Ғылыми жоба: жазылу тәртібі мен рәсімделуі

1.

«Ғылыми жоба:
жазылу тәртібі мен рәсімделуі»
~1~

2.

*
~2~

3.

КІРІСПЕ
Ғылыми - зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру, дамыту – оқушы
шығармашылығын қалыптастырудың нақты жолдарының бірі екенін де естен
шығармау қажет. Бұл жұмыс заманауи ақпараттық технологияларды қолдана
отырып, қажетті бағдарлы базаларға еніп, деректер қорымен жұмыс жасауды
қамтамасыз етеді. Қазіргі оқытушының басты қызметі – білім беру мен жеке
тұлға тəрбиесін сабақтастыру болса, оқушылармен ғылыми - зерттеу
жұмыстарын жүргізу арқылы олардың өзін - өзі дамыту, шығармашылық,
ізденімпаздық қасиеттерін қалыптастыру болып табылады. Баланы зерттеу
жұмысына дайындау, оны зерттеушілік ізденіс дағдылары мен іскерлігіне
үйрету қазіргі білім берудің маңызды міндеті болып отыр. Бала - табиғатынан
зерттеуші, зерттеушілік ізденіс – табиғатпен берілетін қасиеттің ажырамас
бөлшегі. Жаңа əсер алу, көп білуге құштарлық, үнемі қадағалауға жəне
эксперимент жасауға ұмтылу, əлем туралы жаңа мəліметтерді өз бетінше іздеу
бала мінезінің маңызды белгілері ретінде қарастырылады. Зерттеушілік əдісін
қолдану қажеттігі оқушының білім алу процесінде қоршаған ортасына
қызығушылығымен, сүйіспеншілікпен қарауымен түсіндіріледі. Оқушының өз
бетінше зерттеу жүргізуі оның жеке талабын қанағаттандырумен көкейінде
жүрген сұрақтарға жауап табуға үлкен ықпал етеді. Одан басқа, өз бетінше
зерттеу жүргізу интеллектуалдық жəне шығармашылық қабілеті мен ойлау,
зерттеу білігінің дамуына мүмкіндік туғызады. Оқушы өз бетінше зерттеу
жүргізу арқылы қоршаған ортасын тани алады, жаңа білімді дайын күйінде
емес, өзі үшін жаңа білім ашады. Ізденуші оқушылар өз тақырыбының
ерекшіліктерін, өзектілігін, маңыздылығын сезіне отырып түрлі əдіс - тəсілдер
арқылы өзін қанағаттандыратын нəтижеге жетіп отырады. Ізденіс барысында
оқушыларға
шығармашылық
мүмкіндіктер
беріледі.
Оқушылар
дүниетанымының мүмкіндігіне қарай, ғылыми түрде тапсырмалар беріледі.
Ғылыми - зерттеу жұмыстары оқушының интеллектуалдық дамуының өсу
деңгейін арттырады. Ғылыми сипаттама беруді үйренеді. Ғалымдардың
тəжірибесіне негізделген материалдарды іздестіріп, танымдық белсенділігін
арттырады. Ғылыми еңбектермен жұмыс жасау əдістерін меңгереді. Ғылыми
жұмыстардың
теориялық
жəне
тəжірибелік
аспектілерін
шешуде
шығармашылық белсенділік көрсетіп, ғылыми нəтижесін алады. Қоғамдық
өмірге бейімделген интеллектуалды жеке тұлға қалыптасады. Қай жұмысты
болсын қызығушылықпен, ынтамен жасаса нəтиже шығатыны анық. Ал біздің
кішкентай білгірлерімізді қызықтыру, ынталандыру өз қолымызда.
Мақсаты: оқушылардың ғылыми-зерттеу жəне оқу-танымдық қызметін
ынталандыру, ең талантты жəне дарынды жас зерттеушiлердi iрiктеу жəне
оларға қолдау көрсету, Қазақстан Республикасының зияткерлік əлеуетiн
қалыптастыруға ықпал ету.
Міндеттері:
• түрлі ақпарат көздерін пайдалана отырып бала қабілеттерін кең көлемде
~3~

4.

қамтуға мүмкіндік беретін оның мінез - құлқы мен іс - əрекетін жан жақты бағалауды кешенді түрде ұйымдастыру;
• баланы танып - білу үшін оның түрлі жағдайдағы іс - əрекетін ұзақ
уақыт зерттеп бақылау;
• баланың қызығушылығы мен бейімділігіне барынша сəйкес келетін
қызмет аясында баланың іс - əрекетіне талдау жүргізу (арнайы
ұйымдастырылған пəндік - ойындық сабақтар мен түрлі іс - шараларға
қатыстыру);
• оқушының бойындағы қандай да бір дарынды жоғары санатты
тəжірибелі мамандарды тарту арқылы оның болашақтағы даму
мүмкіндігін де есепке алаотырып бағалау;
• жұмыс нəтижесін талдау, бақылау, əңгімелесу, мұғалімдер мен ата аналардың
сараптамалық
бағалары,
баланың
эксперимент
жағдайындағы нақты іс - əрекетін бағалаумен байланысты
психодиагностиканың эксперименттік маңызды əдістеріне сүйену.
Күтілетін нəтиже:
Зерттеу жұмыстарының маңызын түсінеді
Ізденіс дағдысы артады,
Пəннің ұылымилығын терең түсінеді
рухани байып, адамгершілік қасиеттерді бойына дарытады;
шығармашылық - интеллектуалдық қабілеті жоғары тұлға қалыптасады.
~4~

5.

ҒЫЛЫМИ ЖОБА ЖҰМЫСЫНЫҢ МАҢЫЗЫ ҚАНДАЙ?
Бүгінгі таңда біз мектеп оқушыларын көргенде олардың ойлауының
енжарлығын, өз көзқарастарының жоқтығын немесе оны дəлелдей алмайтынын
жиі көреміз. Ақпараттың үлкен ағымын оқушылар өздері түсінбейді. Бұл
баланың ойлауды жəне ойлауды мүлдем тоқтатуына əкеледі, ол жай ғана
материалды есте сақтайды жəне жаңғыртады. Мұғалім бұл жағдайды
балаларды біліммен ауырлатпауға, бірақ олардың қызығушылығын, ізденуге
деген ұмтылысын оятуға мүмкіндік беретін оқу - зерттеу қызметін
ұйымдастыру арқылы түзетуі керек.
Мұғалім мен оқушы бірлесе отырып, ғылыми жұмыстың көкейкестілігін,
шығармашылық аясын айқындайды, осы міндеттер бойынша оқушылармен
қосымша ізденуге жағдай жасай алады. Осы жұмыс барысында ғылыми
жұмысты жүргізудің теориялық принциптері пайдаланылады:
1. Ғылыми жұмысты ұйымдастыруда белгілі бір тақырып бойынша көмек
көрсету, қосымша мағлұматтар беру;
2. Ғылыми бағыт бойынша зерттеу материалдарының тізбесін жасау жəне
сұрыптау;
3. Жұмыстың өміршеңдігіне мəн беріп, ортамен байланысына көңіл бөлу;
4. Зерттеу кезеңдері бойынша қолданатын əдіс-тəсілдерді анықтау;
5. Оқушының жұмыс барысындағы жеке қолтаңбасы, жаңалық қыры,
шығармаларын талдай білуі ескеріледі;
6. Жұмыстың соңында қорытындылар мен пайдаланылған əдебиеттердің
тізіміне көңіл бөлінеді.
Ғылыми жоба жарыстарына дайындауда төмендегі мəселелерге
ерекше көңілбөлу керек:
Тақырыпты қабілетіне қарай таңдау;
Аталған тақырыпты ашудағы шəкірт еңбегінің сипаты, қосқан жеке үлесі;
Шешендік сөз саптауы, сөйлеу мəнері, ойын ұтымды, жағымды жеткізе
алуы,өзін ұстауы,аудиторияны тартуы;
Көрнекілігі мен ұсынылған материалдың сапалылығы;
Жұмыстың көркем безендірілуі.
Оқушының дарындылығын əлеуметтік қажеттігіне сай ғылыми негізіңде
дамытудың шарттарын анықтап, оны қанағаттандыруда оқушылар ұжымының
дайындық деңгейінің, дəрежесінің диогностикалық əр кезеңде жүргізу керек,
себебі, ғылыми – зерттеу жұмысының екінші, үшінші кезеңдері осыны міндетті
түрде талап етеді, өйткені, бұл оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты.
~5~

6.

ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ КЕЗЕҢДЕРІ
Тақырып - мəселелердің өзіне тəн сипатын көрсетеді, сонымен қатар
тақырыпта қысқа формада құрылған, айқын бір мағыналы, дəл, жарнамалық
мəселелерді шешу əдістері болады.
Тақырыпты таңдау ережесі:
Ғылыми жарысқа келесі жұмыстар ұсынылады:
1) Ғылымның осы саласындағы фактілерді, оқиғаларды, құбылыстарды
жəне жеке, бұрын мəлім болмаған жақтарын жариялайтын;
2) Практикалық тапсырмаларды шешуде жаңалық еңгізетін аппараттар,
модельдер мен аспаптардың конструкциясын ұсынатын, мектептегі
эксперименттерді, өндірістік үрдістердің ұтымды пайдалануын жетілдіруге
қатысатын;
3) Əлеуметтік-экономикалық
мəселелерді
шешуге
бағытталатын
экономикалық-заңды негіздемесі бар компьютерлік модельдер мен жобалар;
4) Жарысқа кəмілеттік жасқа толмағандарға рұқсат берілмейтін
аппаратуралар, сондай-ақ адам денсаулығы мен жануарларға зиянды заттары
бар (уытты, радиоактивті, канцерогендік жəне мутагендік əрекеттегі
зерттелмеген биологиялық активті құрамалар, адамдар мен жануарларға
патогенді немесе оған тең заттар, микроағзалар, вирустар, алкоголь, темекі т.б.)
жəне жануарларға қатыгездік көрсететін эксперименттер пайдаланылған
жұмыстар жарысқа қатысуға жіберілмейді;
Ғылыми жоба тақырыптарын таңдау ережесі
1. Тақырып оқушыларға қызықты, оларды тартатындай болу керек.
2. Тақырып орындалатын, шешімі зерттеуге қатысушыларға пайдасы
тиетіндей болу керек.
3. Оқушылардың қызығушылығын ескере отырып, жетекші өзі жақсы
білетін тақырып аясын таңдау керек.
4. Тақырып шынайы болу керек, онда жаңа дүниелер, күтпеген жаңалық,
ерекшелік элементтері болу керек.
5. Тақырып жұмыс ұзақ жылдарға созылмай, тез орындалатындай болу
кере*к.
6. Тақырыпты бəрі түсінетіндей болу керек, əрине тақырып оқушылардың
жас ерекшелігіне сəйкес келу керек.
7. Тілегі мен мүмкіндігінің ұштасуы.
Тақырып таңдар кезде жоғарыда аталғандардан басқа, келесі ұсынымдар
ескерілу керек:
- алдыңғы жылдардағы ғылыми жұмыстардың тақырыптарымен танысу;
- бұрын жазған жұмыс тақырыптарын қайталамау, тақырыптың
шынайылығын ескере отырып зерттеу тақырыбын таңдау;
- тақырып нақты бір объекті аясында шектелу керек.
~6~

7.

- таңдалған тақырып өз секциясының отырысында немесе жетекшімен
жеке консультация барысында талқылану керек.
Оқушыларға арналған кеңес.
Ғылыми бағыттағы зерттеу, іздену жұмыстарына, өз беттеріңмен
проблема шешуге бастауыш сыныптан бастап дағдылану керек. Мұғалімдердің
көмегімен өзіңді қызықтыратын бір тақырыпты алып, соның айналасында
жүйелі түрде ізден. Материалдар жинақтап, библиография жаса, интернетке
жүгін, телехабарлар, күнделікті баспасөз беттеріне үңіліп жүр. Жұмысың
нəтижелі жүріп жатса, бірте – бірте жоғары сыныптарға барғанда ғылыми
жобаға айналдырып, қорғауға дағдыланасын. Енді ұнаған өзіңді қызықтырып
жүрген тақырыбыңды анықтасаң, жоғарыдағы ақыл - кеңестерді назарға алып,
дəптерлеріңе жазып жүр.
Мына проблемалар айналасында ізденуіңе болады:
1. Қалай ойлайсыңдар, күнделікті пайдаланып жүрген тіс пастасы
адамға зияны бар деп есептейсіз бе? Осы сұрақ төңірегінде
ойланып, себебін түсіндіріп, дəлелде:
2. Сыныптағы немесе үй жағдайында өсіруге қолайлы өсімдікті
іріктеп ал.
Олардың өсуіне қажетті жағдайды жаса. Мысалы, жарық сүйгіш
өсімдіктер, көлеңкеге төзімді өсімдіктерді бақыла. Егер өздерің шешімі
ойландыратын сұрақтар тапсаңдар, оны да дəптерлеріңе түсіріп, мұғалімдерің
мен достарыңа көрсетіңдер, бірігіп талдаңдар.
~7~

8.

ЗЕРТТЕУ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША ƏДЕБИЕТТЕРДІ ЗЕРДЕЛЕУ
ТАҚЫРЫП ТАҢДАУ
Жұмыстың бұл кезеңінің мақсаты оқушылардың бойында тақырып
бойынша əдебиеттерді таңдай білуді, библиографиялық тізімді сауатты құра
білуді қалыптастыру. Осы жұмысты орындаған кезде келесі тақырыптар
ескерілу керек:
1. Библиографиялық тізімде өзіне тəн ең кем дегенде 15 түрлі жұмыс
болу керек, олардың қатарында монографиялар, жинақ мақалалары жəне
əртүрлі ғылыми журналдар, диссертациялық авторефераттар, арнайы
зерттеулер мен басқа да жұмыстар болу керек.
Мəселелердің жаңашыл мен көкейкесті қағидалары-соңғы 3-5 жыл
ішіндегі əдебиеттермен жиі жұмыс жасауды, ал мəселелердің жан-жақты жəне
кешенді қарастыру қағидалары қазақстандық, ресейлік, əлемдік əдебиеттермен
жұмыс жасау болжайды.
2. Тізімге енген барлық жұмыстар алфавиттік тəртіппен орындалу керек.
3. Тақырыпты сипаттау кезінде автордың тегі, аты-жөні, жұмыстың аты,
шығу мəліметтері: шыққан жері, баспасы, жылы, бет саны көрсетілуі керек.
Журнал мақалалары сипатталса, онда осы мақала жарияланған журнал атауы,
шыққан жылы, нөмірі көрсетілу керек. Жинақ мақалаларын сипаттау кезінде
жинақ атауынан кейін оның редакторының тегі келтіріледі.
Əдебиет көздерін сипаттау үлгілері:
1. Жексембекова В. Қазақстандағы этникалық қарым-қатынастар:
прогресс үшін бірігу // Саясат, 2002, №11. 30-32 б.
2. Борисова Б.М. Даралық жəне кəсіп.- М: Білім, 1991. 116 б.
3. Қысқаша психологиялық сөздік. / ред. А.В. Петровский. Ростов Н/Д:
«Феникс» баспасы, 1998. 81-82 б.
Интернеттен алынған мақалалар, дəйексөздер əдебиеттердің жалпы
тізімдерінде төмендегідей көрсетіледі:
Авторы (егер көрсетілсе), мақала атауы, электрондық мекен-жайы,
(интернеттегі сілтеме).
Ғылыми жұмыстарда пайдаланылған əдебиеттерге сілтеме төртбұрышты
жақша ішінде келтірілген əдебиеттердің нөмірін көрсете отырып беріледі.
Нөмірлеу сілтемесі мəтінде келуіне байланысты рет-ретімен келу керек.
Мысалы, «химиялық ластану...» [ 5 ].
~8~

9.

ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ ЖОСПАРЫН ҚҰРУ
Зерттеу жұмысының жоспарын құру бұл тақырып бойынша жұмыс
жасауға жəне зерттеудің басында қойылған тапсырмаларды шешуге жол
көрсетеді.
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫН ЖҮРГІЗУ
Кезеңдер:
1.Зерттеу
мəселелерін
теориялық
талдау.
Мəселелердің
маңыздылығын, оның ерекшеліктерін, осы тақырып бойынша əртүрлі
көзқарастарды сипаттау, сондай-ақ оның бүгінгі таңдағы шешілу жолдары.
Осының барлығы зерттеу бөлімінің 1-ші теориялық мазмұнын құрайды.
2.Экспериментальды (практикалық бөлім) зерттеу мəселелер мəнісін
түсіндіретін немесе оны шешуге мүмкіндік беретін ғылыми əдістерді
пайдалануды болжайды. Зерттеу жұмыстарының бұл кезеңі маңызды болып
табылады, бұл кезеңде жоба авторы өзінің шығармашылық мүмкіндігін көрсете
алады. Бұл кезеңде эксперименттер, байқау, сауалнама, əңгімелесу, сұрақ қою,
интервью алу т.б. зерттеу əдістері пайдаланылады. Ғылыми зерттеуді жүргізу
кезінде дұрыс ақпарат алу үшін бір емес, бірнеше əдістер жиынтығы
қолданылады.
3. Зерттеу күнделігін жүргізу. Зерттеу күнделігі оқушылардың
тақырыпты таңдаған күнінен басталады, əдебиеттермен жұмыс жасайды жəне
жобаны рəсімдеу мен қажетті құжаттарды дайындау кезінде аяқталады. Зерттеу
күнделігіне автордың барлық істеген жұмыстары көрсетілу керек.
ҒЫЛЫМИ ЖОБАНЫ РƏСІМДЕУ
Ол бірқатар талаптарды сақтай отырып жүргізіледі:
5.1. Ғылыми жобада:
- бет парақ;
- мазмұны;
- кіріспе;
-теориялық бөлімі;
- зерттеу бөлімі;
- қорытынды;
-пайдаланған əдебиеттер тізімі;
-қосымша (егер қажет болса) болу керек.
Жалпы алғанда, оқушының ғылыми жобасы ұқыпты орындалу керек жəне
əдемі рəсімделу керек.
5.2. Ғылыми жобаға келесі құжаттамалар қоса тіркеледі:
~9~

10.

