3-amaliy 7 s

1. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI TRANSPORT VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT TRANSPORT UNIVERSITETI KAFEDRA: TEXNOSFERA XAVFSIZLIGI FAN:

TRANSPORTDA INSON FAOLIYATI XAVFSIZLIGI
3-amaliy mashg‘ulot
MAVZU: Transportdagi risklarni bartaraf etish yoki oqibatini yumshatish
bo‘yicha tadbirlar bo‘yicha anketa-so‘rov (ochiq yoki yopiq) ishlab chiqish

2.

Risklarni boshqarish – murakkab va ko‘p bosqichli jarayon bo‘lib, u
harakatlar ketma-ketligiga qarab shartli ravishda bir necha bosqichlarga
bo‘linishi mumkin. Risklarni boshqarish jarayonining mantig‘i keng tarqalgan
tadqiqotlar asosida uning besh bosqichi aniqlandi:
1) risklarni aniqlash (aniqlash, ehtimollikni baholash, oqibatlarini prognoz
qilish);
2) risklarni boshqarish usullarini tanlash (alternativ usullarni tahlil qilish,
optimallarini tanlash);
3) risklarni boshqarish dasturini ishlab chiqish (tanlangan usullar asosida risk
ehtimolini kamaytirish va ularning salbiy oqibatlarini kamaytirish bo‘yicha
chora-tadbirlari ko‘zda tutilgan);
4) ishlab chiqilgan dasturni amalga oshirish (rejalashtirilgan tadbirlarni amalda
bajarish);
5) risklarni boshqarish natijalarini baholash (zarur hollarda dasturni
korreksiyalash).

3. Riskni baholash mumkin bo‘lgan xavfli hodisalar, ularning sabablari va oqibatlari, ularning yuzaga kelishi va qaror qabul

qilish
ehtimoli to‘g‘risida tushunchani beradi:
- tegishli choralarni ko‘rish zarurati to‘g‘risida;
- riskni kamaytirishning barcha imkoniyatlaridan maksimal darajada
foydalanish usullari to‘g‘risida;
- riskni ko’rib chiqish zarurati;
- risklarning har xil turlari o‘rtasidagi tanlov to‘g‘risida;
- risklarni qayta ishlash harakatlarining ustuvorligi to‘g‘risida;
- riskni maqbul darajagacha kamaytirish uchun risklarni qayta ishlash
strategiyasini tanlash to‘g‘risida.

4. Riskning boshqa tasniflari: 1. Bashorat qilish mumkinligi: - bashorat qilish mumkin; - bashorat qilish mumkin emas. 2. Amalga

oshirish davriyligi bo‘yicha:
- yuqori;
- o‘rta;
- kichik.
3. Ko‘rinish tabiatiga ko‘ra:
- doimiy;
- vaqtinchalik.

5.

Transportdagi risklarni bartaraf etish yoki oqibatini yumshatish uchun
quyidagi chora-tadbirlar amalga oshirilishi mumkin:
1.Texnik xizmat ko‘rsatish: Transport vositalarining muntazam texnik
ko‘rikdan o‘tkazilishi va ta’mirlanishi xavfsizlikni ta’minlashda muhim
ahamiyatga ega.
2.Xodimlarni o‘qitish: Transport xodimlarini xavfsizlik qoidalari va
favqulodda vaziyatlarda to‘g‘ri harakat qilish bo‘yicha muntazam ravishda
o‘qitish.
3.Yo‘l infratuzilmasini yaxshilash: Yo‘llarning sifatini oshirish va xavfsiz
harakatlanish uchun zarur sharoitlarni yaratish.
4.Monitoring va nazorat: Transport vositalarining harakatini kuzatish va
nazorat qilish tizimlarini joriy etish.
Bu chora-tadbirlar transportdagi xavflarni kamaytirishga va ularning
oqibatlarini yumshatishga yordam beradi

6.

Transport xavflari turli xil bo‘lishi mumkin va ular quyidagilarni o‘z
ichiga oladi:
1.Yo‘l-transport hodisalari: Avtohalokatlar, piyodalar bilan to‘qnashuvlar va
boshqa yo‘l-transport hodisalari.
2.Texnik nosozliklar: Transport vositalarining texnik nosozliklari, masalan,
tormoz tizimi yoki dvigatelning ishdan chiqishi.
3.Tabiiy ofatlar: Yomg‘ir, qor, sel, zilzila kabi tabiiy ofatlar transport
xavfsizligiga ta'sir qilishi mumkin.
4.Inson omili: Haydovchilarning charchoqligi, e'tiborsizligi yoki tajribasizligi.
5.Yuk xavflari: Noto‘g‘ri joylashtirilgan yoki xavfli yuklar transport
vositasining barqarorligiga ta'sir qilishi mumkin.
Bu xavflarni kamaytirish uchun yuqorida aytib o‘tilgan chora-tadbirlarni
amalga oshirish muhimdir. Sizga yana qanday ma'lumot kerak?

