумәселесі13 наурызғақарайшешілетінайтқан.Комисияақшанықалайдәлбөлу
ә
діойлапотырғанкезде,зардапшекендергебелсендіқаражатжинаған«Дизель»интернет-форумыныңпайдаланушыларыжиналғанмиллионсомдытаратыпүлгерді.Оларбірншікезктеқаражатыңбасымб
л
ө
ігнқазтапқандардың
туыстарынаберді,алоданке
й
інжиналғанқаражатыапатнзардапшекендергеүлестірді.
ТұрғындарДачи-СУсаяжайындаө
зд
е
р
ін
ңболашақтаөмірсүреалатындарынасенбейді.АуылтұрғыныМирланТокоевауылдаешқайсысыөзүйлерінсаталмайотырғанынайтыпшағымданды,ө
й
тке
н
і әуежаймаңындатұруқорқыныштыболыпкеті.«Бізбұлүйлердіса-тыпалдық.Алқа
зірсаталмай
отырмыз.Қ
а
зірбұлжерлергеұшаққұлапке
туімүмкіне
кн
іб
ә
р
і біледі»,- дейдіол.Мирланныңайтуынша,оныңбалаларыә
л
і күн
гед
ей
інапатнке
й
ін
өзөздерінекелеалмайжүрекен.Оларапатке
зін
д
еқайтысболғандостарынжи
і ескеала-ды,алтүндеояныпалып,әрұшақтыдауысыестілмейкеткенше«шығарып
салып»оты-рады.«Мемлекетенешқандайкөмекболғанжоқ.Адамдаршиферә
ке
л
іпберді,б
ір
а
қменоныалмадым.Мене
н
д
і мұндатұраалмаймын.Мұндаөмірсүруқорқыныштыболыпкеті.Бұлжердіңболашағыжоқ»,- д
е
д
і ол.ГүлбаршынМомукеева-отбасы
қонысаударудыкүтіп
жүргендердіңбір.Апатке
зін
д
еоныңүй
і толығыменқұлап,б
и
л
іконыңотбасынаБішкетіңорталығындағыүйлердіңб
ір
н
епәтерберді.Алайда,бұлте
куақытшаіс-шара— олжал-дамалыпәтер,Гүлбаршынө
зін
ежекеүйсатыпалуғаақшабөледідепүмітенеді.Құлағнұшақкүйеуімен,анасыменжәнеүш
баласыменб
ір
гетұрғанГүлбаршынныңотбасыныңүй
ін
түгелдейқиратыпкеті.Солкүнтуралыәңгімебастағндаолкөршілерінескеалды.Олкөзжасынтыяалмады.(…)
«Боинг-747»Дачи-Суауылынақұлап,39 адамныңө
м
ір
нқи
ға
нқайғылыкүненб
е
р
іе
кіайуақытөті.Қырғызстанжәнеодантысжерлертұратынадамдарзардапшекендерүшін96 миллионсомнанастамқаражатжинады,б
ір
а
қб
и
л
ікә
л
і күн
геде
й
інонықайтысболғандар-дыңтуыстарымен
баспанасынанайырылғанотбасыларғабө
ліпбергенжоқ.Б
үгінкүн
іадамдаржартылайқирағнауылдақалайтұрыпжатыржәненеголжерденте
зір
ккет-кіл
ркеледі?
е
ИсакАнарбаев58 жаста.Олотбасыменалтыжылданб
е
р
і Бішкектің«Манас»әуежайыныңқонужолағынан3 шақырымже
р
де
гіДачи-Суауылындатұрады.Анарбаев– 11 баланыңәкесі,б
ір
а
ққа
зіроныменб
ір
гее
кіқызыменә
й
е
ліғанатұрады.Апатқде
й
інотбасынасырауүшінолүйде
тандырнанп
іср
п
,оныж
гіл
р
е
кттұрғындарғасататын.Исақтыңө
зіайтқан-дай,б
кілкөшеоданнансатыпалатын.Исактыңотбасыү
ү
й
діңқұрылысынә
л
і аята
қғнжоқ:
жоғарғықабатрыә
л
і салынбаған,сондықтанотбасыжертөледетұрыпжатыр.Мүмкін,апатке
зін
д
еолардыосыжағдайқұ
тқа
р
ға
ншығар.ТаңертеңдалағашықанИсакбұрынкөр-шіле
р
іұтрғанүй
діңорнынанқирағнүй
ін
д
л
е
р
д
і көреді.Түнде,ұшақтарүй
діңүстін
еұшыпбаражатқанда,олжи
і қорқыпоянатын.Қайғылыжағдайорыналғанкүнен
бастапмемле-ке
тоныңотбасынаә
л
і қолдаукө
р
се
тпге
ніайтыпшағымданды.Олардыңотбасыеріктлер-денте
кгуманитарлықкөмекалған.Оле
н
д
і тандырнанп
еалмайды– құлағнұшақоныңтандырпешінқиратыпкеткен.Ұшақсынықтарыжертеліміндешашылыпжатыр,соныменқатар,ағаштарды
іср
қиратып,тауыққораменүйгежапсарлассалынғанқұрылыстыбұзыпкет-кен.Б
ір
а
қИсакө
зіби
лікте
нкөмекболадыдепүмітенбейді.Пештіқалпынаке
л
тір
уүшінолтуыстарынанақшасұрамақшынемесебанктеннесиеалады.Б
ір
а
қіө
зде,оныңотбасыда
бұлүйдеұза
қуақытқалғысыкелмейді.«Бізқа
сзжергекөшірседепотырмыз.Бұлб
уіп
ізд
ңжалғызү
м
ітм
із,б
ізгебасқаештеңеқажетемес»–
, дейдіИсактыңтуыстары.Қыздары,мектепоқушыларыМадинаменАйсұлудыңапатнке
й
інденсаулықтарынашағымданабастады.Жанармайдыңи
існ
еолардыңбастарыжи
і ауырып,құсатынболған.Көптегнфизикалықзақымке
л
тір
ге
н
ім
е
нқатар,қы-здарпсихологиялыққиындықтарғатапболған.Мадинаә
л
і күн
геде
й
інсолапатыкүн
д
і
ұмытаалмайжүр.Қайтысболғанкөршілерітуралыөлеңдержазады.Ө
зін
ңдостарыныңәрқайсысынерекшес
р
у
е
тй
ді– Мадинаоларменбіркү
і жұмақтаке
н
здсе
ін
тсенеді.
«БҰЛ ЖЕРДІҢ
БОЛАШАҒЫ ЖОҚ»
ҚЫРҒЫЗ ҚАРАҢҒЫЛЫҒЫ
219

111.

ҚЫРҒЫЗ ҚАРАҢҒЫЛЫҒЫ
220
ОШ: ТЫЙЫМ САЛЫНҒАН МЕКТЕП БІТІРУ КЕШТЕРІ
Ақпараткөзі:КТРК(https://www.youtube.com/watch?v=_IelzBFvY8w&list=PLeAC
sCPrcY3CfKKo75y98FvsUCvv2FDK9&index=3&t=4s)
БІШКЕК: ҮСТІНЕ АҒАШ ҚҰЛАҒАН ДЖИПТІҢ
ЖҮРГІЗУШІСІ МЭРИЯДАН ӨТЕМАҚЫ ТАЛАП ЕТУДЕ
Шығарылған күні: 24.05.2016
Студиядағы дикторлар
Ақпараткөзі:Kloop (https://kloop.kg/blog/2017/05/30/bishkek-voditelrazdavlennogo-derevom-dzhipa-potrebuet-kompensatsii-ot-merii/)
Биылғыжылысоңғықоңырау27 мамырдасоғылады,яғнижақындамектепб
укештеріболатынынбілдіреді.Алайда,мұндайіс-шараларғаБ
ітр
іл
мМини-стр
іг5 жылданбр
л
іетыйымсалған.
Сюжет
30 мамыр2017 жыл
Кадрдан тыс мәтін
Ү
стін
еағашқұлағн«ЛексусGx 470» и
е
і қалаб
с
и
л
ігн
еөтемақыталапетпек.Мэрияөтемақытөлеумәселесінсотшешетінхабарлады.Қатысоқанжел16 мамырдаб
үкілқалабойынша29 ағаштықұлаты.Те-р
е
ктр
діңб
ірСұлтан
Ибраимовкө
ше
сінде
гіЖеңісалаңыныңжанындатұрған«ЛексусGХ470» кө
л
еқұлағн.Көліки
ігн
е
і Элдиярдыңайтуын-ша, оныңотбасыМ
с
ә
ң
гіл
калаудыңжанындасеруендепжүрген.»Менкө
л
ітМ
ә
ң
гіл
калаудыңжанындақойып,
бесминутқабалаларымныңқасынабардым.Кенетнқатыжелоғып,үлкенағашменіңкө
л
ігм
іңү
н
теқұлады.Ендікө
с
л
ікқалпынаке
л
тір
гжарамсызболыпқалды»,- д
у
е
д
іЭльдияр.К
ө
л
іки
е
сіөтемақыалуүшінмэрияғаж
тайты.
е
үгін
«Зеленстрой»муниципалдыкәсіпорныныңбасагрономыЭльнураДжол-дошевасұхбатындаKloop.kg-гебергенсұхбатындаөтемақыө
тлеутура-лымәселеніе
тксотшешеалатынынайты.«Біза
ктжасадықжәнетә
р
тіпбойынша
бұла
ктсотқаберіледі.Сосынсотшешімібойыншаөтемақымәселесіанықталады.Бұлб
ізд
ңқұ
зы
р
е
тім
іздеемес»,- д
е
д
іол.Патруль-д
ікмилициябасқармасыныңбаспасөзхатшысыТаалайБұғыбаевKloop. kg-геқаладакө
л
ікұтрағы
арнайыжолбе
лгіе
р
ім
е
нкө
р
се
тіл
найт-ты.«Жүргізушіалдыменб
е
л
гіқарауыкерекеді.Егеркө
л
і тұрағыныңб
л
е
гісболса,ондакө
л
іктқоюғаболады,егержоқболса,ондаболмай-ды»,— д
е
д
і Бұғыбаев.Алайда,Лексуи
е
сікө
л
ігнаялдамаданөткененке
й
інқалдырған
жәнекө
л
ікқоюғаболатындығытуралыб
е
л
гіжолдыңбұлу
часке
інорнатылмаған.
Киімтіге
ншеберханадакөңілдікешкеки
е
тінкөйлектртігуде,бутикердекостюмдерменсмокингтерки
іпкө
р
іпжатыр.Қымбатавтомобильдерменли-музиндер,мейрамханаларменкафелералтыайбұрынброндалған.Түлектркөптенкүте
нм
е
ктпі б
усә
ітр
тінатпө
тугедайындалуда.
Бішкеқаласыб
іл
мбасқармасыныңбастығыСәулеМейірманованыңсұхбаты
Иә,ата-аналар«Бізқыркүйекайындамейрамханағатапсырысбе
р
іпқойған-быз.С
ізб
ізгекешө
ткізугеқалайтыйымсаласыз?»дейді.
(Google-maps карталарынасілтеме,ондабеіл
горнатылғанын,орнатылмағанына- дамдардыңб
ә
р
і көре
алады)
ҚЫРҒЫЗ ҚАРАҢҒЫЛЫҒЫ
221

