Жигар хирургик касалликлари

1.

313
ЖИГАР ХИРУРГИК КАСАЛЛИКЛАРИ
Анатомо-физиологик хусусиятлари
Жигар инсон организмининг энг йирик аъзоларидан бири ҳисобланади.
Унинг оғирлиги 1200 – 2000 г ни (тана оғирлигининг 1/50% қисмини) ташкил
қилади. У она қорнидаги ҳомила ҳаётининг учинчи хафтасида 12 бармоқли
ичак шиллиқ қавати эпителийидан ажралиб чиқиш йўли билан ривожланади.
Жигар қориннинг ўнг юқори квадрантида жойлашган бўлиб, қовурғалар билан
ёпилган. Унинг юқори чегараси ўнг ўрта ўмров чизиғи бўйлаб IV қовурғалар
оралиғигача етади, пастки чети чақалоқларда аксарият ҳолларда киндиккача
боради. Эмизик ёшидаги болаларда у қовурға чети остидан 2-3 см га чиқиб
туради ва тахминан тўрт ёшларга келиб унинг орқасида жойлашади.
Жигарнинг пастки чегараси ўрта чизиқ бўйлаб киндик билан ханжарсимон
ўсимта орасидаги масофанинг ўртасида жойлашган. Жигарнинг олдинги
юқори қабариқ юзаси ўроқсимон бойлам билан икки бўлакка: ўлчамлари
бўйича катта ўнг ва кичикроқ чап бўлакларга бўлинади. Пастки ботиқ юзасида
иккита узунасига кетган бўйлама эгатлар (ўнг ва чап) ва кўндаланг эгат
фарқланиб, буни жигар дарвозаси деб аталади. Бу эгатлар жигарнинг ўнг, чап,
квадрат ва думсимон бўлакларга бўлади (расм 1).
Расм 1. Жигар сегментларининг жойлашуви.
Жигар дарвозаси таркибига жигар артерияси, нервлари ва дарвоза (қопқа)
венаси киради, лимфатик йўллар ва умумий жигар ўт йўли эса ундан
бошланади. Жигар, диафрагмага тегиб турадиган орқа юзасидаги қисмидан
ташқари, ҳамма томонлардан қорин парда билан қопланади.

2.

314
Қорин пардаси атрофидаги аъзоларга ўтиб, жигарни турғун ҳолатда
тутишда муҳим аҳамиятга эга бўлган бойламлар: ўнг ва чап тожсимон, жигар
- меъда, жигар - 12 бармоқли ичак, жигар - буйрак бойламларини хосил қилади.
Жигарнинг қон таъминоти хусусий жигар артерияси, шунингдек дарвоза
венаси томонидан амалга оширилади. Бунда умумий қон оқимининг тахминан
25% артерияга ва 75% и дарвоза венасига тўғри келади.
Жигарнинг ўроқсимон бойлами бўйича ўнг ва чап бўлакларга бўлиш
унинг функционал анатомиясига мос келмайди, бундан визуализация
усуллари натижаларига баҳо беришда, ҳамда хирургик операциялар
ўтказишда фойдаланилади. Унинг негизини дарвоза венаси, хусусий жигар
артерияси ва ўт йўлларининг тармоқланиши принципи ташкил қилинади, улар
қон таъминотини ва жигарнинг бир-бирига нисбатан узоқлашган соҳаларидан
қон оқиб келишини таъминлаб туради. Чунончи, дарвоза венаси ўнг ва чап
тармоқларга бўлиниб, тегишли жигарнинг ўнг ва чап бўлагини озиқлантиради.
Бўлаклар ўртасидаги чегара қия чизиқ бўйлаб пастки ковак венасидан ўт
қопчаси ўрнигача ва кейин жигар дарвозасигача боради. Дарвоза венасининг
ҳар икки тармоғи, ўз навбатида, яна иккита тармоққа бўлиниб секторлар
номини олган соҳаларни қон билан таъминлайди.
Ўнг бўлакда - олдинги ва орқа, чап бўлакда - медиал ва латерал секторлар
фарқланади. Секторлар сегментларга бўлинади, улар рақамлар билан
белгиланади. Чап бўлакни I-IV сегментлар хосил қилади. Бунда I сегмент
жигарнинг думсимон бўлагига мос келади, II ва III сегментлар чап латерал
секторда, IV сегмент эса чап медиал секторда жойлашган. Жигарнинг ўнг
бўлаги таркибига V-VIII сегментлар киради. Ўнг олдинги сектор V ва VIII га,
ўнг орқа эса VI ва VII сегментларга бўлинади.
Жигарнинг гистологик тузилиши асосини шакли призмасимон ва
ўлчамлари 1 мм дан 2,5 мм гача бўлган бўлакчалар ташкил қилади. Ҳар
бўлакча ўртасида марказий вена жойлашган бўлиб, ундан радиуслар бўйича
периферияга томон тўсинлар жойлашиб, улар ўт капиллярларини, қўшилгандан кейин эса - ўт йўлларини хосил қиладиган икки қатор жигар
ҳужайраларидан иборат. Жигар артериясини ва дарвоза венасининг охирги
тармоқларини капиллярлар хосил қилади, улар жигар ҳужайраларининг ўраб
туради. Оддий капиллярлардан фарқли равишда, бўлакчалар ичидаги
капиллярлар эндотелийсидан ташқари, юқори фагоцитар фаолиятга эга бўлган
Купфер ҳужайраларини сақлайди. Эндотелиал ҳужайралар муайян ўлчамдаги
макромолекулаларни гепатоцитлар билан эндотелиал ҳужайралар ўртасида
жойлашган Диссе бўшлиғигача ўтказиб, қонни фильтрлаш хусусиятига эга
бўлган фенестерлар билан таъминланади.
Субэндотелиал бўшлиқда юлдузсимон ҳужайралар (Ито ҳужайралари)
топилади, улар актин ва миозин борлиги туфайли муайян моддалар, масалан

