Rivojlanish va ta`lim psixologiyasi

1.

Rivojlanish va ta`lim psixologiyasi
Gaynazarova Gulbaxor Abdullayevna

2.

Aqliy rivojlanish
(ma`ruza)

3.

REJA:
1. Aql-idrok haqidagi nazariyalari.
2. Chaqaloqlar va yosh bolalardagi aql-idrokni
baholash
3. Iste`dodli va intellektual qobiliyatga ega hamda
nuqsonli bolalar

4.

Nazariyotchilar aql-idrok haqida turli fikrlarga ega bo’lsalarda,
ammo ko'pchilik uning bir nechta o'ziga xos xususiyatlarga ega
ekanligi haqida hamfikrdirlar. Ular quyidagilar:
Moslashuvchan, chunki u turli vaziyatlarda insonning maqsadlariga erishish uchun ishlatilishi
mumkin.
O'rganish qobiliyatini o'z ichiga oladi. Xususan, aqlli odamlar yangi ma'lumotlar va xattiharakatlarni aqllari kam odamlarga qaraganda tezroq va osonroq o'rganadilar.
Yangi vaziyatlarni samarali tahlil qilish va tushunish uchun oldingi bilimlardan foydalanishni
o'z ichiga oladi.
Juda ko'p turli xil aqliy jarayonlarning murakkab o'zaro ta'siri va muvofiqlashtirilishini o'z
ichiga oladi.
Madaniyatning o'ziga xos xususiyatlari, ya’ni turli jamiyatlarda aqlli bo'lish turlicha mahoratni
namoyon etishni anglatishi mumkin: murakkab va mavhum g'oyalar haqida mulohaza
yuritishni, boshqalar bilan til topishishni, kuchli axloqiy qadriyatlarga ega bo'lishni, o'z
oqsoqollarini hurmat qilishni.

5.

Dastlabki muammolar aql-idrokni o'lchash va bolalar uchun
individual ta'limni sozlash bo'yicha amaliy ehtiyojlarga
asoslangan edi:
1900-yillarning boshlarida Fransiyadagi maktab
rahbarlari psixolog Alfred Binetdan (1857–1911)
maxsus o'quv xizmatisiz oddiy sinflarda o'zgacha
taraqqiyotga ega bo'lgan o'quvchilarni aniqlash
usulini ishlab chiqishni iltimos qildilar. Vazifani
bajarish uchun Binet umumiy bilimlari, so'z
boyligi, idrok, xotirani o'lchaydigan testni ishlab
chiqdi. Uning testida yomon natijalarga erishgan
o'quvchilar sinfda ham yomon ishlashga moyil
ekanliklarini aniqladilar. Binetning sinovi biz
hozirda IQ testi deb ataydigan testlarning
dastlabki ko‘rinishi edi.

6.

Aql-zakovat - bilimlarni tezda egallash va shu bilan
yangi vaziyatlarga samarali moslashish qobiliyati.
Aql-idrok testi - hozirgi
kognitiv faoliyatning
umumiy o'lchovi, asosan
qisqa muddat ichida
akademik yutuqlarni
bashorat qilish uchun
ishlatiladi.

7.

1900-yillarning boshlarida ingliz psixologi Charlz Spearman (1863-1945) aql har xil
vazifalarda ishlatiladigan yagona, keng tarqalgan fikrlash qobiliyatini (umumiy omilni)
o'z ichiga oladi, deb taklif qildi. Spearman nuqtai nazariga ko`ra bolalarning har qanday
topshiriq bo'yicha ishlashi ham umumiy omilga, ham vazifani o'z ichiga olgan har qanday
aniq omillarga bog'liq (ham ichki, ham tashqi)

8.

Spearman Kettel (1963, 1987) g'oyalarini kengaytirib, aqlning
ikkita aniq farq qiluvchi tarkibiy qismlari uchun dalillarni topdi.
Suyuq aql
bilimlarni tezda egallash va yangi
vaziyatlarga samarali moslashish
qobiliyatlari
Kristallangan
aql
o'z tajribalari, maktab va madaniyati
asosida to'plagan bilim va
ko'nikmalari

9.