112.

ҚЫРҒЫЗ ҚАРАҢҒЫЛЫҒЫ
ОШ: ТЫЙЫМ САЛЫНҒАН МЕКТЕП БІТІРУ КЕШТЕРІ
Кадрдан тыс мәтін
Алайда,5 жылбұрынБ
іл
мм
и
ни
стр
лігндемектепб
укештерінө
ітр
гетыйымсалды.Алайдабұлтыйымдыешкімелемейді.Ата-аналарда,түлектрдемектепб
ткізу
уке
ітр
ш
ін
сзқалғысыкелмейді.Мұғалімдергее
скр
іп
тмерекгеақшажинайды.
Бішкеқ.ІБ
Бә
кмелетктолмағандарісте
іж
р
ө
н
ід
е
гіинспекциясыныңбастығыЖә-миләТо
кмбаеваменсұх
бат
Осыфактілергетоқалғымкелед.і Ата-аналарбалаларынакө
б
ір
е
куақытбөліп,сөй-леседеймін.
Кадрдан тыс мәтін.
222
ОШ: ТЫЙЫМ САЛЫНҒАН МЕКТЕП БІТІРУ КЕШТЕРІ
Ақпарат көзі: КТРК(https://www.youtube.com/watch?v=ymVyLYlEfIo&list=PLeACsCPrcY3Cf
KKo75y98FvsUCvv2FDK9&index=4&t=5s)
Шығарылған күні: 26.05.2015
Студиядағы диктор
Жақындабарлықмектптердесоңғықоңыраусоғылады.Алжоғарысыныпоқушыларымектеппартасыменқоштасады.Бұрынайтылғандай,қаңтарайындағытөрткүн
д
і де-малысқабайланыстысоңғықоңырау29 мамырғаауыстырылды.Мектепб
ітр
уш
іл
е
рбұлмерекгеерекшеынтажігермендайындаламын.Алайда,кафелерменмейрамханалар-даатапө
тугежәнекө
лікпе
нсеруендеугеқатңтыйымсалынған.ОқушыларережелердібұзбауыүшінОштақандайжұмыстарж
үр
гізл
е
тн
іД
и
н
а
рМамекованыңматериалында
Кадрдан тыс мәтін
Биылғыжылы,алдыңғыжылдардағытә
іздсоңғықоңырауменмектепб
р
укештерінө
ітр
гетыйымсалынған.29-мамырдамектптердесалтанатыжиынөтеді,алмектепб
ткізу
уке
ітр
шідемектптеө
ткізл
п
,а
те
стапсырур
ә
сім
іб
ірса
ғтнары
тқуақытқасо- зылмайды.Соныменб
ә
р
і бітед.і Әртүрлекбұлжаңалықтыә
р
түл
і
қабылдады.
Біреулермектепғимаратындаатапөтеді,сондао
қуорныныңбасшылығыжауапбереді.Албіреулермейрамханалардаатапө
те
д
і немесета
ғшығады,бұлүшінешкімжауапбермейді,әрине,ата-аналаржәне,еңалдымен,түле
у
ктр
діңө
д
зе
р
іжауаптыболады.
Сондай-ақ па
тр
ульдікмилициябасқармасындажүргізушілерденқырағыболуды,алтүлектрденмашиналардыңлюктеріментерезлеріненбастарыншығаруғатыйымсалғанжаңазаңдыса
қтудысұрайды.
Бішкеқ.ПМБбастығыныңорынбасарыЭрланАтантаевтыңсұхбаты
Қ
а
зір
д
ңө
зінде«Автобұзақылық»заңыкүшінеенді,оғансәйкесо
клоннамен5-тенартықмашинажүруге,осымашиналардыңлюктеріненбастарыншығаруғаболмай-ды. Бұләректерүшін3-тен5 мыңсома
ғде
й
інайыппұлсалынады.
Кадрдан тыс мәтін
Үйленутойынаарналғаннемесемектепб
уке
ітр
ш
ін
ңкортежінеболғанынақара-мастан,колоннаменжүругетыйымсалынады.ПҚБқызметкерлері,сондай-ақБіш-ке
тің500-гежуықмилиционерікүшейіл
тгенрежимгеауыстырылды.Мұндайоты-рыстарқұқыққо
р
ға
уоргандарыныңқым
зеткрлерінеқарсы
шығуанемесеқа
тЖКО-наұласады.ӨткенжылыДжалал-Абадоблысындамектепб
уіп
дмерекелеуке
у
ітр
д
зін
гЖКО-да6 түлекаурханағтүсі,2 жасөпірмменоператорқайтысболды,минивэнсалонындабарлыы
ғ 9 адамболған.
Дастан Нұрланұлының сұхбаты, мектеп бітіруші
Бұрындарымектептүлер
іктбұлатулыкүндіқалайкеңкөлемдеатапө
ткені,мерекелерд
і қалайұйымдастырғаны,таңдықалайқарсыалғаныесім-ізде. Жадымыздақалуүшінб
ізде
ауқымдыетіпатпө
ткім
ізкеледі.Неіктлнтыйымсалады?
ҚЫРҒЫЗ ҚАРАҢҒЫЛЫҒЫ
Қаныкей Қаныбекқызының сұхбаты,
мектеп бітіруші
Меніңойымша,мұндайтыйымдарсалынғаныдұрыс,ө
й
тке
н
і үлкендерб
ізд
ңқа
гм
сзд
уіп
ойлайды,соныменқатрбұлкөпшығындар-дықажететді.
223

113.

ҚЫРҒЫЗ ҚАРАҢҒЫЛЫҒЫ
ОШ: ТЫЙЫМ САЛЫНҒАН МЕКТЕП БІТІРУ КЕШТЕРІ
224
7-САБАҚ
Кадрдантысм
ә
тін
ОШқалалықб
іл
мберубасқармасымұғалімдержәнеата-аналаркомитеріменжұмысжүргізеді.
Ош қ. Білім беру басқармасының маманы Әбдіхалық Ақжоловтың сұхбаты
Әрмектптесалтанатыжиынса
ғт9-дабасталып,са
ғт10- дааяқталады.ЕгермектепБ
іл
мберубасқармасыныңнұсқау-ларынорындамаса, ондамектепдиректорынжұмыстаншыға- руғаде
й
ініс
қарастырылады.
Кадрдан тыс мәтін
Гагарин атындағы № 17 мектеп-гимназиясының директоры
Айгүл Жүнісованың сұхбаты
Мэриябарлығымызды,соныңішіндеата-аналардыдажинады.
Оларбұлбұйрықтуралыө
д
зе
р
і деестід.Сондықтан,менб
ізд
ң
тараптантәртіпболмайдыдепүм
ітенемін.
Қ
сзд
уіп
а
ктқұыққо
р
ға
уоргандарыбақылайды.Бұлкүн
і қиындықтартудырмауүшінолармейрамханаларменкафелердің,сондай-ақавтомобилько
р
те
жде
р
інңиелеріменү
ін
с
тд
р
ужұмыстарынжүргізд.
Интервью Жениша Ашырбаева, пресс-секретаря УВД г.Ош и Ошской области
Если они нарушат правила, то мы будем их штрафовать. Если честно, в этом году все
строже, чем в прошлом.
Ош қаласы және Ош облысы ІІБ баспасөз хатшысы Жеңіс Әшірбаевтың сұхб аты
Кадрдан тыс мәтін
Соныменқатар,мерекекүнде
р
і құыққо
р
ға
уоргандарыныңқызметкрлеріке
зш
іл
кетеді.2 мыңнанастаммилиционермен3 мыңжа-сақшыларжұмысісе
тйді.Ақсақалдарке
ңсіде,әйелдеркомие
тріндежұмылдырамыз.
ТАҚЫРЫП:
МЕНІҢ ИНТЕРНЕТТЕГІ
МҮМКІНДІКТЕРІМ

114.