3.

315
эндотелин-1 таъсири остида қисқариш қобилиятига эга бўлиб, шу тариқа қон
оқимини синусоидлар даражасида амалга ошириб туради. Қон капиллярлар
орқали ўтиб марказий венага тушади, улар бирлашиб, сўнгра жигар
веналарини хосил қилади. Жигар веналари 3-5 та миқдорда пастки ковак
венасига қуйилади.
Жигар ичи ўт йўллари дарвоза венаси ва жигар артериясини
тармоқларининг йўли бўйлаб жойлашган. Ўнг ва чап бўлакчали жигар йўллари
бирга кўшилиб, умумий жигар ўт йўли (гепатикохоледох)ни хосил қилади.
Унга қопча йўли қуйилгандан кейин, бу йўл - умумий ўт йўли (холедох) деб
аталади ва меъда ости бези йўли билан бирга 12 бармоқли ичакка қуйилади.
Лимфа Диссе бўшлиқларида хосил бўлади. Жигарда веноз оқим
бузилганда ва синусоидал босим орта борганда лимфа ишланиши кескин
кўпаяди, бу асцит хосил бўлишининг энг муҳим омилларидан бири
ҳисобланади. Жигарнинг лимфатик томирлари лимфанинг жигар дарвозаси
лимфатик тугунларига ва кейин жигар - 12 бармоқли ичак бойлами бўйлаб
оқишини таъминлаб туради. Лимфа жигарнинг юза бўлимларидан йўллар
бўйича оқиб келади, улар диафрагмадан оқиб ўтиб, ички кўкрак артерияси
йўли бўйлаб кўкс оралиғи тугунларига ва кўкрак лимфатик йўлига лимфа
оқишини таъминлайди. Лимфатик йўллар ва тугунларнинг бир қисми, пастки
ковак венасининг кўкрак бўлими йўли бўйлаб тарқалади.
Жигар сунуслари қорин чигалида жойлашадиган VII-X симпатик
ганглийларининг нерв толаларидан иннервация қилинади. Парасимпатик
иннервация ўнг ва чап адашган нервларининг толаларидан амалга оширилади.
Иннервацияда шунингдек ўнг диафрагмал нерв қатнашади. Нерв толалари
жигарга артерияси ва ўт йўллари йўли бўйлаб киради ва жигар
паренхимасигача етиб боради.
Жигар турли-туман фаолиятларни бажаради: оқсил синтези, углевод, ёғ
алмашинувида қатнашади, улар бир-бири билан чамбарчас боғланган.
Жигарда қон плазмасининг асосий оқсиллари (альбуминлар, глобулинлар,
фибриноген), оддий углеводлардан гликоген полисахариди синтези содир
бўлади ва унинг глюкоза хосил қилиб парчаланиши, ёғ утилизацияси, ёғ
кислоталарининг парчаланиши ва оксидланиб парчаланиши, шунингдек
фосфолипидлар синтези рўй беради. Жигар ҳужайраларида аммиакдан
мочевина хосил бўлиши кечади, қон ивиш омиллари синтези, билирубин
алмашинуви таъминланади. Жигар эндоген ва экзоген токсик моддаларни
утилизация қилишнинг энг муҳим аъзоларидан бири бўлиб ҳисобланади.
Жигар етишмовчилигининг муҳим кўринишларидан бири - сариқлик
ҳисобланади, унинг асосини жигар пигмент алмашинув фаолиятининг
бузилиши ташкил қилади. Билирубин гем метоболизмининг охирги маҳсулоти

4.

