Ботулизм - тағамдық токсикоздың ауыр түріне жатады

1. С.Д.Асфендияров атындағы Қазақ Ұлттық Медицина университеті

2.

Ботулизм- тағамдық
токсикоздың ауыр түріне
жатады, көбіне адам
өлімімен аяқталады. Өзінің
аты «ботулизм»-деген латын
тілінен алынған, «botulus»
шұжық деген мағынаны
береді, бұрындары бұл ауру
тек шұжық жегендер
арасында жиі
кездескендіктен.
Ауру қоздырғышы
Cl.botulinum 1896 жылы
Голландтық Ван – Эрменгем
шошқа етінің қалдығынан,
көкбауырынан және осы етті
жегеннен кейін, ауырып
өлген адамдардың ішегінен
анықтаған.

3.

Cl.botulinum – спора түзгіш анаэроб, 6 антигенді түрлері бар:
Cl.botulinum – А, В, С, Д, Е, F. Ботулизм қоздырғышы – грам оң, аз
қимылдайтын таяқша, басы дөңгелектелген, әр түрлі анилинді
бояғыштармен жақсы боялады, споралары субтерминалды
орналасады, қоздырғыш формасы теннис ракеткасы сияқты болады.
Анаэробиоз жағдайында жасанды қоректік орталарда - қанды агарда,
бауыр агарында, ет-пептонды сорпада жақсы өседі. Оптималды
температура А,В,С,Д түрлеріне – 34-350С, Е және F түріне –28-300С.
Cl.botulinum микробының вегетативті түрінің қоршаған ортаға
төзімділігі төмен, оны 800С-де қыздырғанда 15-30 минутта өледі.
Споралары сыртқы әсерге жоғары резистенттігімен ерекшеленеді,
әсіресе егер орталарда май мөлшері көп болса, кептірілген жағдайда
жақсы сақталады, 5-6 сағат қайнатқанға төзімді, тек 1200С-де 20-30
минуттан кейін өледі, 10% хлорсутек қышқыл ерітіндісінде спора 1
сағаттан кейін өледі.

4.

Қатырылған күйде споралар ұзақ уақыт сақталады. Тағам
құрамында, топырақ құрамында споралар айлап сақталады.
Cl.botulinum типоспецификалық экзотикасын бөліп
шығарады, ол органикалық улардың ең күштілерінің бірі
болып саналады.
Адам үшін өлтіретін мөлшері болып 0,035 мг кебу токсин
саналады.
Ботулизм токсиніне көптеген жануарлар және құстар
сезімтал.
Токсин физикалық және химиялық факторлардың әсеріне
төзімді, оны
10-20 минут қайнатқанда бұзылады, ол натрий хлориді
концентрациясы көп ортада жақсы сақталады. Асқорыту
ферменттерінің әсерінен токсин бұзылмайды.
Кристалды ботулин токсинінің құрамы ақуыздан және 19

5.

Кристалды токсин құрамында «А» түрінің екі әр түрлі
ақуызды фракциясы бар екені анықталған, біреуінің
нейротоксикалық, ал екіншісінің гемагглютинациялық
қасиеті бар екендігі анықталған.
Токсин пайда болу үшін оңтайлы температура 22-370С, егер
температура 140С-ге төмен болса, токсиннің пайда болуы
натрий хлоридінің мөлшері 8%, ал қанттың мөлшері - 55%
болғанда тоқтайды. Бұл заттардың концентрациясының
жоғары мөлшері ботулизм микробына теріс әсер етеді.
Ең күшті экзотоксинді клостридидің «А» түрі бөледі,
улылығы ең аз экзотоксинді «Е» түрі бөледі. Ботулиндік
токсин адам ағзасында, жануар ағзасында, тамақ
тағамының құрамында да пайда болады.

6.

Эпидемиологиясы. Ботулизм - контагиозды емес ауру.
Инфекция көзі шөппен қоректенетін жануарлар болып
саналады. Ботулизм қоздырғышы олардың ішектерінде
өмір сүреді, қоршаған ортаға жануарлар нәжістері арқылы
шығарылады. Жануарларға ауру жем және жайылымдағы
топырақ арқылы жұғады.
Ботулизм қоздырғышы қоршаған ортада кеңінен тараған:
топырақта, өзен-көл суларында, өсімдіктерде, әсіресе
бұршақ тұқымдастар, жеміс-жидектер, сүрленген шөп
құрамында.
Құстар ботулизмнің тарауында маңызды рөл атқарады.
Жабайы құстар арасында ботулизмнің «С» түрі үлкен
эпизоотиялығымен ерекшеленеді.
Ботулизм адамдар арасында үй жағдайында
консервіленген тағамды қолданғанда пайда болады, көбіне
консервіленген саңырауқұлақтар, жеміс-жидектер,
қақталған балықтан болады.Ет тағамдарын қолданғаннан
ботулизм өте сирек кездеседі.
Қазіргі кезде ботулизмнің 89%-ы үй жағдайында
консервіленген тағамдарды қолдануға байланысты.