7.

Inson omili bilan bog‘liq xavflarni kamaytirish uchun quyidagi chora-tadbirlarni amalga
oshirish mumkin:
1.Haydovchilarni o‘qitish va malakasini oshirish: Haydovchilarni muntazam ravishda
xavfsizlik qoidalari va favqulodda vaziyatlarda to‘g‘ri harakat qilish bo‘yicha o‘qitish.
2.Ish vaqti va dam olish rejimini tartibga solish: Haydovchilarning charchamasligi
uchun ish vaqti va dam olish rejimini to‘g‘ri tashkil etish.
3.Sog‘liqni nazorat qilish: Haydovchilarning sog‘lig‘ini muntazam ravishda tekshirish va
ularning sog‘lom bo‘lishini ta’minlash.
4.Xavfsizlik madaniyatini shakllantirish: Transport kompaniyalarida xavfsizlik
madaniyatini rivojlantirish va barcha xodimlarni xavfsizlik qoidalariga rioya qilishga
undash.
5.Texnologik yechimlar: Transport vositalariga xavfsizlik tizimlarini o‘rnatish, masalan,
haydovchini ogohlantiruvchi tizimlar, avtomatik tormoz tizimlari va boshqalar.
Bu tadbirlar inson omili bilan bog‘liq xavflarni kamaytirishga va transport xavfsizligini
oshirishga yordam beradi.

8.

Mutaxassislarning koʻp yillik tadqiqotlari shuni koʻrsatadiki, poyezdlar
harakati xavfsizligini ta’minlaydigan asosiy temir yoʻl kasblari xodimlari har
qanday noxush meteorologik vaziyatlarda, ishlab chiqarishdagi turli intensivlik
va tavsifdagi xavfli (shikastli va zararli) ishlab chiqarish omillarining
organizmga majmuaviy ta’siri bilan birga kechadi. Temir yoʻl umumiy mehnat
salohiyatining taxminan 73% dan ortigʻi zararli mehnat sharoitida ishlaydi.
Temir yoʻl transporti korxonalarida professional risk uchun eng muhim
boʻlgan asosiy zararli ishlab chiqarish omillari quyidagilardan iborat: jismoniy
omillar (shovqin, titrash, infraqizil, ultratovush, elektromagnit nurlanish,
mikroiqlim), kimyoviy omillar (chang, payvandlash aerozol, uglevodorodlar,
uglerod oksidlari, azot va oltingugurt oksidlari va boshqalar), mehnat ogʻirligi
va intensivligi.

9. Temir yoʻl transporti tizimida maxsus temir yoʻl kontingentiga quyidagilar kiradi: lokomotiv brigadalari ishchilari, poyezd

tuzuvchilari, vagon inspektorlari,
yoʻl sozlovchilar, oʻtish yoʻli navbatchilari,
dispetcherlar. Temir yoʻl kasblari ishchilari turli xil
tabiat va intensivlikdagi ikki, uch yoki undan ortiq
darajadagi xavfga ega (shikastli va zararli) ishlab
chiqarish omillariga salbiy ta’sir koʻrsatadi.

10.

Yoʻlovchilar va yuklarni temir yoʻl orqali tashishning texnologik
jarayonlarini tashkil etishda poyezd tuzuvchilari kasbi muhim oʻrin egallaydi.
Poyezd tuzuvchilarining ish faoliyati, asosan har qanday noxush meteorologik
vaziyatlarda, kechayu kunduz ochiq havoda davom etadi. Shuning uchun ish
jarayonida poyezd tuzuvchisiga quyidagi xavfli (shikastli va zararli) ishlab
chiqarish omillari ta’sir qilishi mumkin: harakatlanuvchi tarkib, transport
vositalari, mexanizmlar, ish joyining yer yuzasiga nisbatan balandlikda
joylashishi, shovqin darajasining oshishi, titrash darajasining oshishi, ish
joyidagi havoning chang va gaz bilan ifloslanishining kuchayishi, ish joyidagi
havo haroratining koʻtarilishi yoki pasayishi, namlik va havo harakat
tezligining (shamol) ortishi, sutkaning qorongʻi vaqtlarida ish joyining yetarli
darajada yoritilmasligi, jismoniy ortiqcha yuk, poyezdlar harakati paytida
temir yoʻllardagi ishlarni bajarishda ortiqcha asab-ruhiy zoʻriqish,
mehnatning tigʻizligi va ogʻirligi.

11.