316
ҳисобланиб, у гемоглобин, миоглобин, цитохромлар, масалан, Р450
цитохроми молекулаларининг таркибий қисми ҳисобланади. Бир кечакундузда ретикулоэндотелиал системада тахминан 300 мг билирубин хосил
бўлади. Бунда унинг қарийиб 80% эритроцитлар гемоглобинидан синтез
қилинади, қолган миқдори эса талоқ, суяк илиги, гем сақлайдиган
оқсилларнинг етилмаган ҳужайраларидан синтез қилинади.
Гемоглобиннинг утилланиши жараёнида унинг оқсил қисми (глобин)
ажралиб чиқади, гемосидирин таркибидаги темирдан синтез учун
фойдаланилади, гемотоидин эса (молекуланинг гем сақловчи бўлаги)
кейинчалик парчаланишга учрайди. Микросомал фермент гемоксигеназа
таъсири остида порфиринли ҳалқа чизиқли терапиррол (биливердин)га
айланади, у ўз навбатидан биливердин синтетазидан билирубинга айланади,
хосил бўлган билирубин тузилишига кўра қутбланмаган бирикма, яъни ёғда
эрувчан модда ҳисобланади. У қон альбумини билан узвий боғланган. Жигар
синусоидларида билирубин альбуминдан ажралиб чиқади. Жигар
ҳужайрасида билирубиннинг глюкурон кислотаси билан конъюгация
реакцияси рўй бериб, натижада билирубин моно ва диглюкуронид (боғланган
билирубин)га айланади. У сувда эрувчан бўлиб қолади ва ўт орқали ажралади.
Конъюгацияланмаган билирубин сульфодиазореаткив билан молекулалараро
водород боғлар тўғридан-тўғри (спирт билан Ванденберг реакцияси) хосил
қилмайди, шунинг учун конъюгацияланган (бевосита билирубин) дан фарқли
равишда билвосита билирубин деб аталади. Альбумин билан боғланган ва
сувда эримайдиган билвосита билирубин буйрак каналчаларида
фильтрланмайди ва сийдик билан ажралиб чиқмайди.
Ингичка ичакда, ўт йўлларида (айниқса бактериал холангитда) билирубин
уробилиногенга айланади, у қонга осон сўрилади. Бироқ амалда тўла-тўкис
ушлаб қолинади. Жигар фаолияти бузилганда уробилиногеннинг жигардан
экскрецияси ортади, кейинроқ йўғон ичак микрофлораси таъсири остида
боғланган билирубиндан стеркобилиноген хосил бўлади, у стеркобилинга
айланиб ахлатга ўзига хос ранг беради. Нормада стеркобилиногеннинг озроқ
қисми жигарни четлаб ўтиб, тўғри ичак веналари бўйлаб, систем қон оқимига
тушади ва сийдик билан ажралади.
Жигарнинг анатомик нуқсонлари
Жигарнинг анатомик нуқсонлари жигарнинг жойланиши (situs viscerus
inversus) ва унинг тузилиш хусусиятлари билан бевосита боғлиқ бўлади.
Жигарнинг бир қатор ҳайвонларга хос бўлган бўлаксимон тузилиши, инсонда
ҳам атевизм кўринишида учраши мумкин. Камдан-кам ҳолларда қўшимча

5.