- аннотация-қазақ, орыс жəне ағылшын тілдерінде;
- ғылыми жетекшінің жұмыс туралы пікірі, оның қолымен расталады;
- оқушының жұмысына тиісті пəн бойынша жоғары оқу орны маманының
рецензиясы, оның қолымен жəне оқу орнының мөрімен (облыстық турда
расталады).
- зерттеу күнделігі.
5.3. Бет парақты рəсімдеу.
5.4. Мазмұны бар беттерді ресімдеу:
а) беттің жоғары бөлігінде «Тарау» (немесе «Мазмұны») деген сөз көрсетіледі;
ə)мазмұнда ғылыми жоба бөлімдерінің реттілігі көрсетіледі:
- Кіріспе;
- 1 тарау (1.1., 1.2., 1.3. деп нөмірленетін бірнеше тармақшалары болады);
- 2 тарау (2.1, 2.2., 2.3. тармақшалары);
- 3 тарау да болуы мүмкін (тиісті тармақшалары);
- Қорытынды;
- Əдебиеттер тізімі;
- Қосымша (егер бар болса).
б) мазмұнның əр тармағына қарсы, оң жақта осы тармаққа сəйкес араб санымен
бет нөмірі қойылады;
в) бет нөмірі 3-ші беттен басталатын кіріспе бөлімінен басталады. (1-ші бет-бет
парақ-нөмірленбейді, бірақ ескеріледі, 2-ші бет-мазмұны-нөмірленбейді, бірақ
ескеріледі).
5.5 Ғылыми жобаның кіріспесін ресімдеу.
- Кіріспеде (кемінде 2 бет): таңдалған зертеу тақырыптарының көкейкестілігі,
мақсаты, тапсырмалары келтіріледі;
- Кіріспе жаңа беттен басталады, 3-ші бет болып нөмірленеді;
- Бет нөмірлері беттің төменгі бөлігінің, оң жағында көрсетіледі.
5.6. Мəтінді рəсімдеудің жалпы ережесі.
- Мəтін компьютерде терілу керек.
- Сызық көлемдері: сол жақ-2,5 см, оң жақ – 1 см, жоғары – 2 см, төменгі – 2
см.
- əріп- Times New Roman KZ Times New Roman 14 кегль;
- абзац болу керек;
- жол арақашықтығы-бірқатарлы;
- кіріспе, əр жаңа тарау, қорытынды, əдебиеттер тізімі, қосымша жаңа беттен
басталады;
- тарау тармақшалары жаңа беттен басталмайды, бірінен кейін бір жазылады,
олар аздаған арақашықтық арқылы ажыратылады;
~ 10 ~

11.

- ғылыми жобаның əр бөлімнің атауы қою қаріппен, ортаға жазылады.
Тараулар мен тармақшаларды жазу кезінде міндетті түрде олардың нөмірі (1.2.,
1.1.,1.2.) көрсетіледі.
- Ғылыми жобаны жазу кезінде беттердің нөмірленуі жəне жобаның жекелеген
бөлімдерінің орналасу реттілігі сақталу керек.
- Мəтінде міндетті түрде пайдаланылатын əдебиеттерге сілтеме берілуі керек.
(төртбұрышты жақшада).
- Əр бөлімнің, бөлімшенің соңында 3-4 сөйлеммен қысқаша қорытынды
жазылуы қажет;
- Теориялық бөлімнің бет саны 20 беттен кем болмау керек;
- Қорытындыда (кемінде 1 бет) жұмыстың негізгі нəтижелері жəне олардың
негізінде жасалынған қорытындылар, жұмыс нəтижелерін ғылыми жəне
практикалық мақсатта пайдалану бойынша ұсынымдар болады;
- Пайдаланылған əдебиеттер жұмыс соңында жалпы тізіммен келесі тəртіпте
беріледі:
автордың тегі, аты- жөні,
мақала жəне журнал атауы (журнал мақалалары үшін),
журнал жəне кітап атауы
шыққан жері жəне баспасы (кітаптар үшін),
шыққан жылы, шығу нөмірі, беттері.
- əдебиеттер алфавиттік тəртіппен орналасады;
- қосымша (егер қажет болса) əдебиеттер тізімінен кейін орналасады жəне
карталар, суреттер, сызбалар, кестелер, диаграммалар, мəлімет кестелері болуы
мүмкін. Қосымшалар да мəтінде кездесуіне қарай орналасады жəне
нөмірленеді.
5.7. Аннотацияның (абстрактының) жазылуы.
- Абстракт (аннотация) (кемінде 250 сөз) жобаның қысқаша мазмұнын
көрсетеді жəне оған:
- зерттеу мақсаты, тапсырмалары;
- зерттеу объектісі, заты
- гипотезасы
- зерттеу кезеңдері, процедурасы;
- эксперимент əдісі;
- зерттеу жаңалығы жəне өз бетінше жұмыс істеу дəрежесі;
- жұмыс нəтижелері жəне қорытынды;
- нəтижелерді практика жүзінде пайдалану саласы кіреді.
5.8. Жетекшінің пікірі.
Əр жұмысқа жетекшінің пікірі берілу керек, онда таңдалған тақырыптың
көкейкестілігі, автордың жұмысқа қосқан өз үлесі, жұмыстың кемшіліктері
жəне нəтижелерді одан əрі пайдаланудағы ұсынымдар көрсетіледі. Пікір
ғылыми жетекшінің жеке қолымен расталады.
~ 11 ~

12.

ҒЫЛЫМИ ЖОБА ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ҮЛГІЛЕРІ
Қосымша 1
Қазақстан Республикасы Білім жəне Ғылым министірлігі
Облыс,
аудан,
мектеп
(толық атауы)
Ғылыми жоба тақырыбы:
«Биосфера жəне адамзат»
Бағыты:
Автор:
Жетекші:
2021-2022 оқу жылы
~ 12 ~

13.

МАЗМҰНЫ:
І.КІРІСПЕ
ІІ.НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1.Биосфераның пайда болуы
2.2. Биосферадағы адамның рөлі
2.3.Адамның биосферадағы рөлі
ІІІ.ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІМ
3.1.Адамның биосфераға əсері – оң жəне теріс жақтары (сауалнама)
ІV. ҚОРЫТЫНДЫ
V.ҚОЛДАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
~ 13 ~

14.

АННОТАЦИЯ
Зерттеудің
эволюциясына
мақсаты:
қалай
əсер
Адамзат
ететінін
қоғамының
білуге
мүмкіндік
дамуы
беруі,
биосфера
адамның
шаруашылық қызметі биоценоздардың жағдайына əсер етуін бақылау.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Биосфераға антропогендік əсер ету
жылдамдығы өте тез өсуде. Халық санының өсуі, жаңа ресурстарды қажет
ететін жəне əрқашан қауіпсіз емес технологияларды дамытудағы серпіліс бұл
факторды планетарлық масштабта анықтайтын құбылысқа айналдырды. Ал
биосфераның жаңа жағдайларға бейімделуге уақыты жоқ, демек оның
тұрақсыздығы. Сіз жəне мен, қазір планетада тұрып, осы құбылыстың
бақылаушылары мен қатысушылары боламыз. Адамзат барлық табиғи
ресурстарды
қарқынды
түрде
тұтынады.
Қалаларды
дамыта
отырып,
технологияларды жетілдіріп, өркениетті əлемнің ірі мегаполистерінде өмірді
жақсарту арқылы адам биосфераны осал етеді.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Биосфера туарлы ақпарат көздерімен танысу;
- Адамның биосфераға əсері – оң жəне теріс жақтары туралы сауалнама
жұмыстар жүргізу жəне талдау;
- Алынған нəтижелерге қорытынды жасау.
Зерттеу нысаны: Биосфера жəне адам
Гипотеза: Биосферадағы адамның рөлі мен маңызын дəлелдеу.
Зерттеудің əдіс-тəсілдері: сараптау, ой қорыту, жалпылау, салыстыру,
жинақтау жəне талдау.
Зерттеудің теориялық жəне практикалық маңыздылығы: Зерттеу
барысында алынған нəтижелерді география, биология сабақтары мен экология
сабақтарында қолдануға болады.
~ 14 ~

15.

АННОТАЦИЯ
Цель
исследования:
Дать
возможность
узнать,
как
развитие
человеческого общества влияет на эволюцию биосферы, проследить влияние
хозяйственной деятельности человека на состояние биоценозов.
Актуальность исследования: Скорость антропогенного воздействия на
биосферу растет очень быстро. Рост численности населения, прорыв в развитии
новых ресурсоемких и не всегда безопасных технологий превратили этот
фактор в явление, определяющее планетарный масштаб. А биосфера не
успевает адаптироваться к новым условиям, отсюда и ее нестабильность. Вы и
я, живущие сейчас на планете, станем наблюдателями и участниками этого
явления. Человечество интенсивно потребляет все природные ресурсы.
Развивая города, совершенствуя технологии и улучшая жизнь в крупных
мегаполисах цивилизованного мира, человек делает биосферу уязвимой.
Задачи исследования:
-Знакомство с источниками биосферной информации;
-Анкетирование и анализ влияния человека на биосферу-плюсы и
минусы;
-Делать выводы по полученным результатам.
Объект исследования: Биосфера и человек
Гипотеза: Доказать роль и значение человека в биосфере.
Методы исследования:рассуждение, сравнение, обобщение и анализ.
Теоретическая
и
практическая
значимость
исследования:
Полученные в ходе исследования результаты могут быть использованы на
уроках географии, биологии и экологии.
~ 15 ~

16.

ABSTRACT
The purpose of the study: T*o give an opportunity to learn how the
development of human society affects the evolution of the biosphere, to trace the
influence of human economic activity on th*e state of biocenoses.
Relevance of the study: The rate of anthropogenic impact on the biosphere is
growing very quickly. Population growth, a breakthrough in the development of new
resource-intensive and not always safe technologies have turned this factor into a
phenomenon that determines the planetary scale. And the biosphere does not have
time to adapt to new conditions, hence its instability. You and I, who are now living
on the planet, will become observers and participants of this phenomenon. Humanity
intensively consumes all natural resources. By developing cities, improving
technologies and improving life in large megacities of the civilized world, a person
makes the biosphere vulnerable.
Research tasks:
- Acquaintance with the sources of biosphere information;
- Survey and analysis of human influence on the biosphere-pros and cons;
- Draw conclusions based on the results obtained.
Object of research: The biosphere and man
Hypothesis: To prove the role and importance of man in the biosphere.
Research methods: reasoning, generalization, comparison, generalization and
analysis.
Theoretical and practical significance of the research: The results obtained
in the course of the study can be used in geography, biology and ecology lessons.
~ 16 ~

17.