Poyezd tuzuvchisi mehnat faoliyatidagi ishlarning tavsifiga muvofiq
ular smenada quyidagi funksiyalarni bajaradi:
- manyovr ishlarini bajaradigan lokomotiv harakatini boshqarish;
manyovr ishlarini bajarishda ishtirok etadigan ishchilarni toʻgʻri
joylashtirish va harakatlarining uygʻunligi hamda izchilligini ta’minlash;
- manyovr ishlarini bajarish: poyezd vagonlarini tarqatish, poyezdlarni
(vagon guruhlarini) shakllantirish;
- vagonlarni poyezdlarga ulash, vagonlarni yuklash va tushirish hamda
boshqa ixtisoslashtirilgan yoʻllarga yetkazib berish va ularni ushbu
yoʻllardan olib chiqish;
- vagonlar va poyezdlarni bir yoʻldan ikkinchisiga, parkdan parkka
oʻtkazish;
- poyezdning avtomatik tormozlarini sinab koʻrishda ishtirok etish;

12.

Poyezd tuzuvchisi mehnat faoliyatidagi ishlarning tavsifiga
muvofiq ular smenada quyidagi funksiyalarni bajaradi: (davomi)
- tormoz boshmoqlarni oʻrnatish (yechish), poyezd va vagonlarni temir
yoʻl stansiyasining yoʻllariga mahkamlash uchun tormozlash tirgagini
oʻrnatish (yechish);
- manyovr ishlarini bajarishda, stansiya navbatchilari tomonidan xizmat
koʻrsatilmaydigan markazlashtirilmagan yoki mahalliy boshqaruvga
berilgan markazlashtirilgan strelkali oʻtkazgichlar yoʻnalishini
oʻzgartirish;
- saralash tepaliklaridan poyezdlarni tarqatib yuborish paytida vagonlarni
ajratish;
- poyezdni tarkiblarga ajratishda uzilgan vagonning harakatlanish sifati
va ogʻirligiga qarab siljitish tezligini tartibga solish.

13.

Risklarni boshqarish jarayonining umumiy sxemasi

14.

Everything you wanted to know about transportation
risk management
Transport xavfini boshqarish muvaffaqiyatini o'lchash uchun
ko'rsatkichlar
Funksional transport risklarini boshqarish tizimi bir nechta muhim ko'rsatkichlarni taqdim etadi,
jumladan: Riskni izchil, real vaqtda o'lchash xavflar, shu jumladan: Ob-havo, Fuqarolik tartibsizliklari,
Terrorchilik harakatlari hamda Ko'prik qulashi. Tashkilotingizning o'ziga xos mezonlariga asoslangan xavf
ballari Joriy rejangizga eng past xavfli alternativni tezda aniqlashga yordam beradigan tushuncha bo’lishi
lozim. Misol uchun, Everstream platformasi moslashtirilgan "Xavf darajasi" ni taklif qiladi. Risk
ko'rsatkichi me'yoriy ko'rsatkich sifatida ishlatilishi mumkin, turli darajadagi xavflar turli strategiyalarni
keltirib chiqaradi. Bu amalda qanday ko'rinadi? Atrof-muhit xavfi rejasi quyidagilarni belgilashi mumkin,
bunda mumkin bo'lgan eng yuqori xavf 25 ball bo'lishi mumkin: Muayyan obyektning xavf darajasi 10 ga
teng bo'lganda rahbariyatga xabar beriladi; 15 da xodimlarga rasmiy ogohlantirish beriladi; Obyektlar
20 da yopiladi. Riskga darajalarni qo'llash orqali ball xavfning yuqori aniqlikdagi ko'rinishini ta'minlaydi.
Ushbu donador ko'rinish shunchaki ta'sir zonasida yoki undan tashqarida joylashgan joylarni ko'rsatishdan
ko'proq narsani bajaradi. Xavf ballari qachon harakat qilish kerakligi haqidagi taxminlarni yo'q qiladi. Ular
menejerlarga eng katta xavf ostida bo'lgan joylarni yoki aktivlarni birinchi o'ringa qo'yishda yordam beradi.
Mavsumiy yoki tarixiy asosda xavfni tushunish va baholash uchun xavf indeksi vaqt o'tishi bilan ham tahlil
qilinishi mumkin.

15.

TOPSHIRIQ
Transport xavfini baholash: odamlar va tovarlarni xavfsiz tashish
1. Transport xavfini baholashning ahamiyatini tushunish
2. Transport industriyasida potentsial xavflarni aniqlash
3. Transport xavflarining odamlar va tovarlarga ta'sirini tahlil qilish
4. Transport xavfini kompleks baholashni o'tkazish bo'yicha eng yaxshi
amaliyotlar
5. Odamlar va tovarlarni tashishda xavfsizlik choralarini baholash
6. Transportda xatarlarni minimallashtirish bo'yicha yumshatish
strategiyalari
7. Transport xavfini baholashning haqiqiy hayotiy misollari
8. Transport xavfini baholashni kuchaytirishda texnologiyaning roli
9. Xavfsiz kelajak uchun transportda xavfsizlikka ustuvor ahamiyat berish