7.

Ботулизм көбіне көктемгі –жазғы
уақытта жиі кездеседі.
Тамақ тағамының құрамында ботулизм
қоздырғыштарының көп мөлшері және
токсиндер жиналу үшін, бірқатар
жағдайлар болу керек: ботулизм
спораларының тірі болуы,
инфекциялармен ластанған тағамды ұзақ
уақыт
22-250С-ден төмен емес температурада
сақтау, тағам құрамында микробтың өмір
сүруіне теріс әсерін тигізетін натрий
хлоридінің, қанттың жеткілікті
мөлшерінің болмауы.
Консервіленген тағамда Cl.botulinum
микробы өсіп, жетілген кезде банкінің
беті мен түбі ісінеді, оны- «бомбаж» - деп
атайды.
Егер тағам консистенциясы қатты болса,
онда ботулизм спорасымен ластану
тағамның әр жерінде болуы мүмкін, бұл
кезде ол тағамды жеген адамдардың бәрі
ауырмайды, тек токсині бар жерді жеген
адамдар ғана ауырады.

8.

Клиника. Инкубациялық кезең немесе оны жасырын кезең дейді,
бірнеше сағаттан 2-5 күнге дейін, сирек жағдайда 10-14 күнге
дейін созылуы мүмкін. Жасырын кезең қысқа болған сайын, ауру
ауыр өтеді және керісінше жасырын кезең ұзақ болса, ауру жеңіл
өтеді.
Ботулизмнің орташа және белгісі білінбейбтін түрінде жасырын
кезең күндермен анықталады, орташа - ауыр түрі күндермен және
сағатпен, ауыр түрінде – тек сағатпен анықталады.
Ауру жедел, аяқ-астынан басталады Ауру басталған кезде
ботулизмге тән емес белгілер болады: жүрек айну, құсу, әлсіздік, іш
өту. Кейінірек ботулизмге тән белгілер байқалады: көздің қараюы,
көз алдында «тұман», «тордың» пайда болуы, қабақтың түсуі, тым
әлсіздік, бастың айналуы, тамақтың және ауыз қуысының
шырышты қабығының кебірсуі ауруға тамағында бірдеңе тұрып
қалғандай сезім тудырады, жұтыну кезінде ауырлық сезіну,
дауыстың өзгеруі, сөйлеу қабілетінің бұзылып, дауыстың шықпай
қалуы, кейінірек мүлдем жоғалуы.

9.

Ботулизм кезінде адамның денесінің
температурасы қалыпты, тамыр соғуы жиі, іші
жүрмей қалады.
Тыныс алуы бұзылады, аурудың 2-ші, 3 –ші
күнінде осы себептен адам өлуі де мүмкін.
Ботулизмнің белгілерінің пайда болуы бастың
сопақша миының жүйке ядросының
зақымдануымен байланысты.

10.

Диагностикасы. Ботулиз
ммен ауыратын адамды
эпидемиологиялық
процестің ерекшелігімен,
клиникалық белгілерімен,
тамақ тағамдарын
зертханалық зерттеу, ауру
адамнан алынған
биологиялық
субстраттардың (қан,
құсық, асқазан шайған су,
нәжістер) зертханалық
қорытындысы және
патологоанатомиялық
зерттеу қорытындылармен
анықтайды. Зертханалық
тексеру кезінде
қоздырғышты және
ботулиндік токсиннің бар,
жоқ екенін анықтайды.
Ботулиндік токсинді
анықтау үшін ақ
тышқандарға биосынама
жасайды.

11.