І. КІРІСПЕ
Адам табиғаттағы барлық түрге тəн прогрессивті даму үстінде. XX – XXI
ғасырларда ғылымның бірте-бірте Жер биосферасын терең де қатты өзгертуінің
куəсі болып отырмыз. Ғылым тіршілік жағдайларын, геологиялық үдерістерді,
планетамыздың энергетикасын өзгертуде, олай болса ғылыми ой-пікірдің өзі де
табиғи құбылыс болып табылады. Осы жөнінде В.И.Вернадский «Натуралистің
ой-толғамы. – Ғылыми пікір планеталық құбылыс ретінде» деген кітабында
Жердің геологиялық тарихын талдаған. Бұл еңбегінде В.И.Вернадский
«Ғылыми ой-пікір мен адам еңбегінің əсерінен биосфера жаңа күйге –
ноосфераға ауысады» деп анық жазған. Ол ауысу жаңа геологиялық күштің –
адамзаттың ғылыми пікірінің əсерінен деп пайымдайд. Ноосфера жөніндегі
ілімнің басты тақырыбы биосфера мен адамзаттың бірлігі. Вернадский өз
еңбектерінде осы бірліктің түп тамырын, адамзаттың дамуындағы биосфераның
ұйымдасқандығын ашып көрсетеді. Бұл дегеніміз биосфера эволюциясындағы
адамзаттың тарихи дамуының орны мен рөлін жете түсінуге мүмкіндік береді,
сөйтіп оның ноосфераға айналуының заңды екендігін көрсетеді.
Осы тақырыпты зерттеуде басты мақсатым, адамзат қоғамының дамуы
биосфера эволюциясына қалай əсер ететінін білуге мүмкіндік беруі, адамның
шаруашылық қызметі биоценоздардың жағдайына əсер етуін бақылау.
Жұмыстың өзектілігі, Биосфераға антропогендік əсер ету жылдамдығы
өте тез өсуде. Халық санының өсуі, жаңа ресурстарды қажет ететін жəне
əрқашан қауіпсіз емес технологияларды дамытудағы серпіліс бұл факторды
планетарлық масштабта анықтайтын құбылысқа айналдырды. Ал биосфераның
жаңа жағдайларға бейімделуге уақыты жоқ, демек оның тұрақсыздығы. Сіз
жəне мен, қазір планетада тұрып, осы құбылыстың бақылаушылары мен
қатысушылары боламыз. Адамзат барлық табиғи ресурстарды қарқынды түрде
тұтынады. Қалаларды дамыта отырып, технологияларды жетілдіріп, өркениетті
əлемнің ірі мегаполистерінде өмірді жақсарту арқылы адам биосфераны осал
етеді.
~ 17 ~

18.

ІІ.НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1.Биосфераның пайда болуы
Биосфера бірден пайда болған жоқ. Ол өте көне заманнан бері қарай күні
бүгінге дейін біртіндеп дамып келеді. Биосфераның ертеден бері қарай құралып
келе жатқанын дəлелдейтін палеонтологиялық материалдар қарапайым тірі
организмдердің қалдықтары жер қыртысының əрбір қабаттарынан табылады.
Осы қабаттарға сүйене отырып, ғалымдар биосфераның негізгі пайда болу
жолдарын аықтады.
Биосфераның ең бірінші заманы Архей деп аталады. Бұл кезде биосфера
қандай жағдайда дамығаны жəне қандай тірі организмдер болғаны туралы
ешқандай деректер жоқ.
Протерозой эрасы – биосфераның екінші дəуірі боп есептеледі. Бұл заман
700 млн жыл бойына созылған. Протерозойда тірі организмнің қарапайым
түрлері тіршілік еткен. Олардың сол дəуірд тасқа жабысқан қалдықтары əртүрлі
тау жыныстарынан қазіргі кезде де байқалады.
Биосфераның Палеозой эрасы немесе ертедегі тіршілік кезеңі. Бұл дəуір
шамамен алғанда бұдан 570 млн жыл бұрын басталып, 300 млн жылға
созылған. Бұл эра кембрий, ордовик, силур, девон, карбон жəне пермь дəуірлері
болып бірнешеге бөлінеді.
Кембрий дəуірінде барлық өсімдіктер теңіз суларына өскен. Олар көк
жасыл балдырлар болатын. Силур кезеңінде өсімдіктер құрлыққа біртіндеп
шыға
бастап,
дами
қырықбуындылар,
Өсімдіктер
түсті.
плаундар
құрлыққа
Девонның
жəне
шыққаннан
аяқ
кезінде
папоротниктер
кейін
бұлардан
қаулап
фотосинтездің
өсе
басқа
бастады.
ықпалымен
атмосфералық ауаның химиялық құрамы өзгеріп, құрлық жануарларының
дамуына жағдай туды, өйткені фотосинтез процесі арқылы ауада оттегі көбейе
түсті. Тас көмір дəуірі (карбон) жылы жəне ылғалды болды. Мұның өзі құрлық
өсімдіктерінің қаулап өсуіне мүмкіншілік жасады. Əсіресе сəнді орман
~ 18 ~

19.

ағаштарының көлемі үлкен аймақтарды қамтыды. Бұл дəуірдегі өсімдіктер
негізінен плаундар,
қырықбуындар
жəне
папоротниктер
болды.
Бұлар
псилофиттен таралып, тас көмір дəуірінің басында солардың орнын түгелімен
басты.
Пермь дəуірінің бас кезіндегі* өсімдіктерде тас көмір дəуіріндегі
өсімдіктерге ұқсас көптеген белгілер болды. Бірақ пермь дəуірінің ортасында
жер бетіндегі өсімдіктерге кенет өзгеріс кірді. Ағаш тəрізді плаундар,
каламиттер, папоротниктер мүлдем жойылып кетті. Бұлардың орнына жалаңаш
тұқымды өсімдіктердің тұқымынан өсіп шыққан қылқандылар, цикада
тəрізділер жəне шикгалар өсе бастады.
Мезозой эрасы немесе орта тіршілік кезеңі бұдан 135 млн жыл бұрын
басталып, 115 млн жылдан астам уақытқа дейін созылған. Үш дəуірге бөледі:
триас, юра, бор. Триаста тау құрылу процестері баяуланды. Бұл эраның құрлық
өсімдіктері біркелкі болды. Юра дəуірі жылы болды. Теңіз жағалауларындағы
ормандарда папоротник, қырықбуындылар,жалаңаш тұқымдылар – гинасомер,
қылқан жапырақтылар қаулап өсіп, дами түсті. Мезозой эрасындағы, əсіресе
соңғы кезінде – бор дəуіоінде, қазіргі флора қалыптасыдан бұрын, жер бетіндегі
органикалық тіршілікке үлкен өзгеріс енді. Осы кезде теңіз сулары азайып,
құрғақ жерлер көбейе бастады. Бор дəуірінің аяғында Шығыс Азия мен
Америкадағы Анд аймақтары жоғары көтеріле түсті. Бор дəуірінде климат
кенет өзгеріп кеткен. Профессор М.И. Голенкин бұл өзгеріс жерге түсетін күн
сəулесінің интенсивті болуымен байланысты деп жорамалдайды.
Ауа райының бір мезгілде кенет өзгеруі өсімдіктер эволюциясында жаңа
ароморфоз пайда болуына себеп болды. Бұларда көптеген жаңа прогрессивті
белгілер жетіле түсті. Мəселен, аналықтың, сондай-ақ жеміс дамитын
жотынның болуы, қосарлы ұрықтану, гүлдің пайда болуы жəне тағы басқа.
Кайназой эрасы бұдан 70 млн жыл бұрын басталған. Осы уақыттан бері
барлық эралар бойынша қазіргі кезден флораның қалыптасу процесі жүрді.
Кайнозой эрасы екі дəуірге бөлінеді. Ол үштік жəне төрттік кезеңдер.
~ 19 ~

20.

Үштік дəуірде тау құрылу процесі дами түсті. Жер бетіндегі ең биік
Альпы-Гималай таулары пайда болды. Осы кезде Қара теңіз бен Жер Орта
теңіздері оқшауланып өз алдына бөлініп қалған.
Төрттік дəуір жер бетінде тіршілік дамуының ақырғы жəне ең қысқа
дəуірі болып саналады. Ұзақтығы 1 млн жылдай ғана болды. Бұл дəуірге тəн
жағдай – сол суық кезеңдер жəне мұз дəуірі жылы ылғалды ауа райымен
алмасып отырғаны байқалады. Өйткені өсімдік əлемі мен жер қыртысының
даму процесі біркелкі емес. Мұздар жер бетін басқан кезде жылылықты сүйетін
өсімдіктер оңтүстікке қарай ығысып кетті. Бірте-бірте ауа райы жылынып,
өсімдіктердің өсуіне қолайлы жағдайлар туды.
2.3.Адамның биосферадағы рөлі
Биосфера-тірі ағзалар мекендеген жер қабығының бөлігі. Литосфераның
жоғарғы бөлігі, гидро**сфера, тропосфера жəне стратосфераның төменгі бөлігі
кіреді. Биосфера туралы ілім акад дамыған. В.И.Вернадский.
Адамның
биосфераға
əсері-биосферада
табиғи
Биогеохимиялық
үдерістермен салыстырғанда атомдардың миграциясы тездейтін процесс.
Айналмалы элементтердің саны Органикалық емес ортаға қысым артады жəне
күшейтеді: Жердің жасанды қабығы — ноосфера құрылады. Адамның
биосферамен өзара қарым — қатынасының заңдылықтарын тану, табиғатта
болып жатқан процестерді ақылға қонымды басқару, адамның табиғатпен
қарым-қатынасын реттеу-экологияның əлемдік ауқымдағы басты міндеті.
Адам-биосфераның бір бөлігі, онсыз өмір сүре алмайды.
Биосфера, оның құрылымы мен функциялары. 60 жыл бұрын көрнекті
орыс ғалымы академик В.И.Вернадский тірі организмдермен мекендеген
жердің қабығы – Биосфера туралы ілім жасады. В.И.Вернадский БиоСфера
ұғымын тек ағзаларға ғана емес, сонымен қатар өмір сүру ортасына да
таратады. Ол тірі организмдердің геологиялық рөлін анықтады жəне олардың
қызметі
ғаламшардың
минералдық
қабықшаларын
өзгертудің
маңызды
факторы болып табылатынын көрсетті. Ол былай деп жазды: «Жер бетінде
~ 20 ~

21.