МЕНІҢ ИНТЕРНЕТТЕГІ МҮМКІНДІКТЕРІМ
Мақсаты: жаңамедиадағыақпаратысынибағлаудағдысынқалыптастыруға,соныменқатржаһандықж
е
л
інпайдалануарқылыпайдалыдағдылардыи
ге
р
угекөмектесу.
226
Сабақ тақырыбын хабарлау.
Мұғалімоқушыларданөткенсабақтнеө
тіл
нтуралысұрайды.
ге
Мұғалімб
үгінсабақтоқушылардыңинтернеттуралыб
іл
м
д
е
р
інте
кср
іле
тін,ә
р
түл
і онлайн-ресурстартуралыталқылайтындарынхабарлайды.Б
үгінсабақтИнтернетпенақпаратықтехнологиялардыңзаманауиәлемдегіорнын,Интернетіңқа
гзаманадамыныңө
зр
м
ір
н
д
е
гр
ө
л
і менқызметінжәне«жаңамедиа»мен«аза-матық
журналистика» ұғымдарынқарастырамыз.
СЛАЙД № 1
Міндеттері:
АдамныңмәдениетіменоныңжалпыөмірсалтынқалыптастырудағыИнтернетіңр
ө
л
ін
ңартуынайшықтау;Интернетіңадамғажағымдыжәнежағымсызә
се
р
інанықтау;
Қоғамғаақпаратықықпале
тумәселелерітуралытүйіндержасау;
Д
үни
е
жүзілкжаһандықж
е
л
ід
е
гадамныңдамуынаарналғанқұралдарментаныстыру;Жел
ід
еақпаратыпайдаланғандаоқушылардыңсыниойлауа
қбл
іе
ін
тдамыту;Кө
пшілкалдындасөйлеудағдыларынқалыптастыру;
Өзбетіншеойлануға,өзкөзқарасыүшінжаупкершілікебаулужәнепайдалытехникалықжаңалықтардыи
ге
р
гедегнқұштарлықтыояту.
у
Құрал-жабдықтар:мультимедиапроектор
Сабақ типі: б
іл
м
д
і жүйелеужәнежаңаматериалдыоқу.
Негізгі ұғымдар: «Интернет»,«жаңамедиа»,сыниойлау,ақпарат,ә
ле
м
у
е
тікжелі,мессенджер.
Сабақ барысы:
1. Ұйымдастыруке
зңі.Сәлемдесу.Оқушылардыңсабақдайындығынтексеру.Сыныптаықпалдастыққарым-қатынасорнату.
2. Жаңамат
ериалдымеңгеру.
Сабақ жоспары:
- Интернетпенақпаратықтехнологиялардыңзаманауиәлемдегіорны;
- Интернетіңқа
гзаманадамыныңө
зір
м
ір
н
д
е
гр
ө
л
і менқызметі;
- «Жаңамедиа»мен«азаматықжу
рналистика» ұғымдары.
МЕНІҢ ИНТЕРНЕТТЕГІ МҮМКІНДІКТЕРІМ
227

115.

МЕНІҢ ИНТЕРНЕТТЕГІ МҮМКІНДІКТЕРІМ
(ҰСЫНЫЛАТЫН
УАҚЫТ: 5 МИНУТ)
1-ЖАТТЫҒУ. «ИНТЕРНЕТ-РЕСУРСТАР
228
2-ЖАТТЫҒУ. ВИДЕОРОЛИК КӨРУ
(ҰСЫНЫЛАТЫН
УАҚЫТ: 5 МИНУТ)
1 қадам. Ә
леуметікмедиажеліердіңтө
ң
ке
р
істуралывидеоныкөрсету
СЛАЙД № 2
(«РеволюцияСоциальныхмедиасетей»https://www.youtube.com/watch?v=tbQj
2xTSSzo&list=PLeACsCPrcY3CfKKo75y98FvsUCvv2FDK9&index=7)
1 қадам. Оқушыларүшт
опқабөліне
ді.
2қадам. Каждаягр
упаполучаетодинаковоезаданиевкарточках.Әртопкарточкаларғажазылғанбірдейтапсырманыалады.Тапсырма: ине
трнетресурстардыңбелгішелерінтабыңыз.Оларқалайаталады?Оданке
й
інинтернет-ресурскесәйкеске
лін
танықта-манытабыңыз.
2қадам. «Интернетмағанқалайкөмектеседі?»д
егнтақырыптавидеоныталқылау.
1.
2.
3.
А.Көңіл-ашарлықә
л
е
м
у
е
тікжелі.Достарменсөй-лесу
, фотоменвидео, фильмдерменсериалдарм
,узыка,ойындар,қызығушылықтарбойыншатоптар.Әлеу
метікж
е
л
і
Mail.RuGroup иелігнде,б
іркүнде70 миллионадамкір
ді.
е
Б.Бұлсмартфонқолданушыларынате
зарадахабар-лама(фотоменвидео) алмасуа
ғм
м
ү
кін
дбереді.
Оныңатауыда«неболыпжатыр?»дегнмағына
береді.
В. Егербұлресу
рсголливу
дтықки
н
о
кмпаниябол
ға
н- да,ондаәраптасайынматериал60 000 жаңафильмшығаруғаж
ткілболатынеді. Бұлресу
е
ртағыбарлықвидеоныкө
р
уүшін
1700 жылкерек.Бұл– еңтанымалвидеохстинг, я
ғн
ивидеожариялау
ғабола- тынресурс.Қолданушылар/сайтқакір
тнадамдарсаныбойыншае
е
кін
ш
іорыналады.Ақпараты
сақтау,жіберу,көрсету,монетизацияқы
зм
е
тр
інкөрсетді.
5.
Д.Мұндатөртбұрышқанаемесальбомды,пор-тр
іформатардабар.Бұлте
е
зарадафотоменвидеоалмасуа
ғарналғансервис.
Е.И
н
те
р
н
е
тгіірізд
ужүйесі.Танымалдылықбойыншан
е
ө
м
ірб
ш
н
ір
іжүйе(77,05%), айына41 млрд345 млнсұранымдыөңдейді.
Барлықфор- матғықұжатрдыізд
гболады.
у
е
6.
Ж. Веб-интерфейсарқылыбұқаралықхабарламаалмасуа
ғболады, кезкел
генжастаы
ғ интернетқолданушығаарналғанСМСнемесебасқбағдар-лама. Бұлжел
ңло
ін
гти
і құ
п
аұқсайды.
с
З.Бұлресу
р
танинтернетқо
лданушылардыңбарлыы
ғ деріклақпара
талады. Кезкел
генадамавторболаалады. Бұл– баршағақо
лжетімді,көптіл
ді,әмбебап,ко
н
те
іе
р
кінинтернетэнци-клопедия.
7.
4.
Қ
гзаманныңадамынзаманауитехнологиялар:Интернетсіз,ұялыбайла-ныссыз,техникалықжағынандербескомпьютерлергетеңке
зір
а
лтінтелефонсызелестуқиын.Интернетіңб
ізд
ңө
м
ір
м
ізгедендепе
н
іпке
тн
і соншалық,олтеледидардың,радионың,магнитофонның,ақпаратысақтужәнежібе
р
уге
арналғанбарлыққұралдардардыңорнынбасты.
Қ
гуақытаи
зір
а
нте
р
не
тіңкөмегіменадамдарб
іл
малады,оқиды,бизнесінжүргізеді,қызығушылықтарыбойыншамүдделесадамдардытабады,басқаел-д
гікомпаниялардақашықтанжұмысістейді.Сондада,халықаралықалаяқтар-дыңшырмауынатүсіпжатады.
е
Интернеттехнологиялықм
үм
кін
д
те
р
і мендаралығыныңарқасындаақпаратсақтудыңжәнетаратудыңеңн
гізорнынаайналды.Төртжылдыңішінде50 000 000 адамдықаудиторияжинады.Радиомұндайаудиторияжинауүшін38 жыл
е
жұмсаса,телеавизя13 жылдажинады.Генетик-ғалымдарқа
гбала-лардыңбойындағы«электрондыген»туралыайтыпжүр.Виртуалдыөміролар-дыңөмр
зір
іл
е
р
ін
ңажырамасб
ө
л
ігн
еайналды.
Б
үгінтаңда«ойлау»,«ойлану»дегнұғымдарақпаратықайданжәнеқалайіздеукерекдегнтір
кестрменмағыналасболыпкеті.
8.
9.
.ГБұлресу
рсқо
лданушыларыкү
нсайын
Миллионлайкпенкомментарийқалдырады,300 миллионс
р
у
е
тжариялайды.2011 жылыақпанда
«Google» компаниясынығТаяуШығыстанымаркети
н
г
бойыншааймақтықменеджеріВаэльГонимЕ
ги
е
п
тіө
ң
кр
ісдәлосыә
л
е
м
у
е
тікж
е
л
і үшінбасталдыдеді.Бұл– ә
л
е
м
д
е
ігеңіірәлеу
метікжелі.
3 қадам. М
ұғалімніңтолықтыруы.
И. В 2002 году у этого ресурса появился раздел на
кыргызском языке. Но активно он начала
заполняться лишь в 2012 году.На этом ресурсе, где
практически все пользователи интернета черпают
сегодня основную информацию, автором может стать
любой. Это общедоступная многоязычная
универсальная интернет-энциклопедия со
свободным контентом.
Дұрыс жауап:
1-В YouTube, 2-ГFacebook, 3-АОднокласники,4-БWhatsApp, 5-Е Google, 6-Д
Instagram, 7-З Википедия,8-Ж Twitter.
МЕНІҢ ИНТЕРНЕТТЕГІ МҮМКІНДІКТЕРІМ
229

116.