Kattelning fikriga ko'ra, suyuq aql asosan irsiy biologik omillarning natijasidir,
kristallangan aql esa ikkala aqlga va tajribaga bog'liq, shuning uchun ham irsiyat va
ham atrof-muhit ta'sir qiladi. Suyuq intellekt o'smirlik davrida eng yuqori cho'qqiga
yetadi va voyaga yetganida asta-sekin pasayishni boshlaydi. Aksincha, kristallangan
intellekt bolalik, o'smirlik va katta yoshdagi odamda o'sishda davom etadi.

10.

Amerikalik psixolog Xovard Gardnerning fikriga ko'ra bolalar va kattalar kamida
quyidagi qobiliyatlardan biriga yoki bir nechtasiga ega bo`lishi mumkin:
Til intellekti (Tildan samarali foydalanish qobiliyati)
Ishonchli dalillarni keltirib chiqarish
She'r yozish
So'z ma'nosidagi nozik tomonlarni
aniqlash
Mantiqiy-matematik aql (Mantiqiy fikr yuritish qobiliyati, ayniqsa, matematika va fanda)
Matematik masalalarni tezda yechish
Matematik masalalarni tezda yechish
Kuzatilayotgan hodisalar haqidagi
farazlarni shakllantirish va sinovdan
o'tkazish
Fazoviy idrok (Biror kishi ko'rgan narsasida tafsilotlarni sezish va tasavvurida vizual narsalarni
boshqarish qobiliyati)
Aqliy tasvirlarni yaratish
Aqliy tasvirlarni anglash
Shunga o'xshash ob'ektlar
orasida o’xshatishlar qilish

11.

Hikoya tuzamiz (So’z mantiq intellekti)
Hamma daftariga hayoliga kelgan bitta so’zni yozadi. Birinchi
ishtirokchi shu yozgan so’z ishtirokida hikoyaning birinchi gapini
tuzadi. Qolgan ishtirokchilar ham o’zlari yozgan so’zlar ishtirokida
gaplar tuzib hikoyani davom ettiradilar.

12.

G’ozlar sonini toping! (Matematik
intellect)
Osmonda ko’p g’ozlar uchib ketayotgandi. Pastda turgan bittagina g’oz ularga
qarata “Ey g’ozlar, men ham sizlar bilan birga uchsam 100 g’oz bo’lib
uchardik”-dedi. Shunda osmondagi g’ozlardan biri javob berdi “Ey do’stim,
biz 100 g’oz bo’lishimiz uchun bizga yana bizcha, bizni yarmimizcha va uning
ham yarmicha qo’shilib keyin sen qo’shilsang 100 g’oz bo’lamiz” dedi.
Savol: Osmondagi g’ozlar soni nechta?

13.

Tafakkur va tasavvur! (visual
tasvirlar intellect)
O’z tafakkuringizga ishoning va undan foydalanib uchta zamonni tasvirlarda
idodalang. Ular:
o’tgan zamon
hozirgi zamon
kelasi zamon

14.

Musiqiy aql (Yaratish, tushunish va musiqani qadrlash qobiliyati)
Yaratish, tushunish va musiqani
qadrlash qobiliyati
Musiqiy asar yaratish
Musiqaning asosiy tuzilishini
chuqur anglab yetish
Tana-kinetik intellect (O'z tanasidan mohirona foydalanish qobiliyati)
Raqs
Basketbol o'ynash
Pantomimoni ijro etish
Shaxslararo idrok (boshqa odamlar xatti-harakatlarining nozik tomonlarini sezish qobiliyati
Boshqaning kayfiyatini to'g'ri qabul
qilish
Boshqaning asosiy niyatlari va
istaklarini aniqlash
Bilimlarini boshqalarning fikrlari va
xatti-harakatlariga ta'sir qilish uchun
ishlatish

15.

Aftobusdan o’rin ol! (Shaxslararo
idrok)
Har bir ishtirokchi o’zi yoqtirgan musiqani yoki qo’shiqni ijro etib
beradi. Yoki hammaga yoqadigan qo’shiqni jo’r bo’lib kuylashadi

16.

Aftobusdan o’rin ol! (Shaxslararo
idrok)
O’ta qaysar va yomon tarbiya ko’rgan o’smir aftobusda o’tiribdi. Sumkasini
esa yonidagi o’rindiqqa qo’yib olgan. Siz esa shu o’rindiqdan joy olishingiz
kerak.