317
бўлакчалар тутқич (мезентерий) га эга ва буралиб қолиши мумкин, бу
жарроҳлик операциясини ўтказилишини талаб қилади.
Жигар томирларининг туғма патологияси жигар бўлагининг атрофиясига олиб келиши мумкин, фиброз ривожланган сайин жигарнинг ўлчамлари
кескин кичраяди. Жигар ўнг бўлагининг агенезияси бирмунча кам учрайди, у
жигардан ташқари портал гипертензия ҳолатига олиб келиши мумкин.
Ридель бўлаги борлиги жигардан анатомик тузилишининг бошқача тури
ҳисобланади, бунда жигарнинг ўнг бўлаги тил кўринишида ўсиб чиққан
бўлиб, пастга ўнг ёнбош соҳаси сатҳигача осилиб тушиб, катта ҳажмли
тузилмага ўхшаб кўринади.
Кўпчилик ҳолларда жигар нуқсонлари клиник жиҳатдан юзага чиқмайди,
даволашни талаб қилмайди ва бошқа патологияни аниқлаш учун беморни
текширилаётганда тасодифий топилма бўлиши мумкин.
ЖИГАРНИНГ ЖАРОҲАТЛАНИШЛАРИ
Жигар жароҳатланишлари одатда йўл-транспорт ҳодисалари оқибатида,
баландликлардан йиқилиш, ўткир предмет ёки ўқ отар қурол, турли-туман
қаттиқ буюмлар таъсиридан келиб чиқиб, тешиб кирган яраланишларга боғлиқ
бўлиши мумкин. Улар ятроген табиатга эга бўлиши мумкин. Жигар
жароҳатлари аксарият ҳолларда кўкрак, қорин бўшлиғидаги бошқа
аъзоларнинг, шунингдек бош ва склет суякларининг жароҳатланиши билан
бирга ўтади.
Жигар жароҳатларини очиқ ёки ёпиқ турларга бўладилар. Жигар
жароҳатининг табиатига ва даражасига кўра уларнинг клиник белгилари жуда
кам ёки шок, ичга қон кетиши, перитонит белгилари кўринишида яққол
намоён бўлиши мумкин. Қориннинг олдинги деворида қонталаш соҳаларнинг
борлиги, жароҳат каналининг жойлашуви ва йўналиши операцияга қадар
жигарнинг жароҳатланганлигига шубҳа уйғотиши мумкин. Ташхис қўйишда
лапароскопия, қорин бўшлиғи суюқлигини диагностик аспирация қилиш,
ультратовуш ёрдамида текшириш, компьютер томографияси жиддий ёрдам
бериши мумкин. Бунда қорин бўшлиғида қон ёки ўт суюқлигининг борлиги,
жигар ёрилганлиги ёки унинг капсуласи остида суюқлик йиғилганлигини
аниқлаш мумкин. Айрим ҳолларда жигар паренхимасида газ тўпланганлиги
аниқланади. КТ да пасайган сингиш коэффиценти соҳаси фонидаги газ,
гематоманинг йиринглагани ҳақида ахборат беради. Қориннинг ёпиқ
жароҳатида диагнозни аниқлаш учун, баъзан лапаротомия ўтказиш зарурати
туғилади.
Жадвал 1

6.

318
Жигар жароҳатланишининг оғирлик даражаси
(Америка хирурглари ассоциясининг таснифи бўйича )
Оғирлик
даражаси
I
II
III
IV
V
VI
Жароҳатланиш табиати
Юзаси 10% дан кичик капсула ости гематомаси, ортиб
бормайди, паренхима йиртилиши чуқурлиги 1 см дан ошмаган,
қонамайди.
Юзаси 10-50% капсула ости гематомаси, ортиб бормайди.
Йиртилиш майдони 10 см кам ва чуқурлиги 1-3 см, қон оқиши
давом қилади.
50% дан ортиқ капсула ости гематомаси ёки ортиб борадиган,
гематома йиртилиб қон оқади, марказий гематома чукурлиги 2 см
дан кўп. Паренхима ичкарига 3 см дан кўп йиртилган.
Марказий гематома йиртилиб қон оқади. Жигарнинг 25-50%
паренхимаси емирилган.
Жигар паренхимасининг 50% купи емирилган. Пастки ковак
йирик жигар веналари жароҳатланган.
Жигар узилиб тушган.
Жигар жароҳатларини даволаш кўпчилик ҳолларда хирургик усулда,
жароҳатланиш табиати ва оғирлиги билан белгиланади. Жигардаги кичикроқ
гематомалар қунт билан кузатиб борилиб, гемодинамика кўрсаткичлари
барқарор бўлганда, консерватив усулда даволаш олиб борилади. Қорин
бўшлигида патологик суюқлик бўлганда, шунингдек санчилган, кесилган
жароҳат бўлганида ёки ўқ отар қуроллардан жароҳатла-нишда лапаротомия ва
қорин аъзолари тафтиши (ревизия) ўтказилиши зарур бўлади.
Жигар жароҳатларида операциянинг мақсади: қон оқишини тўхтатиш,
жигарнинг жароҳатланган тўқимасига ишлов бериш ва қорин бўшлиғини
дренажлашдан иборат бўлади. Қон оқишини тўхтатиш учун гепатодуоденал
боғламдан ўтадиган жигар артерияси, дарвоза венасини бармоқ билан босиб
туриш ёки оқаётган қонни тўхтатишни имконини берадиган қисқичлар
ишлатиш йўли билан вақтинча гемостазни таъминлаш ва қулай жойда қон
томирларини тикиш ёки боғлаш каби амалиётлар қўлланади. Жароҳатланган
жигарга хирургик ишлов бериш, маҳаллий гемостаз учун кичикроқларини
коагуляция қилиш, мажақланган ва хаётга лаёқатсиз тўқималарни кесиб олиб
ташлаш, атипик резекциялар, П-симон чоклар қуйиш ёки клипслар ёрдамида
қонни тўхтатишдан иборат. Баъзи ҳолларда, жароҳатланган қисмни катта
чарвининг тутами билан томпанада қилиш ёки махсус гемостатик препаратлар
қўллаш йўли билан қонни тўхтатиш талаб этилади (расм 2)