тұрақты əрекет ететін химиялық күш жоқ, сондықтан тірі ағзаларға қарағанда,
оның түпкі салдары бойынша неғұрлым күшті». Дұрыс, сондықтан биосфераны
жердің қабығы ретінде анықтау, ол мекендейді жəне тірі тіршілік етеді.
Биосфера құрамында: -ағзалардың жиынтығынан құралған тірі зат; -ағзалардың
тіршілік ету процесінде пайда болатын биогенді зат (атмосфера газдары, тас
көмір, əктас жəне т. б.) — тірі организмдердің қатысуынсыз түзілетін қиғаш зат
(негізгі жыныстар, вулкандардың лава, метеориттер); — ағзалардың тіршілік
əрекетінің жəне абиогендік процестердің (топырақтың) бірлескен нəтижесі
болып табылатын биокосмостық зат. Биосфераның эволюциясы өзара тығыз
байланысты үш фактор топтарымен негізделген: біздің ғаламшардың ғарыштық
дене ретінде дамуы жəне оның жер қойнауында болатын химиялық қайта
құрулар, тірі организмдердің биологиялық эволюциясы жəне адам қоғамының
дамуы.
2.2.Биосферадағы адамның рөлі
Қазіргі адам 30-40 мың жыл бұрын қалыптасқан. Осы уақыттан бастап
биосфераның эволюциясында жаңа фактор –антропогендік фактор əрекет ете
бастады. Алғашқы адам жасаған Мəдениет-палеолит (тас ғасыры)шамамен 2030 мың жыл болды; ол ұзақ өмір сүрумен сəйкес келді. Адам қоғамының
экономикалық негізі ірі жануарларға: асыл жəне солтүстік бұғы, жүн
мүйізтұмсық, есек, жылқы, мамонт, тур. Каменноговек адамның тұрақтарында
жабайы жануарлардың көптеген сүйектері табылған — табысты аң аулаудың
дəлелі. Ірі шөп қоректі жануарларды қарқынды жою олардың санының тез
қысқаруына жəне көптеген түрлердің жоғалуына əкелді. Егер ұсақ шөп
қорықтар жоғары туудың арқасында аңшылардың ізіне түсуден шығындарды
толықтыра алатын болса, онда эволюциялық тарихқа байланысты ірі жануарлар
осы мүмкіндігінен айрылды. Шөпқоректілер үшін қосымша қиындықтар
палеолит соңында табиғи жағдайлардың өзгеруі салдарынан пайда болды. 10-13
мың жыл бұрын күрт жылынып, мұздықтар шегіп, ормандар Еуропада
тарады,ірі жануарлар өлді. Бұл өмірдің жаңа жағдайын жасап, адами қоғамның
~ 21 ~

22.

қалыптасқан экономикалық базасын бұзды. Оның даму кезеңі аяқталды, ол тек
тамақты пайдаланумен, яғни қоршаған ортаға таза тұтыну қатынасымен
сипатталады. Келесі дəуірде — неолит-аң аулаумен қатар (жылқы, жабайы қой,
асыл бұғы, қабан, зубра, т. б.), балық аулау жəне жинағыштықпен (ұлулар,
жаңғақтар, жидектер, жемістер) тамақ өндіру процесі үлкен маңызға ие.
Жануарлар мен өсімдіктерді өсірудің алғашқы талпыныстары жасалады,
керамика өндірісі пайда болады. Қазірдің өзінде 9-10 мың бір жыл бұрын
қалдықтар арасында бидай, арпа, жасымық, үй жануарларының сүйектері –
ешкі, қой, шошқа табылған қоныстар болды. Алдыңғы жəне Орта Азияның,
Кавказдың, оңтүстік Еуропаның əртүрлі жерлерінде егіншілік жəне мал
шаруашылығының ұрықтары дамиды. Орман шаруашылығы жағдайында
өсімдіктерді жою үшін жəне аң аулау құралы ретінде от кеңінен қолданылады.
Минералдық ресурстарды игеру басталады, металлургия пайда болады.
Халықтың өсуі, соңғы екі жүзжылдықта ғылым мен техниканың дамуындағы
сапалы серпіліс, əсіресе қазіргі уақытта, адамның қызметі биосфераның одан
əрі дамуына бағыттайтын ғаламшар ауқымының факторына айналды.
В.И.Вернадский ғылыми ойлар мен адам еңбегінің əсері биосфераның
жаңа жағдайға – ноосфераға (ақыл-ой саласына) көшуіне себепші болды деп
санады. Ақылға қонымды қызмет Биосфера мен адамзаттың дамуының басты
анықтайтын факторы болып табылатын қоғам мен табиғаттың өзара іс-қимыл
аясы ноосфера деп аталады. «Ноосфера» термині алғаш рет 1926 – 1927 жж.
француз ғалымдары Э.Лекруа (1870 – 1954) жəне П.Тейяр де Шарден (1881 –
1955) «жаңа жамылғылар», «ойлы пласт» мағынасында қолданды. Олардың
көрінісінде ноосфера-адам санасының пайда болуы мен дамуымен пайда болған
жердің идеалды, рухани («ойшыл») қабығы. Осы ұғымды материалистік
мазмұнмен толтыру еңбегі академик В.И.Вернадскийге тиесілі (1965, 1978).
Ұсынысында Вернадский, адам-биосфераның ұйымдастырылуының жалпы
заңына бағынышты тірі заттың бір бөлігі, одан тыс өмір сүре алмайды. Адам
биосфераның бір бөлігі болып табылады. Қоғамдық дамудың мақсаты
биосфераның ұйымдастырылуын сақтау болуы тиіс. Алайда, оның алғашқы
~ 22 ~

23.

ұйымшылдығын сақтау – «кірмеген табиғат» — қуатты геологиялық күшке
шығармашылық бастама көтермейді. «Оның алдында да, оның ойы мен
еңбегінің алдында биосфераны біртұтас адам ретінде еркін ойлайтын адам
мүддесінде қайта құру туралы мəселе туындайды. Бұл биосфераның жаңа
жағдайы, оған біз оны байқамай — ақ, «ноосфера»бар. Ноосфера Биосфера
эволюциясының сапалы жаңа кезеңі болып табылады,онда табиғат пен
қоғамның өзара іс-қимылы нəтижесінде пайда болатын жаңа бірлік ретінде
оның ұйымдастырылуының жаңа нысандары құрылады. Онда табиғат заңдары
қоғамның əлеуметтік-экономикалық даму заңдарымен тығыз байланысып,
«қыл-қыбырланған
табиғаттың»
жоғары
материалдық
тұтастығын
қалыптастырады. XX ғасырдағы ғылыми-техникалық революция дəуірінің
басталуын болжаған Вернадский биосфераның ноосфераға өтуінің негізгі
алғышарты ғылыми ой санады. Биосферадағы адамның материалдық көрінісі
еңбек болып табылады. Ойлар мен еңбек бірлігі адамның жаңа əлеуметтік
мəнін қалыптастырып қана қоймай, биосфераның ноосфераға көшуін алдын ала
анықтайды.
«Ғылым
ноосфераны
құрудың
барынша
күші
бар»
—
В.И.Вернадскийдің Биосфера туралы іліміндегі басты жағдайы осындай.
Табиғи ресурстар жəне оларды пайдалану. Қазір адам өз мұқтаждары үшін
планетаның көптеген аумағын жəне минералдық ресурстарды пайдаланады.
Биологиялық, оның ішінде азық-түлік, ғаламшардың ресурстары адамның
жердегі өмір
сүру мүмкіндіктеріне
негізделеді,
ал
минералдық
жəне
энергетикалық адам қоғамының материалдық өндірісінің негізі болып
табылады. Планетаның табиғи байлықтары арасында сарқылмайтын жəне
сарқылатын ресурстар бар. Сарқылмайтын ресурстар. Сарқылмайтын табиғи
ресурстар ғарыштық, климаттық жəне сулы болып бөлінеді. Бұл күн
радиациясы, теңіз толқындары, жел энергиясы. Ғаламшардың əуе жəне су
ортасының үлкен массасын ескере отырып, атмосфералық ауа мен суды
сарқылмас деп санайды. Таңдау бұл салыстырмалы. Мысалы, тұщы суды
сарқылған ресурс ретінде қарастыруға болады, өйткені жер шарының көптеген
аймақтарында су тапшылығы пайда болды. Қазірдің өзінде оның біркелкі
~ 23 ~

24.