Ақ тышқандардың
ағзасына түскен уды
нейтрализациялау тесті
қазіргі кезде кеңінен
қолданылады, өйткені
тышқандар оған өте
сезімтал. Тамақ
тағамдарының экстрактісін
немесе ауру адамның
қанының плазмасын
А,В,С,Д және Е
сарысуымен араластырып,
3-5 минуттан кейін ақ
тышқандардың бөлек
тобының іштеріне егеді. 6 48 сағат ішінде ауырмаған
немесе өлмеген ақ
тышқандар тобынан
токсиннің серологиялық
түрін анықтайды.
Биосынаманың басқа әдісі,
тышқандарға сарысудың
белгілі түрімен
иммунизация жүргізіп,
содан кейін ақ тышқандар
ішіне экстрактіні енгізу.

12.

Емі. Жаңаша диагностика және арнайы ем тағайындау ғана
аурудың өлімсіз аяқталуына әсер етеді. Қоздырғыштың түрі
анықталған кезде, соған сай моновалентті сарысу
қолданылады.
Жиі поливалентті үш серотипті (А,В,Е) сары суы
қолданылады; оның емдік дозасы «А» және «Е» сары судың
10000 МЕ кем емес, және сары судың «В» түрінің 5000 МЕ.
Егер сары суды еккеннен кейін қорытынды болмаса, онда 5
сағаттан кейін қайталау керек. Сары суды венаға егеді, ол
кезде анафилактикалық белгілердің алдын алу ережелерін
қатаң сақтау керек.
Алдын алу мақсатында күдікті тамақты жеген, бірақ
ауырмаған адамдардың бұлшық еттеріне сары судың әр
түрінен 1000-2000 МЕ егеді.

13.

Алдын алу.
Ботулизмнің алдын
алудағы негізгі жұмыс
– ол қоздырғыштың
шикізатқа түсуін
болдырмау, жылы
өңдеуден
(стерилизациядан)
дұрыс өткізу,
споралардың көбеюін
болдырмау, вегетативті
түрлерінің көбеюін,
консервіленген дайын
тағамда токсиннің
пайда болуына жол
бермеу шараларын
жүргізу.

14.

Осыған байланысты консерві зауыттарында үнемі шикізат
сапасына қатаң қадағалау жүргізу керек: жатып қалған немесе
бұзылған жеміс-жидектерді, көкөністерді қолдануға тыйым
салу, сапасы жақсы су қолдану, оның құрамында анаэробты
микробтар болмау керек, шикізат пен көмекші материалдарды
жақсылап жуу, аппаратура мен қондырғылар санитарлық
ережелерге сай жуылып- тазаланып тұру керек. Тағамдарды
алғашқы өңдеуден өткізген кезде ботулизм қоздырғыштарын
болдырмау үшін белгіленген температуралық жағдай қатаң
сақталу керек, дайын тағамдардың қышқылдығын қадағалау,
автоклавтарында температураны жазып тұратын
қондырғылармен қамтамасыз етілмеген өндірістік мекемеде,
қышқылдығы төмен, рН-4,4-тен жоғары консервілер түрлерін
шығаруға тыйым салынады, белгіленген стерилизация
режимі, банкілерді жуу ережесі, банкілерді жабатын машина
жұмысы қатаң ережеге сай жүргізілуі керек, бұлар консерві
өндірісінде маңызды факторлар болып саналады.

15.

Үй жағдайында консервілеу кезінде ботулизмнің
алдын алу үшін барлық ережелер қатаң сақталу
керек.
Саңырауқұлақтарды тұздау және маринадтау
эмальді ыдыстарда немесе ауа оңай кіретін кез
келген ыдыстарда жүргізілу керек.
Балықпен улану болмас үшін, ауланған
балықтарды тез ішек-қарыннан тазалап, ағын
судың астында жуып, тұздау керек,
консервілегенге дейін суық жерде сақтау керек.

16.

Шошқа етін шикідей қақтаған
кезде, ботулизмнің алдын алу
үшін, еттердің ішек-қарын
шығындыларымен ластануын
болдырмау керек. Споралар
көбейіп, токсиннің пайда болуын
болдырмас үшін шошқа етін суық
жерде тұздау керек. Үй
жағдайында шошқа еті салқын
жерде тұздалмайтындықтан
ботулизмнің алдын алу үшін, ол
етті жеуге қолданар алдында
қосымша пісіріп алу керек.
Бұзылған және жатып қалған
жеміс-жидектерді,көкөністерді
консервілеуге болмайды.
Консервілеуге қолданылатын
жеміс-жидектерді консервілер
алдын жақсылап жуу керек.
Стерлизацияны кастрюльде су
қайнатып жүргізу керек. Жемісжидектерді пісіру уақыты 15-20
минут, ал қырыққабат,
асбұршақтарды 90 минут пісіру
керек.