7.

319
Жигар паренхимасининг йирик қон томирлар ва ўт йўлларини қамраб
олган жароҳатланишлари, жигарни бир қисмини резекция қилишни талаб
этади ва бу ҳолда жигарнинг секторал ва сегментар тузилишлари ҳисобга
олиниши лозим бўлади.
Операциядан кейинги даврда кечиккан қон кетиши, ўт оқмалари, ўт
йўллари стриктуралари, дарвоза венаси стенозлари, портал гипертензия ва
жигар абсцесслари шаклланиши, коагуляпатия ва сепсис каби асоратлар юзага
келиши мумкин. Одатда, ката жароҳатларда қон кетишининг асосий
сабабларидан бири жигар артериясининг узилиши ёки унда аневризма
шаклланиши, унинг эса ёрилиб ўт йўлларига тушиши (гемобилия) пайдо
бўлишига сабаб бўлиши мумкин. Бу асоратларни аниқлаш учун жигар
артерияси селектив артериографиясини бажариш лозим бўлади.
Ўт оқмалари, магистрал ўт йўлларида ўтказувчанликнинг бузилиши
(ёрилиши ёки тўсиқ пайдо бўлиши оқибатида) оқибатида, ўт қопчаси
гипертензиясида юзага келиши мумкин. Бу ҳолларда оқмадан чиқаётган ўт
суюқлигини ташқарига фаол равишда аспирация қилиш орқали, қорин
бўшлиғига ўт суюқлигининг тарқаб кетишини олдини олиш ва ўт оқмасини
шакллантириш мақсадга мувофиқ бўлади.
Ўт чиқарувчи йўллар стриктурасида торайган қисмларни дилятация
қилиб кенгайтириш, стентлар ўрнатиш воситасида, эндоскопик ёки жигар
орқали эндобилиар операциялар ёрдамида димланиб қолган ўт суюқлигини
ташқарига йўллаш орқали вақтинча бемор аҳволини яхшилаш, кейин эса
режали амалиёт ўтказиб қониқарли натижага эришиш мумкин. Режали усулда
бажариладиган бундай хирургик операцияларга, айланма йўл орқали ўт
оқимини таъминлайдиган билиодигестив анастомозлар қўйишлар киради.
Жигар жароҳатланишларида ўлим даражаси юқори (10-60%) бўлиб,
жароҳатга қўшилиб келадиган шокнинг оғирлигига, жароҳатланишнинг
ҳажми, табиати ва хусусиятига, операциядан кейинги асоратлар турига ва
унинг оғирлигига боғлиқ бўлади. Жигарнинг пастки ковак венаси, дарвоза
венаси ва жигар веналари билан биргаликдаги жароҳатланиши, айниқса ўта
хавфли ҳисобланади.
ЖИГАР АБСЦЕССЛАРИ
Жигар абсцесслари, кейинги йилларда таъсир доираси кенг бўлган
антибиотикларнинг тиббиётда кенг қўлланилиши оқибатида бир мунча кам
учрайдиган касаллик бўлиб қолди. Бугунги кунда бу касалликни
кўпайтирувчи омиллар: жадал кимёвий муолажа, қандли диабетнинг

8.