бөлінбеуі жəне ластануға байланысты оны пайдаланудың мүмкін еместігі
туралы сөз болып отыр. Шартты түрде атмосфера оттегін сарқылмайтын ресурс
деп санайды. Қазіргі заманғы эколог-ғалымдар ауа мен суды пайдалану
технологиясының заманауи деңгейінде бұл ресурстарды оларды қалпына
келтіруге бағытталған ірі ауқымды бағдарламаларды əзірлеу жəне іске асыру
кезінде ғана сарқылмайтын ретінде қарастыруға болады деп санайды. Олар
жаңғыртылатын
жəне
жаңартылмайтын
болып
бөлінеді.
Қалпына
келтірілетіндерге өсімдік жəне жануарлар əлемі, топырақ құнарлығы жатады.
Жаңартылмайтын ресурстарға пайдалы қазбалар жатады. Адам оларды
пайдалану неолит дəуірінде басталды. Қолданылған алғашқы металлдар алтын
мен мыс болды. Құрамында мыс бар кендерді, сондай-ақ қалайы, күміс,
қорғасын өндіру мен балқытуды біздің дəуірімізге дейін 4 мың жыл бұрын
меңгерген. Қазіргі уақытта адам өзінің өнеркəсіптік қызмет саласына белгілі
минералдық кендердің, тас көмірдің, мұнай мен газдың басым бөлігін тарту.
Ғылыми-техникалық прогресс қара жəне түсті металдарды, əртүрлі металл емес
шикізатты қолданудың барлық жаңа салаларын ашады. Нəтижесінде кедей
кендерді игеру кеңеюде, теңіз түбінен мұнай өндіру ұлғаюда. Шаруашылық
айналымға барлық жаңа аумақтар тартылып, сүрек пен кəсіпшілік жануарларды
пайдалану өсуде. Өсімдік азық-түлік өнімдерін өсіру жəне мал шаруашылығы
үшін жемшөп базасын құру мақсатында кептірудің едəуір алаңдары өңделеді.
Қазіргі жағдайда жер бетінің едəуір бөлігі жыртылған немесе үй жануарлары
үшін толық немесе ішінара өсірілген жайылымдар болып табылады. Өнеркəсіп
пен ауыл шаруашылығын дамыту қалалар, өнеркəсіп кəсіпорындары, пайдалы
қазбаларды игеру, коммуникация құрылысы үшін үлкен алаңдарды қажет етті.
Осылайша, қазіргі уақытта құрлықтың 20% — ы адам қызметіне айналды.
Құрлық бетінің едəуір алаңдары өнеркəсіптік қалдықтардың жинақталуы жəне
пайдалы қазбаларды өндіру мен өңдеу жүргізілетін аудандарды пайдалану
мүмкін еместігі салдарынан адамның шаруашылық қызметінен шығарылды.
Іргелес аумақтарда карьерлер, террикондар — жер конустары, жер астындағы
бос жерлерде пайда болатын ойық шұңқырлар құрылады. Толықтырылатын
~ 24 ~

25.

Табиғи ресурстар санынан орман адам өмірінде үлкен рөл атқарады. Орман
географиялық жəне экологиялық фактор ретінде маңызды мəнге ие. Ормандар
топырақ эрозиясын болдырмайды, жер үсті суларын ұстайды, яғни. ылғал
жинағыш ретінде қызмет етеді, жер асты суларының деңгейін ұстап тұруға
ықпал етеді. Ормандарда адам үшін материалдық жəне эстетикалық құндылығы
бар жануарлар: тұяқты, мамық жүнді аңдар жəне басқа да жабайы құстар
мекендейді. Біздің елде ормандар 760 млн.га немесе оның барлық құрлығының
33% — ын алып жатыр жəне негізгі табиғи байлықтардың бірі болып табылады.
Мəдени егіншіліктің ұзақ тарихына қарамастан, жабайы табиғат адам үшін
азық-түліктің маңызды көзі болып табылады. Бірінші кезекте бұл балық аулау.
Балықтан витаминдер, мал азығы ұнын алады, балықтың арзан сорттары
егістіктерге арналған тыңайтқыштарға өңделеді. Балық байлықтарының негізгі
үлесі теңіздерде шоғырланған. Теңіз кəсіпшілігінің маңызды объектісі-су
сүтқоректілері. Киттерді өндіру жылына бірнеше ондаған мың адамды
құрайды. Жабайы өсімдіктер мен жануарлардың адам үшін маңызы тамақ
құндылығымен таусылмайды. Олардың басым көпшілігі биоценоздардың
міндетті
компоненттері
ретінде
қажет
(биоценоз-бұл
басқа
көршілес
аумақтардан топырақтың, судың химиялық құрамымен жəне бірқатар басқа
физикалық көрсеткіштермен: климатпен, ылғалдылықпен жəне т.б.), онсыз
«табиғат» ұғымы өзінің маңызын жоғалтады. Өсімдіктер, мысалы, дəрілік,
адамға елеулі пайда əкеледі. Жабайы түрлер əлі күнге дейін селекция үшін
бастапқы материал болып табылады. Жабайы жануарлар арасында үй
жануарлары үшін перспективалы түрлер бар. Органикалық Əлем Адам үшін
оның тағамдық қажеттіліктерін қанағаттандырудың негізі, сондай-ақ оның
күнделікті
шаруашылық
қызметіне
шикізат
мұқтаждарын
ішінара
қанағаттандырудың негізі болып табылады. Өкінішке орай, организмдердің
бірқатар түрлері жыртқыш шаруашылықтан өз мəнін ішінара немесе толық
жоғалтқан.
Жоғалған
жануарлар
мен
өсімдіктердің
түрлері
қалпына
келтірілмейді. Қазір біз толық жойылу шектерінде тұрған жануарлар мен
өсімдіктердің түрлерін сақтап қалуға күшіміз бар: сол немесе басқа түрлерге
~ 25 ~

26.

аулауға тыйым салынған, мұндай организмдердің (қорықтар, қорғау аймақтары
жəне т.б.) өмір сүруінің табиғи жағдайлары сақталуда. Азық-түлік жəне шикізат
қажеттілігі үшін организмдердің бұрын пайдаланылмаған түрлері, əсіресе
мұхиттар мекендейтін жаңа түрлері тартылады. Осылайша, адамзат тірі жəне
минералды табиғи ресурстарды қарқынды тұтынады. Алайда, қоршаған ортаны
мұндай пайдалану теріс салдары бар. Қоршаған орта үшін адамның
шаруашылық қызметінің салдары. Халықтың тығыздығына сəйкес адамның
қоршаған ортаға əсер ету дəрежесі де өзгереді. Алайда, өндірістік күштерді
дамытудың қазіргі заманғы деңгейінде адам қоғамының қызметі жалпы
биосфераға əсер етеді. Адамзат оның əлеуметтік даму заңдарымен жəне қуатты
техникамен биосфералық процестердің ғасырлық барысына ықпал ете алады.
Ауаның ластануы. Өз қызметі барысында адам ауа ортасын ластайды. Қалалар
мен өнеркəсіптік аудандардың үстінде атмосферада газдардың шоғырлануы
өседі, олар ауылдық жерлерде өте аз мөлшерде болады немесе мүлдем жоқ.
Ластанған
ауа
денсаулыққа
зиянды.
Сонымен
қатар,
зиянды
газдар
атмосфералық ылғалмен қосылып, қышқыл жаңбыр түрінде түсіп, топырақтың
сапасын нашарлатады жəне өнімді төмендетеді. Атмосфераның ластануының
негізгі себептері-табиғи отынды жағу жəне металлургиялық өндіріс. Егер XIX
ғасырда қоршаған ортаға түсетін көмір мен сұйық отынның жану өнімдері жер
өсімдіктерімен
толығымен
ассимилденсе,
онда
қазіргі
уақытта
жану
өнімдерінің құрамы ұдайы өсуде. Пештерден, оттықтардан, автомобильдердің
пайдаланылған құбырларынан бірқатар ластаушы заттар ауаға түседі. Олардың
арасында əсіресе күкіртті ангидрид – суда оңай еритін улы газ бөлінеді.
Атмосферадағы
күкірт газының концентрациясы
əсіресе
мыс
балқыту
зауыттарының маңында жоғары. Күкіртті жəне күкірт қышқылдарының
ерітінділері жер бетіне жаңбырлармен түсіп, тірі организмдерге зиян келтіреді,
ғимаратты бұзады. Топырақ қышқыл реакцияға ие болады, одан өсімдік
дамуына қажетті компоненттер бар органикалық зат (гумус) жуылады.
Сонымен қатар, кальций, магний, калий тұздарының мөлшері төмендейді.
Қышқыл топырақтарда жануарлардың тіршілік ететін түрлерінің саны да
~ 26 ~

27.