17.

Shaxsiy intellect (O'zining his-tuyg'ulari, motivlari va istaklari to'g'risida
xabardor bo'lish)
Tajribalardagi nozik farqlarni
aniqlash
O'zining xulq-atvorini
boshqaradigan motivlarni aniqlash
O'z-o'zini bilishdan boshqalar
bilan yanada samarali aloqada
bo'lish uchun foydalanish
Tabiatshunoslik zakovati (Tabiatdagi naqshlarni, tabiiy ob'ektlar va hayot
shakllari o'rtasidagi farqlarni bilish qobiliyati)
Muayyan o'simlik yoki hayvon
turlarining a'zolarini aniqlash
Tabiiy shakllarni tasniflash
(masalan, toshlar, tog'lar turlari)
Tabiat haqidagi bilimlarini
dehqonchilik, ko'kalamzorlashtirish
yoki hayvonlarni o'rgatish kabi
tadbirlarda qo'llash

18.

Xitoyda Gardnerning aql-idrok nazariyasi oilada
intellektual rivojlanishning o'sishiga e'tibor qaratdi
Xovard Gardnerning intelejens nazariyasi (MI)ning
uchta jihati uni butun dunyoga yoyilishiga olib keldi.
Birinchidan, Gardner nazariyasining ajralmas qismi bu sakkiz yoki to'qqiz aqlning har biri deyarli barcha
madaniyatlarda o'ziga xos usullar bilan ifodalanishi.
Odamlar har xil sharoitlarda til, matematika, fazoviy
tasvirlar, harakat, musiqa, shaxsiy tushunchalar,
shaxslararo tushunchalar va tabiat haqidagi bilimlardan
foydalanadigan kundalik bilimlarni osongina
o`zlashtirib oladilar. Ikkinchidan, nazariyaning san'at,
ijodiy ifoda va jismoniy tarbiya sohasidagi targ'iboti
ko'pgina o'quvchilarni bir qator sinflarda paydo
bo'ladigan tor doiradagi akademik ko'nikmalarga chek
qo'yish o'quvchilarni o'rganish quvonchidan mahrum
qiladi, deb hisoblaydi. Va nihoyat uchinchidan,
o'qituvchilar Gardnerning inklyuziv usullar bilan kam
sonli talabalarga tegishli bo'lgan qiziqishini qadrlashdi.

19.

Amerikalik psixolog Robert Sternberg intellektni “inson hayotining real
sharoitlarini tanlash, shakllantirish va moslashtirish bo‘yicha aqliy faoliyati” deb
ta’riflagan.
U Gardnerning aql, qobiliyatdan ko'ra kengroq ekanligi haqidagi fikriga
qo'shiladi, lekin Gardnerning ba'zi aql-zakovatlariga alohida iste'dod sifatida
qarashni taklif qildi. Sternberg uni "muvaffaqiyatli razvedka" deb atashni taklif qildi

20.

Sternberg konsepsiyasi uchta omildan iborat:
Analitik intellect - ushbu komponent muammolarni hal
qilish qobiliyatini anglatadi.
Ijodiy intellect - aql-idrokning bu jihati o'tgan tajriba va
hozirgi ko'nikmalardan foydalangan holda yangi
vaziyatlarni hal qilish qobiliyatiga asoslanadi
Amaliy intellect - bu element atrof-muhit o'zgarishlariga
moslashish qobiliyatini anglatadi.
Psixologlarning hech biri hali aqlning yakuniy
kontseptsiyasini shakllantira olmagan!!!

21.

Amerikalik psixolog Robert Sternberg aql-idrokni shaxsni tanlash va uning
muhitiga samarali moslashishga imkon beradigan ko'p qirrali qobiliyat deb biladi.
Sternberg aql-idrok muvaffaqiyatini quyidagicha tavsiflaydi:
Analitik, ijodiy va amaliy qobiliyatlardan
iborat.
Insonga shaxsiy maqsadlariga erishishda
yordam beradigan.
Muayyan qobiliyatlar o'rtasida
muvozanatni talab qiladi.
Xotiradan foydalanadi va aniq bilish
jarayonlarini jalb qiladi.
Insonga o'z atrofini moslashtirish,
shakllantirish va tanlashga imkon beradi

22.

E`TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!