320
асоратланиши, ўзга аъзоларни кўчириб ўтказиш ва ВИЧ-инфекция сабабли
иммунитетнинг пасайиб кетиши, бу асорат сонининг янада ўсишига олиб
келади. Жигар абсцесслари, юқорига кўтарилувчи билиар инфекция
таъсирида, инфекциянинг портал веноз система бўйлаб гематоген тарқалиши
ёки сепсисда жигар артерияси орқали тарқалиши, инфекциянинг қорин
бўшлиғи аъзоларининг яллиғланиш касалликларида тўғридан - тўғри
тарқалиши, шунингдек жигарнинг жароҳатланишлари натижасида пайдо
бўлади. Кўпчилик ҳолларда жигар абсцесслари, ўт тош касаллигида ёки
жигардан ташқаридаги ўт йўллари саратонининг парчаланишида аксарият
оғир кечувчи йирингли холангитнинг асорати сифатида ривожланади. Бошқа
сабабларидан: деструктив аппендицит, чамбар ичак дивертикулити,
носпецифик ярали колит, амёбали дизентериялар асорати бўлган сепсис ёки
пилефлебит ҳисобланади.
Жигар абсцесслари ёлғиз ҳолда бўлиши мумкин, бироқ аксарият ҳолларда
кўп сонли абсцесслар учрайди. Якка абсцесс кўпинча ўнг бўлакда жойлашади.
Абсцессларда бактериологик текширув натижасида бактериал флорани
тахминан 50% ҳолларда топадилар. Сепсисда аксарият ҳолларда тилларанг
стафилококк, гемолитик стрептококк аниқланади. Билиар абсцессларида,
аксарият ичак таёқчаси ёки аралаш флорани аниқлайдилар. Сўнгги йилларда
анаэроб флорага катта аҳамият берилмоқда. Уни бактерияларни махсус
муҳитга эккандагина топиш мумкин бўлади.
Жигар абсцесси ҳамиша иккиламчи касаллик ҳисобланиб, касалликнинг
асосий клиник белгилари замирида: тана ҳароратининг гектик табиат эга
бўлиши, эт жунжикиши, қалтираш, ҳаддан ташқари кўп терлаш, кўнгил
айниши пайдо бўлади, иштаҳа пасаяди. Оғриқ эса, бу хасталикда кечиккан
симптом бўлиб ҳисобланади ва аксарият йирик ёлғиз абсцессларда учрайди.
Бу ҳолда кўпинча жигар катталашади, пайпасланганда жигарда оғриқ пайдо
бўлади ва баъзан тери қопламлари ва кўз оқлиғи (склералар) нинг сарғайиши
кузатилади. Қон таҳлилида – юқори лейкоцитоз, лейкоцитар формуланинг
чапга силжиши, анемияга хос белгилар кузатилади. Қон экмасида тахминан
30% ҳолларда, касаллик қўзғатувчи бактериялар топилади ва аксарият
ҳолларда асосий сабабчи - септик ҳолат бўлади.
Қорин бўшлиғи аъзолари рентгеноскопиясида диафрагманинг ўнг
гумбазини одатдан ташқари юқорига кўтарилганлиги ва харакатчанлигининг
чекланиши аниқланади, плеврал синусда реактив тарзда суюқлик йиғилиши
мумкин. Газ ҳосил қиладиган флора абсцессга сабаб бўлса, жигар сояси
тасвирида суюқлик сатҳи аниқланиши мумкин, баъзан эса жигар
чегараларининг деформацияси аниқланади.
Диагностикасида жигарни ультратовуш ёрдамида текшириш, компьютер
ва рентген томографияси ўтказиш, зарурат бўлганда эса ангиография,

9.