азаяды, құламаның ыдырау жылдамдығы баяулайды. Мұның бəрі өсімдіктердің
өсуі үшін қолайсыз жағдай жасайды. Жыл сайын отынды жағу нəтижесінде
атмосфераға миллиард тонна CO2 келеді. Қазба отынның жануы кезінде
түзілетін көміртегі диоксидінің жартысы мұхитпен жəне жасыл өсімдіктермен
жұтылады, жартысы ауада қалады. CO2 «парник əсері» деп аталатын ғарыш
кеңістігіне жылу сəулесіне кедергі келтіреді. Атмосферадағы CO2 құрамының
өзгеруі Жер климатына айтарлықтай əсер етеді. Өнеркəсіптік кəсіпорындар мен
автомобильдер атмосфераға көптеген улы қосылыстардың – азот оксиді,
көміртегі оксиді, Қорғасын қосылыстары, түрлі көмірсутектер – ацетилен,
этилен, метан, пропан жəне т.б. түсуіне себеп болады. Ауада өлшенген сұйық
жəне қатты бөлшектер (шаң) жер бетіне жететін күн радиациясының санын
азайтады. Тұщы судың ластануы. Су ресурстарын пайдалану ауқымы тез
ұлғаюда. Бұл халықтың өсуімен жəне адам өмірінің санитарлық-гигиеналық
жағдайларының жақсаруымен, өнеркəсіптің жəне суармалы егіншіліктің
дамуымен байланысты.
ІІІ.ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІМ
3.1.Адамның биосфераға əсері – оң жəне теріс жақтары (сауалнама)
Адамның биосфераға əсері адамзат пайда болған сəттен басталды. жаңа
технологиялардың дамуымен теріс əсер азаятын сияқты, бірақ олай емес.
адамдар табиғатпен қалай қарым -қатынас жасауды біліп қана қоймайды, тіпті
пайда табу үшін оған қасақана зиян келтіреді. мақалада адамның биосфераға
тигізетін оң жəне теріс əсері талқыланады.
Мен өз зерттеу жұмысымда мектеп оқушыларының сұрақ-жауап
сауалнамасын алдым. Сауалнамаға 45 оқушы қатысты. Сауалнамадағы бірінші
сұрағым «Адамның биосфераға оң жақ əсерлері», екінші сұрағым «Адамның
биосфераға теріс жақ əсерлері» болды.
Сауалнаманың қорытындысына сəйкес мен биосфераның негізгі
артықшылықтары мен кемшіліктерін анықтадым.
~ 27 ~

28.

Артықшылықтары:
Кемшіліктері:
+ биосфераға оң əсер ету өте даулы
мəселе. табиғат үшін жақсы нəрсе
жасау үшін де адам одан бір нəрсе
алады. яғни, ол таңдайды, содан кейін
қайтарады, содан кейін толық емес.
осылайша, оң əсер ететін сынықтар
ешқандай
жағдайда
жағдайды
құтқара
алмайды.
сондықтан
экологтар
мен
зерттеушілердің
көпшілігі адам биосфераға ешқандай
пайда əкелмейді деп санайды.
дегенмен, сіз бірнеше жағымды
жақтарды бөліп көрсетуге тырысуға
болады.
- адамның биосфераға тигізетін кері
əсері орасан зор! адам табиғаттан
барлық мүмкін шырындарды алады,
ал мүмкіндіктері таусылғанда оларды
толтыру үшін жаңа аумақтарды
игереді. осылайша, планета өте
төтенше жағдайларда «аман қалуы»
керек.
+ жасанды екпелер қоршаған ортаны
жақсартады.
- жаңа аурулардың пайда болуы ең
алдымен адамдармен байланысты.
сынақ, ізденіс жəне ашуға деген
құштарлық əрқашан адамдарға жəне
қоршаған ортаға оң əсер етпейді.
- ормандардың жойылуы қоршаған
ортаға ғана емес, адамдарға да зиян
келтіреді.
су
тасқыны
таулы
аймақтардағы
ағаштардың
бақылаусыз кесілуінің бір себебі
болып саналады. ағаштар климатқа
əсер етеді жəне планетаның «өкпесі»
болып саналады. сонда да адам
оларды аяусыз кесіп тастайды. жəне
мұның
себептері
соншалықты
маңызды болмауы мүмкін.
көптеген
қайырымдылық
қорларының арқасында өркениеттен
алыс аймақтар таза су, сапалы тамақ
жəне т.б. түрінде көмек ала алады.
пестицидтер
мен
химиялық
заттарды үнемі қолданудың, сондай ақ өнімділікті жоғарылату үшін
пайдаланудың
арқасында
+ техникалық процесс, сонымен жерді
топырақ таусылып жатыр. сонымен
қатар медицина - адамның табиғатқа
қатар, ол үнемі жаңартылып отыруы
əсері
мен
əсерінің
басты керек. егер адам жерге демалуға
артықшылығы. көптеген адамдар бұл мүмкіндік берсе, проблемалар аз
плюс емес деп санаса да, есірткі тек болар еді.
адамдарға ғана емес, сонымен қатар - дүниежүзілік мұхиттарға, өзендерге,
жануарлар мен өсімдіктерге де көлдерге,
теңіздерге
улы
арналған.
осылайша,
адам қалдықтарды шығару. иə, үкімет
күпірлікті
бақылауға
өсімдіктерді, жануарларды жəне т.б. мұндай
емдеуге
алынған
ресурстарды тырысады, бірақ ешкім кепілдік
бермейді, ал бұл арада адамдардың
«қайтарады».
тіршілігі үшін қажет су қоқыс
контейнеріне айналады.
~ 28 ~

29.

+ көптеген түрлер адамның əсерінен
жойылып кету қаупі бар деп
саналады. бірақ сол адам көп нəрсе
жасайды, олар жоғалып кетпеуі үшін
жəне
олардың
саны
қайтадан
көбейеді. бұл қорғалатын табиғи
аумақтар мен басқа да арнайы
орындар арқылы жүзеге асады.
- су ресурстарын бақылаусыз тұтыну.
бүкіл əлемде адамдар суды шектеусіз
пайдаланады. кейбір аудандарда су
мүлдем жоқ немесе аз, адамдар
шөлдеу
немесе
су
көздерінің
ластануынан өледі.
- фауна мен флораның туған
жерлерінен
ығыстырылуы.
бұл
жануарлар мен өсімдіктерге үлкен
зиян келтіреді, кейде тұтас түрдің
толық жойылуына жəне жойылуына
əкеледі. адам болғанша оның салдары
туралы қатты алаңдамайды. тек сонда
ғана экология мен қоршаған ортаға
деген көзқарас туралы ойлануға жəне
өзгертуге негіз бар.
- кейбір өсімдіктер мен жануарлар
ығыстырылмаған, тек адам терісінің,
етінің немесе басқа да маңызды
заттардың əсерінен жойылған.
- ауаның ластануы улы газдар
арқылы жүреді. оларды зауыттар,
машиналар жəне т.б. нəтижесінде
қышқыл
жаңбырлар
жиілейді,
адамдар зиянды ауамен тыныс алады,
экожүйе нашарлайды, планетаның
жасыл «қақпағы» зардап шегеді.
- жерді ластау. тек кейбір елдерде,
тіпті аз мөлшерде қоқыс, пластмасса,
шыны жəне т.б. өңдейтін зауыттар
бар. бірақ көптеген елдерде олар жоқ.
қажет емес қоқы**с полигондарға
тасталады, онда ол шіриді жəне
жайлап жатады, өйткені барлық
қоқыс тез айналмайды. осылайша,
планета бұл қоқыстардан зардап
шегеді. қоқыс көбейіп кетті, бірақ
онымен ешкім ештеңе жасамайды.
бір күні адамдар онда өмір сүре
бастайды, өйткені полигон резеңке
емес, оларды кеңейту қажет.
~ 29 ~

30.

ІV.ҚОРЫТЫНДЫ
Кіші жобаның қорытындысы: Адамзаттың болашағы табиғат жағдайына
тікелей байланысты. Табиғи тепе-теңдікті сақтау, ең алдымен, адамның толық
өмір сүруі үшін қажет. Қоршаған ортаны қорғау жəне табиғи байлықтарды
тиімді пайдалану — бүгінгі күнгі ең өзекті іс-шаралар.
Бүгін таңда күрт өзгерген экологиялық мəселелерді шешуде адамның өзі
туындатып отырған күрделі ғылыми жетістіктерін ендігі жерде табиғи ортаны,
адам баласының болашағын сақтау үшін, табиғатты қорғау тиімді пайдалану
керек. Себебі, адам мен қоршаған ортаның арасындағы байланыс ХХ ғ-дың
ортасына
дейін
ғылымда
қарастырылмаған.
Ғылыми
тұрғыдан
адам
экологиясын зерттеу кейінгі жылдары ғана қолға алынды. Себебі, адамдардың
өмір сүру деңгейін көтеру үшін қоршаған ортаның табиғатының бұзылуы, адам
баласының денсаулығына зиян əкелгендігі анықталды. Адам- табиғаттың
туындысы, онсыз өмір сүре алмайды. Адам биосферасын ғылыми тұрғыдан
қарастыруға, оны зерттеу үлкен əсер еткен ХХ ғ-да өмірге келген «Қоршаған
орта түсінігі». Соның нəтижесінде адамның өмір сүріп жатқан жері, оның үйі,
сол үйдің тұрақты, таза болуы адамға байланысты. Егер оны адам қорғамаса,
жағдай жасамаса, онда ертен құлауы мүмкін. Табиғат- адамзаттың тіршілік
ететін ортасы, сондықтан оның көптеген сұраныстарын қанағаттандыратын
шикізат көзі болып саналады.
Ұсыныс:
Қазіргікезеңде
ғылым
мен
техниканың
өркендеуінің
нəтижесінде адамның қоршаған ортаға ықпалы артты. Мұндай ықпалдың
зиянды жақтарының бірі- адам денсаулығына əсер етуі. Сондықтан барлық
биосфералық мəселелерді анықтап, оны шешуге өз үлесімді қосу.
~ 30 ~

31.

Ү.ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Вернадский В. И. Размышления натуралиста. – Научная мысль как планетное
явление. М.: Наука, 1977.
2. Лавриненко В. Н., Ратников В. П. Концепции современного естествознания. –
М.: Культура и спорт, ЮНИТИ, 1997. – 271 с.
3. Маркс К, Энгельс Ф. Соч. Т. 20, 495 с.
4. Kroeber A., Kluckhohn K. Culture. A critical Review of Concepts and Definition. –
Cambridge-Massachusets. 1968.
5. Балтабаев М. Х. Педагогикалық мəдениеттану. – Алматы, 2003. Б.36.
6. Моритон М. Современная технология и экономическое развитие Японии. – М.:
Экономика, 1986. – С. 45.
7. Каган М. С. Человеческая деятельность. – М., 1974. – С. 188.
8. Лихачев Д. С. Экология культуры.: Памятники отечества // Альманах
Всероссийского Общества охраны памятников истории и культуры. – 1980. –№
2. С.10.
9. Сафронов И. П. Формирование экологической культуры учителя. Дисс. канд.
филос. наук. – М., 2002.
10. Вернадский В. И. Философские мысли натуралиста. – М.: Наука, 1988. – 358с.
11. Нысанбаев Ə., Əбжанов Т. Адамға қарай бет бұрсақ. – Алматы.: Қазақ
университеті, 1992. 159 б.
12. Ақпанбек Ғ. Қазақ халқының дүниетанымы. – Алматы.: Ана тілі, 1994.
~ 31 ~

32.