МЕНІҢ ИНТЕРНЕТТЕГІ МҮМКІНДІКТЕРІМ
(ұсынылатын
уақыт: 5
минут)
1 қадам. Оқушылар3 т
опқабөліне
ді.
2 қадам. То
птарғатапсырматаратылады.
1989
Бөтенадамдарменсөйлеспе/жеткендетелефоншал
ТВ/музыка/ойындар
Қоңыраулар/хатар
Кабел
д
ь
іТВ/дисктер
Плеер/таксофон
Сарыпарақтр/телебағдарлама/гзеты
ӨЗ ОЙЫН БІЛДІРУ
ТВ/музыка/ойындар
2017
До
та
срмену
ақытө
ткізу/біркиімменжүру/хатжазу
Бөтенадамдарменсөйлеспе/ жеткендетелефоншал
Қоңыраулар/хатар
Кабел
ь
д
і ТВ/дисктер
Плеер/таксофон
Сарыпарақтр/телебағдарлама/газеты
?
ӨЗІН ӨЗІ БАҒАЛАУ ?
ӘЛЕУМЕТТЕНУ
?
ҚАУІПСІЗДІК
?
БАЗАЛЫҚ
?
КОММУНИКАЦИЯ ?
БАҚЫЛАУ
?
ЖОЛ ЖӨНЕКЕЙ
?
АҚПАРАТ
?
ӨЗ ОЙЫН БІЛДІРУ
МЕНІҢ ИНТЕРНЕТТЕГІ МҮМКІНДІКТЕРІМ
блогтар/
подкастар
Онлайнқа
уымдастық/
”Достар” ойыны
Эл.пошта/хабарлама/
ұялытелефон
Мобильді
телефон
201
7
Спортшыб
/ай/ келбеті/кө
л
ң
д
Спортшы/бай/ келбетті/кө
ң
л
д
і
Достарменуа
қытө
ізутк/біркиім
менжүру/хатжазу
Соңғы 20 жылда адамдардың
тәртібінің өзгеруі
?
ӨЗІН ӨЗІ БАҒАЛАУ ?
ӘЛЕУМЕТТЕНУ
?
ҚАУІПСІЗДІК
?
?
БАЗАЛЫҚ
КОММУНИКАЦИЯ ?
БАҚЫЛАУ
?
ЖОЛ ЖӨНЕКЕЙ
?
АҚПАРАТ
?
«Құрмеіткүндекл
і ...»
СЛАЙД № 3
Тапсырма:
Суреткқарап,Интернетіңдамуынабайланыстыкөптегнмаңыздысалалардаадамдардыңтәртіб,жүріс-тұрысықалайө
зге
р
н
і туралыойларыңыздықа
ғзтү
ір
с
ң
.з
«Құрметікүнде
ікл...»
230
198
9
3-ЖАТТЫҒУ.
«АДАМДАРДЫҢ
ТӘРТІБІ»
Жауаптарыңыздызертеуқорытындысыменсалыстырыңыз.
HDTV/iPod/видеоойындар/интернет
Электрондыпошта/
твитер/әлеуметік
желіе
р
Цифріклвидеожазба/
цифріклконте
і
жүкте
у
iPod/мобильдітелефон/
смартфон
Іздеу/цифрл
ікабел
д
ь
і
ТВ/интернет
231

117.

МЕНІҢ ИНТЕРНЕТТЕГІ МҮМКІНДІКТЕРІМ
3-ЖАТТЫҒУ. «ОРЫНДАЛҒАН
АРМАН»
-қадам. Мұғалімслайдтардыкезкпенкөсетіп,сур
е
тгіадамдардыңкімекенін,олардыңтанымалболуынаи
нте
р
не
тіңқандайкө
м
е
гіболғанытуралысұрайды.
Интернетіңдамуыкөпе
тгнадамдардыңсүй
іктісте
нтауып,табысқажеуін
р
темүм-кін
дашты.
Солардыңб
ір
е
гй– T
I-технологиялард
ңбасындатұрған,Apple, NeXT жәнеPixar компанияларыныңн
н
уір
ә
гізнқалаушыСтивДжобс. Оныңарманыныңарқасындақа
е
ір
зәрүйдедербе
ккомпьютербар.
232
МаркЦукербергстудентке
зін
д
едостарыменб
ір
гестудентергеарналғанә
ле
ум
е
тікж
е
л
індайындады.Олқа
зірмиллиондағанадамдыбайланыстырыпотырғантаны-малж
е
л
ігеайналды.СоныңарқасындаЦукербергЖершарындағыеңбайадамдар-дыңтізм
еенді.
ін
Facebook дүниежүзібойыншақолданушылареңкөпкір
тн
е
веб-сайтарбе
стігнкір
ді.
е
СЛАЙД № 5
СЛАЙД № 4
МЕНІҢ ИНТЕРНЕТТЕГІ МҮМКІНДІКТЕРІМ
233

118.

МЕНІҢ ИНТЕРНЕТТЕГІ МҮМКІНДІКТЕРІМ
234
Мынақыздаркө
п
ш
іл
ке“Аминка- Витаминка”дегнатпенжақсытаныс.Қыздардыңютубарнасындае
кімиллионғажуықжазылушыларыбар.Олардыңә
зіл
д
е
р
інте
кқанаҚазқстанемесбарлықТМДелдерітамашалайды.
СЛАЙД № 7
Ж
е
тіскжеткндердіңарасындаб
ізд
ңотандастарымыздабар.Мәселен,б
гін
ү
д
егу
лкомпаниясындаүшқазқстандықжұмысісе
тйд:іС
е
р
ікБекетаев,МадиярАйтбаев,ЕржанӨткелбаев.
Бұлж
рбалакүн
ігте
іе
нте
калпауыткомпаниялардажұмысіс
д
у
те
і ар-мандаған.АлайдаС
е
р
ікБектаевте
күшіншіәңгімелесуденке
й
іна
ғнал
гуд
ажұмысісте
угкеліскен.
СЛАЙД № 6
МЕНІҢ ИНТЕРНЕТТЕГІ МҮМКІНДІКТЕРІМ
235

119.

МЕНІҢ ИНТЕРНЕТТЕГІ МҮМКІНДІКТЕРІМ
236
Өткенжылықарапайымауғанбаласыныңарманыныңқалайорындалғанынб
кіләлемтамашалады.ОныңМесидепжазылғанполиэтиленпакетнжасалғанформаки
ү
іпүтскенсур
е
тіжелідекеңтаралды.Б
іржылдансоңаа
ты
қ футболистбаламенкед
зесі.т
СЛАЙД № 8
4-ЖАТТЫҒУ. «МЕН
НЕНІ ҚАЛАЙМЫН?»
(ұсынылатын уақыт:
10 минут)
Міндеті: әроқушыжекеинтернетм
үм
кін
д
те
р
інқарастырады.1-қадам. Оқушылардыңжекежұмысы
Оқушыларө
зд
е
р
ін
ңармандарытуралыойланып,оныекі-үшсөйлемменжазады.Тапсырмаға1 минутберіледі.
2-қадам. Арманорындалуыүшіни
н
те
рті қалайқолдануғаболады?5 тә
сіл
нжазыңыз.Тапсырмаған1-2 минутберіледі.
(мұғалімге: Мысалы,менағылшынтіл
д
н
есө
й
ле
й
тінадамменб
геағылшынтіл
ір
нскайпарқылыүйренеаламын;босжұмысорындарысайтынанжақсыжұмыстабааламын;әлемдіңкітапханалардыонлайнпайдаланааламынжәнет.б.)
3 қадам. Оқушыларке
й
б
іридеяларындауыстапайтады,оларбесб
а
ғн
аб
ө
л
ін
пта
қғжазылады.
4 қадам. М
ұғалімәрбағныңастынаи
н
те
р
н
е
тіңфункциясынжазады.
Ақпараттық қызмет
Ақпарат жіберу функциясы
Әлеуметтік қызмет
Білім беру, оқыту қызметі
Көңіл-ашарлық(көңілкөтерушілік)қызмет
Ең жедел және баршаға қолжетімді (бұқаралық) ақпарат көзі
Жекежәнеіске
л
р
і виртуалдыкоммуникация
Қызығушылықтар бойынша контентке өте бай
Білім алу мен дағдыларды игеруге арналған бай кеңістік
Өзін-өзітану,кө
ң
ілкө
те
р
ужәнежекемәселелердішешуорны
“адамөмір
д
н
еинтернетосындайқызметратқрады”.
5-қадам.Оқушылар5 то
пқабөлінеді.Әртопб
ірфункциянатаңдайды.
Тапсырма:И
нте
р
не
тіңқы
зм
е
тінтү
індір
с
,нақтыб
у
ірқы
зм
е
тібойыншамейліншекө
пмысалкелтіру
.
• Интернет– еңжеделжәнебаршағақо
л
ж
е
тім
д
і(бұқаралық)ақпараткө
зі(ИнтернетесайтыбарБАҚ-тардыатаңыз)
•Интернет– жекежәнеіске
л
р
і виртуалдыкоммуникацияалаңы(email, месэнджерлер- Скайп,ВотсАпп,Телеграм,Вайбер,ә
л
е
ум
е
тікжелілер).
•Интернет– қызығушылықтарбойыншако
нте
нткеөтебайклуб(әлеуметікж
е
л
іе
р
д
е
гітоптар,тақырыптық/салалықпорталдарменфорумдар)
•Интернет– б
іл
малумендағдылардыи
ге
р
уарналғанбайке
іст(онлайнуниверситер,курстар,б
ң
іл
мб
е
ртінкурстар,энцикло-педиялар)
• Интернет– ө
зін-ө
зітану,кө
ң
ілкө
те
р
ужәнежекемәселелердішешуорны(инстаграмм,блогтар,қалакартасы,та
ксижәнет.б.)6-қадам. Топтардыңпрезнтациялары
Түйін:Интернет– жеке,тұрмыстықжәнекә
сіб
им
ін
д
е
тр
д
і орындауүшіныңғайлызаманауиқұрал.Бұлқосымшаб
іл
ма
луғажәне
шығармашылықтұрғыдаашылуғам
үм
кін
дбе
р
е
д
і
МЕНІҢ ИНТЕРНЕТТЕГІ МҮМКІНДІКТЕРІМ
237