321
жигарни радиоизотоп техниций билан сканерлаш диагнозни аниқлашда ёрдам
беради. Антибиотиклар билан даволаш микрофлорани сезувчанлигига
мувофиқ тарзда олиб борилади. Жигарда антибиотикнинг кўпроқ
концентрациясини вужудга келтириш учун жигар артериясига ёки
облитерацияланган киндик венасига, у ажратилиб буж ёрдамида тиклангандан
сўнг қўйиган катетер орқали муолажа ўтказилади. Якка ҳолдаги катта ёки бир
неча йирик абсцессларни операция усулида даволанади, абсцесс очилади ва
бўшлиқ дренажланади. Кўп сонли абсцессларда, бўшлиқни рентгеноскопия,
компъютер томография ёки ультратовуш текшируви назорати остида тери
орқали дренажлаш, даволашнинг кам инвазивли ва самарали усуллариданб
ҳисобланади. Жигар абсцесси асоратларига сепсис, диафрагма ости абсцесси,
абсцесснинг қорин бўшлиғига ёки плевра бўшлиғига ёрилиши, плевра
эмпиемаси, йирингли перикардит, перитонитлар киради.
Прогнози доимо жиддий. Якка йирик абсцессларда ўз вақтида
дренажланганда 90% гача беморлар соғайиб кетадилар. Кўп сонли абсцесслар
ва дренажланмаган якка абсцессларда даволаш кўпчилик ҳолларда ўлим билан
якунланиши кузатилади.
ЖИГАР ЭХИНОКОККОЗИ
Эхинококкознинг икки тури тафовут қилинади. Бир камерали ёки
гидатидоз ва кўп камерали ёки альвеоляр тури фарқ қилиниб, уларни
эхинококкнинг иккита мустақил турлари қўзғатади. Эхинококкознинг
гидатидоз турини тасмасимон гижжа (Exinococcosis granulosus) ривожланишининг личинка босқичидан иборат. Альвеоляр турининг қўзғатувчиси
(Exinococcosis multilocularis) ҳисобланади. Гижжанинг асосий хўжайини
бўлиб - ит ва баъзи йиртқич ҳайвонлар: бўри, тулки ва б., оралиқ хўжайини
бўлиб эса одам ва ўтхўр уй ҳайвонлари (қўй, қорамол, туя ва б.) ҳисобланади.
Инсонда эхинококк кистасининг ривожланиши жароёни асосида гижжа
тухум (сколекс) ларининг меъда-ичак трактига тушишиши асосий омил бўлиб
ҳисобланади. Паразит тухумлари меъда ёки ингичка ичак деворига киради ва
вена қон томирлари бўйлаб аввало жигарга, аксарият ҳолларда ўнг бўлагига,
ундан ўтган тухумлари эса ўпка ва бошқа аъзоларга етиб боради. Шунинг
учун, касалликка энг кўп чалинадиган аъзолар жигар, кейинги ўринда эса
ўпкалар туради. Кейинги йиллар тажрибаси шуни кўрсатдики, инсонда бу
касалликка чалинмайдиган аъзонинг ўзи йўқ. Жумладан, бу касаллик талоқда,
ичакларда, мушакларда ва ҳаттоки бош мияда учраш ҳолатлари ҳам эътироф
этилган.
Инсон организмнинг паразитар киста ривожланаётган аъзолари унинг
атрофида зич фиброз капсула шаклланиши билан жавоб беради. Эхинококк

10.

322
кистаси ички герминатив ва ташқи хитин пардалардан ташкил топган бўлади.
Эхинококнинг ички пардаси суюқлик чиқаради, унинг таркибида сколекслар
ва тушган жойида палак ёзаоладиган (дочерние) кисталари бўлади.
Жигар эхинококки кистаси бирмунча тез ривожланиб, катта ўлчамларга
етганда клиник жиҳатдан намоён бўлади. Жигар ва эпигастрий соҳасида
симмилловчи зирқираган оғриқлар пайдо бўлади. Сўнгра қорин олд
деворининг (айниқса киста йирик ўлчамларда бўлса) бўртиб чиқиши
кузатилади. Паразитнинг ривожланиши жароёнида, организмда унга нисбатан
антиген-антитело реакцияси ишга тушади ва сенсибилизация жароёнга сабаб
бўлади. Шунинг учун организмда аллергик ҳолат юзага келади ва “эшак
еми”га ўхшаш тошмалар тошиши кзатилади.
Эхинококк кистаси ўзининг ривожланиши (ўсиши) жароёнида, айниқса
жигарнинг йирик қон томирлари, ўт йўллари ёнида жойлашган бўлса, уларни
эзиши натижасида портал гипертензия белгилари ёки механик сариқлик каби
асоратларни келтириб чиқаради. Баъзи ҳолларда, беморнинг эътиборсизлиги
ёки вақтида диагностика қилинмаганлиги оқибатида кистанинг қорин
бўшлиғига ёрилиши кўпинча анафилактик шок, перитонит каби оғир
асоратлар юзага келади. Кейинроқ эса, эхинококк тухум ва кисталарининг
ёрилган бўшлиққа (қорин бўшлиғи, плеврал бўшлиқ ва б.) диссеминация-сига,
яъни тушган аъзоларда ўсиб кўпайишига олиб келади. Бу ҳолат эса,
беморларни қайта-қайта жарроҳлик амалиётини бошидан ўтказишга мажбур
қилади. Эхинококк кистаси йиринглаганда, беморда интоксикацияга хос
бўлган барча белгилар пайдо бўлади.
Беморда жигар эхинококкози касаллиги борлигига шубҳа қилинганда
унинг анамнезини йиғишда касбига, уй хайвонлари ёки ити борлигига,
алоҳида аҳамият берилади. Юқорида келтирилган шикоятларнинг борлигига
эътибор берилади. Объектив кўрикда эса, жигарнинг катталигига,
чегараларининг ўзгарганига қаралади. Қоннинг умумий таҳлилида
эозинофилия, киста йиринглаганда эса юқори лейкоцитоз топилади.
Серологик реакциялар (РСГ, РИГА, РГА, ИФА) жигарнинг эхинококкозга
учрагани хақида 90%га яқин ҳолларда тўғри натижа беради. Рентген
текшируви ўтказилганда диафрагманинг зарарланган тарафда юқори туриши,
гумбазнинг бўртиб чиқиши, баъзан эса киста чегарасида кальцинатлар
борлигини аниқлаш мумкин. Ультратовуш ёрдамида текширув ва компьютер
томографиясини ўтказиш, энг қулай ва ноинвазив текшириш усулларига
киради ва аниқ маълумот берадиган усуллардан ҳисобланади. (расм 3)