120.

МЕНІҢ ИНТЕРНЕТТЕГІ МҮМКІНДІКТЕРІМ
6-ЖАТТЫҒУ. «ИНТЕРНЕТ
МҮМКІНДІКТЕРІ»
(ұсынылатын
уақыт: 5 минут)
1-қадам. Мұғалімәрслайдыжеке-жекекөрсетді.М
ә
тіндіо
ғаболадынемесеөзойынайту
қу
ғаболады.
Интернет– еңүлкен,еңбайақпараткөзі.Бірнешежылбұрынағылшынтіл
н
д
е
“google” е
гресмитүрдепайдаболды.Ол«Интернетеіздеу»д
тіс
е
гн
д
і білдіреді.
“digital” стиліндеойлау– қа
гадамдардыңүлкенкөлемдіақпаратымидасақта-май,онықайданжәнеқалайізд
зір
е
уке
тігнб
р
іл
уқабілеті.Мамандарқір
з“digital ойлау”туралыкөпайтады,бұлбарлықдерекөздерденке
а
л
іпжатқнақпаратрағы-нын,ресмиақпаратболсын,
месенджерденкелгенха
тболсын,б
іржүйегкелтірп,талдауқабілеті.
Қа
же
ті ақпаратыбірдентабуүшінсұранымдыдұрысжазукерек,соныменқатрдерекөзд
іңс
ім
н
е
д
іл
гндете
кср
генжөн.
238
СЛАЙД № 9
Интернет – жеке және іскерлік виртуалды коммуникацияға арналған алаң.
2015 жылымобильдіоператорларұялыбайланыстантүсе
тінкір
стңазайыпбаражатқанытуралыайтабастады.БұлИ
нте
р
не
тгіақпаратытұынукө
ле
м
інңар-туыменбайланысты.Технологияларб
ізд
ңжекежәнеіске
л
р
іө
м
ір
м
ізд
ңдеажыра-масб
л
ө
ігболыпкеті.Қ
а
зірэлектрондыпоштасызнемесеИнтернетсіз
маманжоқ.Түр
ліе
лдіңадамдарыменараласуға,түр
л
і лауазымдықы
зм
е
тгіадамдарменешқиындықсызбайланыса
қшығуаболады.
СЛАЙД № 10
Қ
гпошталыққызметерха
зір
а
тжолдап,ха
талуменшектелмейді.Мысалы,Gmail менYandex электрондыпошталарындамәтінді,кестені,презентациялардыжазуға,өңдеуге, ө
згертуге, са
қтуғам
үм
кін
д
ікберетінсервисбар.
Салмағыөтеауырдеректрдітасымалдауүшінқа
зірфлешкаларменди
скіле
ртіп
қо
лданылмайдыдеседеболады. Файлдардыжіб
еругеарналғанинтернет-серви- стерфотонемесевидеоархивсе
кіл
дірфайлдардыжібе
р
угем
үм
кін
д
ікбереді.
Файлжіб
е
р
іл
гнадамб
ір
денжүктепалаалады.
л
р
Іске
і коммуникацияда видеотрансляцияфункциясықосылғантоптықонлайнкездесулердеө
ткізугеболады.Мысалы,еңтанымалдары– Skypе жәнеZoom.
МЕНІҢ ИНТЕРНЕТТЕГІ МҮМКІНДІКТЕРІМ
239

121.

МЕНІҢ ИНТЕРНЕТТЕГІ МҮМКІНДІКТЕРІМ
240
Білім беру, оқыту қызметі
Мысалы,Вии
кпедия. Бұлресурса
қкезкел
генинтернетқо
лданушыжаңаматериалсалаалады,ресурстыңартықшылығыосында.Мақа-лаңыздыңсапасынақарай,дәлелдідеректрдіб
е
р
уің
згқараймақалажарықашығады. Сонымен
қатар,оқушыларрефератжазғндажәнесабақдайындалуүшінақпаратізде
гн
д
еб
ір
н
ш
іке
зктеВикипедиякө
м
е
гінежүгінеді.Бұл– ашықэнциклопедия,мұндаматериалдардые
р
н
кіпайдалануғаболады. Бірақ, мінде
ітүтр
десіл
темеболуыкерек.Сілтемеберілмегнжағдайда,
плагиатболыпсаналады.Кезкелгенпе
да
гом
ә
тінңб
ірб
л
ө
ігнгул
акө
ш
ір
пбасып-ақматериалдыңқайданкө
ш
ір
л
ге
н
і табаалады.
СЛАЙД № 12
Интернетіңә
ле
ум
е
тікқызметі:Интернет– қауымдасты-ж
қелілердіқалыпта-стырудыңти
ім
д
і тәсіл.
СЛАЙД № 11
МЕНІҢ ИНТЕРНЕТТЕГІ МҮМКІНДІКТЕРІМ
241

122.

МЕНІҢ ИНТЕРНЕТТЕГІ МҮМКІНДІКТЕРІМ
242
2000 жылдардыңбасындаәлемдемедиатөңкерісболды.ДәстүрліБАҚ(ТВ,радио,газет,журналдар)ақпаратыаудиторияғаж
е
ткізужылдамдығынанИнтернетнжеңілебастады.Интернетжобаларғакөптепақшасалынабасталды,жарнамакө-бейді.Қ
гуақытаБАҚ-ң
зір
а
барлығыинтернетнұсқанықатрж
үр
гізуетырысады.Алке
й
бірБАҚе
скіформатанжаңағаауысып,толықтайинтернетккөшті.
СЛАЙД № 14
СЛАЙД № 13
Интернет– өзін-өзітану,кө
ң
ілкөтеружәнежекемәселелердішешуорны
МЕНІҢ ИНТЕРНЕТТЕГІ МҮМКІНДІКТЕРІМ
243

123.

МЕНІҢ ИНТЕРНЕТТЕГІ МҮМКІНДІКТЕРІМ
ИнтернетресмиБАҚ-танбөлекқо
лданушылардайындағанақпарат- тықжәнекөңіл-ашарконтенткөп.Желіқолданушыларыкүндеб
іроқиғаныңкуә
сіболады,алқа
гтелефондарбірденсуректнемесевидеоғатүсір
зір
уге
м
үм
кін
д
ікбереді.Сондықтан,интернет
қарапайымадамдаржасағанкон-тентөтекөп.Цифрліформатағыақпаратб
ірсәтемыңдаған,тіп
тмиллион-дағнадамғаже
тінжәнеәринтернетқолданушымаңыздыақпараттара-тушыатанаалатынфеномен«жаңамедиа»депаталады.
244
Сабақ қорытындысы:
- Интерне
төмірсалтынө
згертеді;
- Интерне
тіңарқасындабасқашаойлаудыүйрендік;
СЛАЙД № 15
Қазқстанмедиаларыоқырмандаржібергенматериалдардыдажариядаудықо
лғаалған:
https://www.azattyq.org/
https://informburo.kz/
https://factcheck.kz/kaz/
ДәстүрліБАҚ-тазаманауитехнологияларағымынаіл
іпотыруғаталпына-ды.Мысалы,қа
с
е
зірәрТВбағдарламаныңжекебайланысде
р
е
ктр
і беріледК
і.езкелгенадамоларғаақпаратжолдайалады.Олардыңарасынанөзек-іл
те
ре
л
ктпалынып,эфиргешығып
ір
жатқнкездердеболады.Мысалы,қолданушылардыңмұндайб
е
л
сн
д
іл
гзаңсызқұрылысты,арнайыорын-дардантысқоқыстө
ге
тінорындардыңпайда болуындерке
ін
зд
ео
та
қуғкөмектсі.т
СЛАЙД № 18
- Интерне
тармандардыңорындалынакөмектесе
ді;
- Интерне
төтежылдамө
зге
р
іпжатыр.
Үй тапсырмасы: оқушылар3 топқабөліне
ді,әртопқатпсырмабе
р
іл
е
ді.
Тапсырма: Мектепсайтыныңжобасыменмазмұнындай- ындау. Оныңқандайфункцияларыболуыкерек?
ӘртопА1форматықа
ғзмектепсайтыныңбастыб
тін
е
салады;дизайнын, қандайбөлімдерболатынын,шрифтінт.б. жайтарынойластырады;
Оқушыларжұмыстарыналдағысаб
ақттаныстырады.
МЕНІҢ ИНТЕРНЕТТЕГІ МҮМКІНДІКТЕРІМ
245

124.