11.

323
Бугунги кунда юқоридаги усулларнинг жарроҳлик амалиётида кенг
қўлланилиши, радиоизотоп ва ангиографик усулларни касаллик диагностикасида қўллаш, ўз аҳамиятини йўқотди.
Жигар эхинококки хирургик йўл билан, эхинококкэктомия амалиётини
ўтказиш йўли билан даволанади. Кистанинг ўлчамлари унчалик катта бўлмай,
жигарнинг четида жойлашган бўлса - идеал эхинококкэктомия усули қўлланиб
(кистани хитин ва фиброз пардалари билан қўшиб, бутунлигича - бўшлиғини
очмасдан) олиб ташланади. Кўпчилик ҳолларда бунинг иложи бўлмасдан,
киста ичидаги суюқлик, аввало пункция ва аспирация йўли билан бўшатилиб,
сўнгра киста очилиб ичидаги герминатив ва хитин пардалари олиб ташланади.
Албатта, бу амалиёт бажарилаётганда диссеминациянинг олдини олувчи барча
чора-тадбирлар ўқлланилади. Фиброз парданинг ичига глицерин билан ишлов
берилади ва тикиб (капитонаж) бўшлиқ йўқотилади. Эхинококк кистасининг
жойлашган ўрнига қараб, бўшлиқни йўқотишнинг усули танланади. Қатор
ҳолларда бўшлиқни катта чарви билан томпанада қилиб бўшлиқ йўқотилади
ёки бўшлиқ очиқ ҳолда қолдирилади (абдоминиза-ция). Агарда амалиёт
жароёнида жигарда ўт оқмалари топилса, улар яхшилаб тикилиб, бўшлиққа
дренаж найчаси қўйилади. Йиринглаган кистани операциянинг асосий
босқичи тугаллангандан сўнг қўшимча равишда дренажланади.
Операциядан кейинги даврда Ушбу касалликнинг қайталаниши (рецидив)
ини профилактикаси мақсадида паразитга қарши препаратлар (альбендозол,
мебендозол ва б.) тавсия этилади.
Альвеокок ўзида рангсиз суюқлик сақлайдиган кўп сонли майда
пуфакчалардан иборат бўлиб, ўсмасимон фиброз тугундан ташкил топган
бўлади. Альвеоляр эхинококк инфильтратив ўсиш қобилиятига эга бўлиб,
ўсма ўсишини эслатади, ҳамда ўт йўллари ва қон томирларга ўсиб киришга
қодир. Шу сабабли алвеококкознинг энг кўп учрайдиган асорати йирик ўт
чиқарувчи йўлларини эзилишидан келиб чиққан механик сариқлик
ҳисобланади. Альвеококнинг инфильтратив ўсиш хусусияти, магистрал қон
томирлар ва ўт йўлларини эзилишига сабаб бўлиб, жарроҳлик амалиётини
бажаришда бир мунча қийинчиликлар туғдиради. Баъзи ҳолларда, атипик ёки
анатомик жигар резекцияси амалиётларини бажаришга тўғри келади, ўт
йўллари эса дренажланади. Альвеолококкоз “ўчоғи”га паразитга қарши
қўлланилувчи препаратлар (флавакридин) юборилади.