8-САБАҚ
Сабақтың мақсаты: Оқушылардыинтернет-гигиенаережелеріментаныстыру;дербесдеректр
діқалайжәненеүшінқо
р
ға
уке
р
тігнтүсіндір
у;
Сабақ міндеттері:
•Дербесдеректр
діңнее
ке
н
і түсін
дір
у,жекеемесақпаратыңжекгеқалайайна-латынынкөрсету;
• Интернетдербесдеректр
діқадағлад
уыңқиындығынкөрсету;
• Оқушылардыинтернет-гигиенаережелеріментаныстыру;
• Жаңаматериалдымеңгеруүшінпрактикалықжатығуларорында.у
Сабақ типі: құрама:жаңаматериалдымеңгеружәнеалғанб
іл
м
д
і тәжірбиедесынау.
Сабақ формасы: интерактивті:оқушылардыңб
е
лсендіқатысуыменлекция,прак-тикалықжұмыстар.
Жаңа ұғымдар: интернет-гигиена,цифр
лікұзір
қе
тл
к,дербесдеректер.
Басқа пәндермен байланысы: азматну
ТАҚЫРЫП:
ИНТЕРНЕТПЕН БІРГЕ
ЖАРАСЫМДЫ ҒҰМЫР КЕШУ
ИНТЕРНЕТПЕН БІРГЕ ЖАРАСЫМДЫ ҒҰМЫР КЕШУ
247

125.

ИНТЕРНЕТПЕН БІРГЕ ЖАРАСЫМДЫ ҒҰМЫР КЕШУ
ҮЙ ЖҰМЫСЫН ТЕКСЕРУ.
248
Достарыңызбенб
ір
гем
е
ктпіңсайтынжасадыңызделік.Сайтөтекөркемә
ірқазір-ігзаманғалайықтыжасалған.С
ізбұғанкөпуақытжұмсадыңыз.Сайтқам
е
ктпіңоқушыларыменбасқадаадамдартір
ке
л
уүшінсізкөпкүш
здсалдыңыз.Сайт
ің
қызықтыболуыүшінө
зе
ктімәліметерментолтырдыңыз.Күтпегнжерденбөтенбіре-улерсізд
ңсайтыңыздыбұзып,іш
д
ін
гбарлықбаптаулардыңтас-талқаныншығарды.Тіпт,сайтқакір
е
еалмайқалдыңыз.Мұндайсәтеқандайкүйдеболасыз?
СЛАЙД № 1
(ҰСЫНЫЛАТЫН УАҚЫТ: 5 МИНУТ)
Оқушыларп
леріменбөлісе
ікр
ді.
Үй жұмысын тексеру.
Сабақтыңбасындаүйжұмысынте
ксеру- геу
ақытбөлу
. Өзгетоптарсыныптаст- рыныңжұмыстарыментанысуыүшін,
әртоптыңжобасыналдын-алата
тқғіл
ге
уболады. Оқушылардыңидеяларынасынайтпай, құрметпенқараукере,кәрсайт
жобасыныңартықшылығынатапө
ткенжөн.Жақсартужолдарынб
ге
ірталқы- лаймыз.
МЕКТЕП САЙТТАРЫ
ИНТЕРНЕТПЕН БІРГЕ ЖАРАСЫМДЫ ҒҰМЫР КЕШУ
249

126.

ИНТЕРНЕТПЕН БІРГЕ ЖАРАСЫМДЫ ҒҰМЫР КЕШУ
250
1-ЖАТТЫҒУ. «МЕНІҢ
ПРОФИЛІМ»
(ҰСЫНЫЛАТЫН
УАҚЫТ: 10 МИНУТ)
СЛАЙД № 3
Тақырыптыте
р
е
ңір
ектүсін
уүшінмұғалімтапсырмабереді:
Күнсайынмыңдағансайтарғашабуылжасалатынытуралыжаңалықтарданоқыңдыңыз.Олардыңарасындабиржа,банктер,трансұлтықкорпорациялар,ФБР,NASA, Пена
тгонжәнеАқүй
діңсайтарбар.Бұлсайтард
сзктңэлектрондыжүйелеріменөте
уіп
қа
жақсықорғалған.
Осылардыескерсек,сізд
ңә
ле
ум
е
тікже
ліе
р
де
гіпарақшаларыңыздыбұзуөте-өтеоңай.Бәлкім,с
ізнемесес
ізд
ңжақындарыңыздыңб
ірбұлпроблемағакездескндеболар?
Парақшадатір
ке
л
гнкездеө
зіңе
н
гізсізд
ңдербесд
е
рктің
збар. Онықаскү-немдерө
зд
е
р
ін
ңараммақсатарындапайдалануымүмкін.
«Интернететанымалжаңаресурспайдаболдыдепелестіңз.Олә
ле
ум
е
тікжелілердің,видеохостингтердің,онлайнарналардыңм
үм
кін
д
ікте
р
нб
ір
кте
д
і.Со-ныменқатар,сабақо
қумендемалудыңжаңам
үм
кін
д
те
р
і бар.Достарыңыздыңкө
б
іжаңаресурсқатіркелді.Ресурсқатір
ке
л
уүшінтір
ке
л
уформасынтолтырукерек».
1қадам. Оқушыларғаоқушыларғат
ір
ке
уформасынтарату.Әлеуметікже
ліе
р
д
е
гіөзд
е
р
ін
ңжекеқұпиясөзде
р
інжазбаукерек.
СЛАЙД № 2
2 қадам. Әроқушыө
ңпрофилінашады.
зін
Логин*
Жынысы* ер/әйел
Жасы*
Электронды пошта*
Ұялы телефон нөмері
+7(7
)
-
-
Құпия сөз*
Құпия сөзді растау*
Ел / Қала
Отбасылық жағдайы
Оқу/жұмыс орны
Қызығушылықтары / Сүйікті музыка / Сүйікті кітаптар
Сүйікті кинофильмдер / Сүйікті телебағдарламалар
Профильдегіақпаратнсізтуралынеб
іл
угеболады?
ИНТЕРНЕТПЕН БІРГЕ ЖАРАСЫМДЫ ҒҰМЫР КЕШУ
251

127.

ИНТЕРНЕТПЕН БІРГЕ ЖАРАСЫМДЫ ҒҰМЫР КЕШУ
•Онлайн-ресурстарменқосымшалардағыакаунтарыңыздыбөтенадамдарданқо
р
ға
уүшінсе
н
ім
д
і құпиясөздере
гізукерек.
н
•Жекшелендіретінбаптаулардан(настройкиприватности)сізд
ңә
р
түл
і онлайн-ре-сурстардажарияланғандербесд
е
р
ктің
здбөтенқолданушылардыңкөреалмай-тындайқылуғаболады.
Қадам 3. Бұлсұрақжауапалуүшінмұғалімтолтырылғанпарақша- лардыжинайдыжәнекед
зейсоқә
тр
іпе
нтолтырылғанүл
гіе
р
д
і сыныпта- старынатаратады.Оларқолынаб
е
р
іл
ге
нкім
н
іңпрофиліе
ке
н
і табуыжәнеалғанүл
гіпарақшағаө
з
болжамынжазуғмінде.ті
Бұлкездетопмүшел
е
р
і бір-бірнекөмектспеуіжәнеөзболжамдарындауы- с
тапайтпауымаңызды.
252
Дербесдеректерді қорғайтын құралдар туралы ақпарат
•Дербесдеректрдібасқаруережелерісізгеинтернетжарияланғандербесдерек-те
р
д
іңсізд
ңж
е
л
ід
е
гб
е
д
л
ің
згеқалайәсере
інтүсін
те
угекөмектесед.і
СЛАЙД № 3
СЛАЙД № 4
Интернетдербесд
е
р
ктің
зджазбасбұрын,ресурстыңалаяқтардыңқолыменжасалғанжалғанпарақшае
м
е
стігнкө
зж
е
ткізң
.
Барлықоқушылартапсырманыорындағанкезде,мұғалімәрқайсысынанпро-фильи
е
ін
с
ңл
о
ги
н
і кезкпенайтуды,соданке
й
іноныңжее
кбасытуралыболжамынайтудыжәнедәлелдеудісұрайды.Барлықболжамдарайтылған-нанке
й
н
і ғанамұғалімпрофильиелерінен
жауаптардыңдұрыстығынрасту- дынемесежоқашығару
дысұрайды.
Қадам 4.Жатыуд
ғыталқылау
.
• Қайпрофильдітабуоңай/қиынболды?
• Профильи
е
сін
ңжекебасынболжауғанекөмектсі/едергікелтірді?
•Профильдердітолтырғанкездеб
ізқандайойлардыбасшылықааламыз?Қадам 5. Жатығуаяқталғананке
й
інмұғалімәроқушығао
тлтырғанпро-фильінқайтарадыжәнеө
ң
ін
зжекедеректрінемұқиятболуқа
ж
е
тігнатпөтеді.
ИНТЕРНЕТПЕН БІРГЕ ЖАРАСЫМДЫ ҒҰМЫР КЕШУ
253

128.

ИНТЕРНЕТПЕН БІРГЕ ЖАРАСЫМДЫ ҒҰМЫР КЕШУ
3-ЖАТТЫҒУ. «ИНТЕРНЕТГИГИЕНА»
254
С
ізқандайдаб
ірсайтардыңматериалдарынкөруүшінтіркелгенде,ә
ле
ум
е
тікжелілердежаңаакаунташқандасізформатолтырасыз.Кейдебұлтармақтардыңке
й
б
ір
е
уболмауымүмкін.Алайда,ө
ддербесд
зің
е
р
ктің
зджелідее
н
гізкезде,арықарайбақылаудаұстайалмайтыныңыздыұмытпауыңызкерек.Заманауиадамтехникалыққұрылғылардыңадамдартуралыдеректрдіжинайтынжәнеөңдейтінтехнологияларынанжасырынаалмайды.Сондықтан,дербесдеректрдіжариялағандақарапайымережелердіестеұста
ғнабзал.
(ҰСЫНЫЛАТЫН УАҚЫТ: 15 МИНУТ)
1қадам. «Интерне
т-гигиенаныңқарапайымережелер»
і тақы- рыбындап
талас.
ікр
СЛАЙД № 5
Интернет-гигиенадегнне?
Денсаулықтықоршанаортадатір
ш
іл
ке
тінвирустарменбак-терияларданқо
р
ға
ум
м
ү
кін
д
ікбе
р
е
тінережелергигенадепаталатынынбілесіз.Б
ізкішкентайке
зім
ізд
е
нбастапгиенаныс
а
қту
ға(тістазалау,а
тмақтнаралдындақолжуу,жеміс-жи-дектрд
і жуыпжеу)
дағдыландық.
Интернетдевирустарменбасқадақатерлердензардапшегуеболады.Оданденсаулықазиянкелмеседе,адамныңжан-дүниесіне,көңіл-күйіне,ақшасынажағымсызә
се
р
іни
т-гізеді.Б
ізкішкена
тйке
ім
зізд
е
нбаса
тпжекебасгиенасыереже-лерімен
танысамыз.Сондықтанда,ке
зкелгенқолданушыжел-ідеинтернет-гигиенаережеле
р
ін бұлжытпайорындауыкерек.
2 қадам. Оқушыларүшт
опқабөліне
ді.
3қадам. Әрт
опқатапсырматаратылады.Тапсырманыорын-дапболғансоң,әртоппрезнтацияжасадйы.
1 топ.Интернетқатерлердіңқандайтүр
ле
р
ібар?
2 топ.Интернет-гигиенаныңқандайережелерінбілесіз?
3
топ. Г
еоло
кациядегнне?Оныңартықшылықтарыменкемшілр
ктеқандай?
4-қадам.Топтардыңпрезентациялары.Оқушылардыңжауапта-рынтыңдау
.
«Әлеуметтік желіде өзін-өзі қалай ұстаған жөн»
ролигін көру (видеоролиікт«Карусе
ль»телеарнасыдайындады, ашықақпаратө
кздеріндежарияланған)
https://www.youtube.com/watch?v=3SWy6FUNFzg&inde
x=12&list=PLeACsCPrcY3CfKKo75y98FvsUCvv2FDK9
ИНТЕРНЕТПЕН БІРГЕ ЖАРАСЫМДЫ ҒҰМЫР КЕШУ
255

129.

ИНТЕРНЕТПЕН БІРГЕ ЖАРАСЫМДЫ ҒҰМЫР КЕШУ
256
Интернет-гигиена деген не?
Денсаулықтықоршанаортадатір
ш
іл
ке
тінвирустарменбактерияларданқо
р
ға
ум
үм
кін
д
ікбе
р
е
тінережелергигенадепаталатынынбілесіз.Б
ізкішкентайке
зім
ізд
е
нбастапгиенаныса
қтуға(тістазалау,тамақтнаралдындақолжуу,жеміс-жидек-терд
і жуыпжеу)дағдыландық.
Интернетдевирустарменбасқадақатерлердензардапшегуеболады.Оданден-саулықазиянкелмеседе,адамныңжан-дүниесіне,көңіл-күйіне,ақшасынажағым-сызә
се
р
інти
гізе
ді.Б
ізкішкентайке
зім
ізд
е
нбастапжекебасгиенасыережелеріментанысамыз.Сондықтанда,ке
зкелгенқолданушыжелідеинтернет-гигиена
ереже-ле
р
ін бұлжытпайорындауыкерек.
Интернет(жаһандықкомпьютерлікжелі)қа
зір
гуақытаәлемнің150-денастаме
л
ін
д
г15 миллионғажуықабонент,ж
е
л
ін
ңкөлеміайсайын7-10 % артыпотыр.
БұрынД
үни
е
жүзілкжеліфайлдаржіберуменэлектрондыпоштаарқылых
а
талмасуүшінқолданылатын.Қ
а
зірИнтернетіңкөмегіменкү
р
д
е
л
і мәселелершешл
іеді,Ин-тернетөтетанымал.Алайда,Ине
трнетнө
тнгенқауіп-қае
трөе
ткөп.
СЛАЙД № 9
СЛАЙД № 7
ЕгерИнтернет-гигиенаережелерінбұлжытпайорындайтынболсаңыз,ондақауіп-қа-терденқо
р
ға
ну
ғаболады.
ИНТЕРНЕТПЕН БІРГЕ ЖАРАСЫМДЫ ҒҰМЫР КЕШУ
257

130.

ИНТЕРНЕТПЕН БІРГЕ ЖАРАСЫМДЫ ҒҰМЫР КЕШУ
258
Интернет-гигиенаның негізгі ережелері
Интернет-гигиенаныңн
гізережелеріҚырағы,сақболыңыз!
е
СПАМдегнөтеқа
уіпт!
Желідеештеңенібұзбайтыналаяқтардакөп.Оларсізд
ңпоштаңыздыха
тжібереді.Хат сізгеалыстағыжақыныңызданмұрақалғанын,оныалуүшінсілтемеарқылыөтіп,картаңыздыңдеректрінжазуыңыздынемесемұранырәсімдеуүшінақшааударуыңызкерек
депжазылады.Мұндайалаяқтардыңқақпанынатүсте
уүшінм
ін
д
е
ттүрдесайтқакір
уд
ң
қа
ж
е
тіжоқ.Жалпы,мұндайкүмәндісілтемелердіашпағанжөн.
Қайтақалпынаке
л
тір
уқұралдары(құпиясұрақтар,қосымшапоштажәшіг,ұялытелефоннөмері.Құпияс
ө
зд
іе
згтү
ің
с
ір
с
еалмағандақайтақалпынаке
л
тір
угболады,олүшінсізтелефонн
ө
м
е
р
ің
д
зжазуыңызкерек.
СЛАЙД № 11
СЛАЙД № 10
ИНТЕРНЕТПЕН БІРГЕ ЖАРАСЫМДЫ ҒҰМЫР КЕШУ
259

131.

ИНТЕРНЕТПЕН БІРГЕ ЖАРАСЫМДЫ ҒҰМЫР КЕШУ
260
Сенімсіз,күд
ітсайтарданте
гінбағдарламалардыжүктемеугетырысыңыз.Ондайбағдарламаларменжұмысжасағандадаабайболғанжөн.Ондайбағдарламалармеб
ір
ге(немесесоныңкейпінде)сізвируснемесешпиондықбағдарламаныжазыпала-сыз.
Интернет-гигиенаның негізгі ережелері
Киберқатерлерден қорғану.
СЛАЙД № 13
Зиянке
л
тір
нбағдарламаларданқорғануүшінәрдайымжаңарыптұра-тынкешендібағдар
ламалардықо
лданыңыз.
Антивирустыуақтылыжаңартудыәдеткайналдырыңыз.Компьютеріңзбенкезкел
генфлешканывиру
сқате
ксріңз.Зиянкел
тір
нбағдар
е
ла- маларкомпьютердежасырыныпжылдапсақталыптұрабереді.Б
іркүн
ісзд
ңмаңыздыақпаратыңыздыжоққылып
жібереді.
СЛАЙД № 12
ИНТЕРНЕТПЕН БІРГЕ ЖАРАСЫМДЫ ҒҰМЫР КЕШУ
261

132.

ИНТЕРНЕТПЕН БІРГЕ ЖАРАСЫМДЫ ҒҰМЫР КЕШУ
262
«Интернеттегі қауіпсіздік» видео-ролик (видеоролиікт«Карусе
ль»теле- арнасыдайындады, ашықақпаратө
кздеріндежарияланған)
https://www.youtube.com/watch?v=FjGJjJ-ddrw&list=PLeACsCPrcY3CfKKo75y98FvsUCv
v2FDK9&index=10&t=4s
«Геолокация»сө
зігр
е
ктің«жердіңб
ткіқабаты»дегнмағынабе
е
р
е
тін«гео»сөз-іненжәнеағылшынша««location» «орналасқанжер»,«позиция»дегнсөздеріненқұралған.Бұл– радиосигналдарарқылыо
б
ъ
е
ктін
ңтұрғанжерінанықтауғаарналғанүрдіс.
Соңғыжылдарыб
ізгебұрындарыбеймәлімболғансөздерқолданысқае
н
іпкеті.Со-ныңб
ір– геолокация.Бұлсө
зд
і бұрынәскериадамдар,теңізшілер,ұшқыштарсе
кіл
д
е
й
б
ірмамандықтыңө
кіл
д
е
р
і ғанақолданған.Қ
а
зірбұлсөзкүн
д
е
л
іктөмірде,интер-нет жи
і қо
лданылады.
«Геолокация»сө
зігр
е
ктің«жердіңб
ткіқабаты»дегнмағынабе
е
р
е
тін«гео»сөз-іненжәнеағылшынша««location» «орналасқанжер»,«позиция»дегнсөздеріненқұралған.Бұл– радиосигналдарарқылыо
б
ъ
е
ктін
ңтұрғанжерінанықтауғаарналғанүрдіс.
СЛАЙД № 15
СЛАЙД № 14
ИНТЕРНЕТПЕН БІРГЕ ЖАРАСЫМДЫ ҒҰМЫР КЕШУ
263

133.

ИНТЕРНЕТПЕН БІРГЕ ЖАРАСЫМДЫ ҒҰМЫР КЕШУ
264
• Бөтенаймақабарғандаө
ңтұрғанжерінанықтайалады,баратынжерінеқалай
зін
жетугеболатынынбілеалады;
•Бейтанысқалағкелгендете
збейімделеалады,ө
зін
еқа
ж
е
ті ұйымдарды,мекеме-лерді,дүкендерді,кафеменмейрамханаларды,мұражайларды,саябақтарды,қоғам-дықкө
л
ікаялдайтынаялдамалардыжәнет.б.табаалады.
Б
іздтұрғанж
е
р
ім
іздбелгілеп,интернетксуретжүктегнкездебақылау-дыжоғалтыпалғанымыздыбайқамайқаламыз.Н
гізқауіп-қатергеолокацияменұқыпсызжұмысіе
е
студ
е
нке
л
іптуындайды.Желігежүе
ктлгенке
зкелгенақпаратің
зге
өтаяқболыптиюімүмкін.
Алаяқтаруақтыңыздықалайө
ңтуралыақпаратнсізд
н
ткізе
ңхоббиіңз,қы-зығушылықтарыңызтуралыбіліп,соныөзмақсатарындапайдаланады.Б
ізбұлтуралыалдын-алаойланбағандықтан,мұндайжағдайларғаке
ізн
д
еадамнеісте
нбілмейқалады.Сондықтан,сізд
р
ңбосуақтыңыздықалайө
ңсекіл-іджекеақпараты
н
ткізе
ж
е
л
ге
і жазбастанбұрын,оныңболуымүмкінсалдарынжақсы-лапойланыңыз.
Геолокацияныңартықшылықтары:олпрактиадакеңқолданылады.Геолокация– жұмысбарысында,мәселенаймақтардажолтабуүшін,бағытыжоғалтыпалмасүшінқолданатынмамандықиелеріүшінтаптырмасқұрал.
Қарапайым адамдар геолокация көмегімен:
• Авто
л
кө
ігтұрғанжерд
і табаалады. Бұл–
СЛАЙД № 16
СЛАЙД № 17
л
кө
ітұрлапке
тнжағдайдаөтепайдалыдүние.
•Ұрланғаннемесежоғалғанэлектрондыгаджетрді:телефон,планшетжәнет.б.та
буғакөмектеседі.
•Тасымалдапжатқнжүктерін,жібергензатарыныңқайдакележатқанынқадағала-уғам
үм
кін
д
ікбереді.
ИНТЕРНЕТПЕН БІРГЕ ЖАРАСЫМДЫ ҒҰМЫР КЕШУ
265

134.

ИНТЕРНЕТПЕН БІРГЕ ЖАРАСЫМДЫ ҒҰМЫР КЕШУ
266
«Әлеуметтік желіде өзін-өзі қалай ұстаған жөн. 2-бөлім» р
о
л
и
гінкөру(видеоролиікт«Карусе
ль»телеарнасы
дайындады, ашықақпаратө
кздеріндежарияланған)
https://www.youtube.com/watch?v=mMN9CkER7dw&index=11&list=PLeACs
CPrcY3CfKKo75y98FvsUCvv2FDK9
СЛАЙД № 17
Түйін:
-Интернетб
ізө
зім
ізд
ңдербесд
е
ркте
р
ім
іздө
зім
ізжариялаймызжәнеолардыңарықарайпайдаланылуынқадағлайалмаймыз;
- Дербесдеректерд
і қор
а
ғудыңтүр
і әдіс-тәлдерібар;
л
-Интерне
тпенжұмысжасағандаинтерне
т-гигиенаереже- л
е
р
н
і пайдаланғанжөн.
ИНТЕРНЕТПЕН БІРГЕ ЖАРАСЫМДЫ ҒҰМЫР КЕШУ
СЛАЙД № 18
267

135.

Мұғалімқорытындыжасайды:
«міне, б
ізсіздерменмедиа- саутылықкурсына
яқтадық.(Егерм
ұға
лім
ніңуақытыбарболса, курстыңн
гізтақые
рыптарынқысқашае
скетүсір
уұсынылады).Бұлкурстыңсоңындаб
ізбақылаунемесете
ксеружұмыстарын
жазбай- мыз,б
ір
а
қкросвордшешуарқылыбарлықтақырыптардықорытындылаймыз.
Оқушыларүштопқабөліне
д
і, олара
ғкрос- свордтарментапсырмаларжазылғанпарақшаларбе
р
іле
ді.
Мұғалімніңқалауыбойыншабұлтапсырмаа
ғ жарыстырукомпонентіе
гізуболады,яғникросвордтытез
н
шешкентопқаынталандырушарасынтағайындайаласыз.
КУРСТЫ ТОЛЫҚ
ҚОРЫТЫНДЫЛАУ
Соданке
й
н
і кросвордтыңдұрыстолтырылғанынте
ксерукерек.
КРОССВОРД
269

136.

КРОССВОРД
1.
Қандайдаб
іржағдайғанемесео
қи
ғатә
л
е
у
д
ігжоқ,те
кнақтыақпаратқсүйену… депаталады.
270
13.БұлүшінҚРҚылмыстықкодексін
д
еарнайыбапқарасты- рылған. Онысоңы
ғ БАҚтуралыЗаңбойыншашектед
і жәнеоныжасауүшінЭЦҚарқылыавторлануқажет. Бұлне?
2.Затар, құбылыстарменадамдартуралыбарлықдереікта
қ- лайатаймыз?
14.
3.Қолғаұстапнақтыкөреалмаймыз,те
ккомуниа
кциялыққұралр
е
тіндепайдаболып,ке
й
іне
нб
кіләлемгетаралған.
ү
15.ТекүшіншіретшақырғандағанаГ
угл
ғажұмысқабарғанб
д
ізң
отандасымызкім?
4.Бұлсө
зд
і осыуақытқаде
й
інте
ң
ізш
іле
рменұшқыштаркө
б
ір
е
кқолданған,алайдақа
гжурналистикаталабынасәйкесж
зір
и
іқо
лданылатынгеографиялықтермин.
16.Олқа
зірбарлықсаладакездеседі.Қиындықд
е
ң
гй
і бойыншақарапайым,орташа,күрделі,өтеқиынболыпбөлінеді.Кейбіржағдайдабірнешеаутинтификациянықажететді.
5. Өзгелерденө
згешеойлаудыңтүр
інатңыз
17.Оқиғатіке
л
е
йқатысыжоқ,алайдасоло
қи
ғабайланыстыдептаралғанвидеонемесефотоақпаратықалайатаймыз?
6.Қылмысқанемесеқандайдаб
іро
қи
ғақа
тысыжоқадамғатаңылған,сотарқылынемесеө
згедедәлелдерменнегізделме-ненайыптүрі.
18.
7.Тотарлитарлықжүйелерменқандайдаб
іридеяныбұқарағтануүшін,аталмышидеяныңдұрысе
ке
н
іж
е
ткізнақпатыңтүрі.
19.Жинақталғаннемесеөңдел
генақпаратыБАҚтаратынбірнешетоптантұратынб
л
ір
сткқалайатаймыз?
е
8.БАҚр
ө
л
і менфункциясын,олтаратқнақпаратыңрастығыннемесете
гнанықтайалудынедепатайсыз?
іс
р
20.Елдесөзбостандығыменп
ікре
гартқанкездеолдаартады.Оләразаматыжекеадамр
д
кін
р
е
тіндеқарап,оларлыңқұықтарыншектемейд.і Бұлне?
Әлемдегіеңүлкенашықэнциклопедия.
КеңтарағнБАҚтүрі.
9.Ақпаратмәдениетінңөлшемб
г Танымалфразаларменс
л
ір
р
у
е
тр
діңкөмегіменөзойыңдыжеткізуг,шешенадамдаржи
іқолданатынақпаратықб
л
ір
к
10.БұлэлектрондыБАҚқажатады.Қазқстандаеңалған1958 жылдың8 нау
рызындапайдаболған.
1. Әлемдегіеңіірәлеуметікжелі.
12.Қоғамдыққызметіңб
іртүрі.Бұқалықкоммуникацияарқылыақпаратытарату,өңдеугарналғанмамандықтүрі.
Тігінен:
2. ақпарат
4. геолокация
5. критикалық
7. пропаганда
8. медиасауаттылық
9. мем
10. телевидения
11. фейсбук
12. журналистика
13. пікір
17. фейк
19. аудитория
20. Демократия
Көлденеңінен:
1. обьективтілік
3. ғаламтор
6. жала
14. Уикипедия
15. Бекетаев
16. пароль
18. газет