«Биосфера жəне адамзат»
тақырыбындағы ғылыми жұмысының зерттеу күнделігі
Бағыты:
Автор:
Жетекші:
№
Зерттеу əдістері
Ескерту
1
Маған ұстаз тарапынан
бірнеше ғылыми жұмыстың Тақырып таңдау
тақырыбы ұсынылды
Өзекті
тақырыпты
таңдау
2
«Биосфера жəне адамзат»
тақырыбы
бойынша
материалдар іздеу үшін
тапсырмалар берілді
Материалдар
іздеу
«Биосфера жəне адамзат»
тақырыбы бойынша ғылыми
жұмыстың
жоспарын
құрдым
Жоспарқұру
Ұстазым ғылыми жұмыстың
ережелерімен таныстырды
Тақырыпқа
байланысты
мəліметтер іздеу
5
Жинаған
мағұлматымды
қайтадан
қарап,
оқып
шығып, ұстазыма көрсеттім
Əңгімелесу,
ұстазбен
сұхбаттасу
6
Бүгін кіріспе бөлімді бастап
жаздым.
3
4
Мерзімі
Жұмыс мазмұны
Жоспар құрдым, зерттеу
бөліміне «Биосфера жəне
адамзат» туралы қызықты
мəліметтерді
іздей
бастадым.
~ 32 ~
Жинақтау,
саралау

33.

7
Интернет желісінен өзіме
керекті
мағлұматтарды
Тақырыпқа
іздедім.
Биосфераның
байланысты
адамзатқа
əсері туралы
мəліметтер іздеу
ақпараттарды кітапханадан
барып оқыдым
8
Кітапханаға барып мəлімет
таптым.
Тақырыпқа
байланысты
Газет беттерінен көптеген мəліметтер іздеу
құнды ақпараттарды алдық
9
Жаңа мəліметтерді жоспар
бойынша негізгі бөлімге
кірістірдім
Тақырыпқа
байланысты
мəліметтер іздеу
10
Қорытынды
бөлімді
Қорытынды
компьютерге
жаздым. бөлімді компью
терге жаздым
Зерттеу бөліміне көптеген
жаңа тың идеялар тауып
көрсеттім, дəлелдедім.
11
Қағаздарымды
шығарып
мектепшілік
ғылыми
жобаларға
дайындала
бастадым. Ғылыми жобама
пайдаланылған
əдебиеттерден
сілтеме
жасадым.
Баяндау, оқу,
мазмұндау
12
Ұстазым
екеуміз
бірге
отырып компьютер арқылы Слайд жасау
презентация құрдық
13
Ұстазым маған жобаның
күнделігін толтыруды
үйреттті
~ 33 ~
Күнделік
толтыру

34.

............... атындағы жалпы орта мектебінің .... «...» сынып оқушысы
.............................................. «Биосфера жəне адамзат»
атты ғылыми жұмысы жайлы
КҮНДЕЛІГІ
(20....-20.... жыл)
№
Атқаратын жұмыс тізімі
Мерзімі
Жетекші
қолы
Нəтижесі
1 Ғылыми
жұмыстың
тақырыбын
айқындау
мақсатында
ғылыми
жетекшімен кеңесу, пікірлесу
«Биосфера жəне
адамзат»
тақырыбындағы
зерттеу жұмысы
бектілді
2 Ғылыми жетекшімен үнемі
кеңесе
отырып,
зерттеу
жұмыстарын жүргізу
Жұмыстың
мақсатымен,
міндетімен
таныстым. Орындау
барысы туралы
мағлұмат беріп,
пайдаланатын
əдебиеттерді
көрсетіп берді
Берілген
материалдармен
танысып, өзіме
қажетті мағлұматты
алдым
Қажетті
материалдарды
жинақтап, саралапжүйеледім
3 Зерттеу тақырыбы негізінде
интернет, тың деректермен,
іс-құжаттармен жұмыс жасау,
олардың ішінен қажеттілерін
іріктеу
4 Ғылыми жетекшіден кеңес
алу
~ 34 ~

35.

Қосымша 2
Қазақстан Республикасы Білім жəне Ғылым министірлігі
Облыс,
аудан,
мектеп
(толық атауы)
Кіші ғылыми жоба тақырыбы:
«Астық тұқымдастар»
Бағыты:
Автор:
Жетекші:
2021-2022 оқу жылы
~ 35 ~

36.

МАЗМҰНЫ:
І.КІРІСПЕ
ІІ.НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1.Астық тұқымдастарға сипаттама
2.2.Астық тұқымдастардың биологиялық ерекшеліктері
ІІІ.ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІМ
3.1.Қазақстандағы астық дақылдарының сорттары
ІV. ҚОРЫТЫНДЫ
V.ҚОЛДАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
~ 36 ~

37.

АННОТАЦИЯ
Зерттеудің мақсаты: астық тұқымдасына жататын өсімдік түрлері,
ерекшеліктері, көбеюі, табиғаттағы жəне шаруашылықтағы маңызы туралы
білімдерін қалыптастыру.
З*ерттеу жұмысының өзектілігі: Дəнді дақылдар - нан, нан өнімдері
мен жарма өндірісінде қолданылатын өнім. Сонымен қатар, олардың негізінде
мал
шаруашылығында
қолданылатын
концентрлі
жəне
өрескел
азық
дайындалады. Ауыл шаруашылығы жерлерінің едəуір бөлігі арнайы дəнді
дақылдарды егуге бөлінгені таңқаларлық емес. Егін неғұрлым көп болса,
соғұрлым жем -шөп, азық -түлік жəне техникалық қажеттіліктерді мемлекет
қанағаттандыра алады. Қолайсыз климаттық жағдайда пайда болатын төмен
өнімділіктен
қорғану
үшін
фермерлер
қолда
бар
ауылшаруашылық
аудандарына дəннің əр түрін себеді.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Астық тұқымдастары туарлы ақпарат көздерімен танысу;
- Бидай дақылы туралы тəжірибелік жұмыстар жүргізу жəне талдау;
- Алынған нəтижелерге қорытынды жасау.
Зерттеу нысаны: Астық сорттары
Гипотеза: Астық тұқымдастарының түрлерін зерттеп, сапасын дəлелдеу.
Зерттеудің əдіс-тəсілдері: сараптау, ой қорыту, жалпылау, салыстыру,
жинақтау жəне талдау.
Зерттеудің теориялық жəне практикалық маңыздылығы: Зерттеу
барысында алынған нəтижелерді география, биология сабақтары мен экология
сабақтарында қолдануға болады.
~ 37 ~

38.

АННОТАЦИЯ
Цель исследования: формирование знаний о видах, особенностях,
воспроизводстве, значении в природе и хозяйстве растений, относящихся к
семейству злаковых.
Актуальность
исследования:
Зерновые
культуры-это
продукты,
используемые в производстве хлеба, хлебобулочных изделий и круп. Кроме
того, на их основе готовят концентрированные и грубые корма, используемые в
животноводстве. Неудивительно, что значительная часть сельскохозяйственных
земель отведена под посев специальных зерновых культур. Чем больше урожая,
тем больше кормовых, продовольственных и технических потребностей может
удовлетворить государство. Для защиты от низкой урожайности, возникающей
в неблагоприятных климатических условиях, фермеры сеют различные виды
зерна в имеющиеся сельскохозяйственные районы.
Задачи исследования:
- Знакомство с источниками информации о зернобобовых;
- Проведение и анализ практических работ по пшеничной культуре;
-Делать выводы по полученным результатам.
Объект исследования: Зерновые сорта
Гипотеза: Изучить виды и доказать качество зерна.
Методы исследования:рассуждение, сравнение, обобщение и анализ.
Теоретическая
и
практическая
значимость
исследования:
Полученные в ходе исследования результаты могут быть использованы на
уроках географии, биологии и экологии.
~ 38 ~

39.

ABSTRACT
The purpose of the study: formation of knowledge about the species, features,
reproduction, importance in nature and economy of plants belonging to the cereal
family.
Relevance of the study: Cereals are products used in the production of bread,
bakery products and cereals. In addition, concentrated and coarse feeds used in
animal husbandry are prepared on their basis. It is not surprising that a significant
part of agricultural land is allocated for the sowing of special grain crops. The larger
the harvest, the more fodder, food and technical needs the state can meet. To protect
against low yields arising in unfavorable climatic conditions, farmers sow various
types of grain in existing agricultural areas.
Research tasks:
- Familiarity with sources of information about legumes;
- Conducting and analyzing practical work on wheat culture;
- Draw conclusions based on the results obtained.
Object of research: Grain varieties
Hypothesis: Study the types and prove the quality of the grain.
Research methods: reasoning, generalization, comparison, generalization and
analysis.
Theoretical and practical significance of the research: The results obtained
in the course of the study can be used in geography, biology and ecology lessons.
~ 39 ~

40.

І. КІРІСПЕ
Астық-ауыл шаруашылығының негізгі өнімі. Астықтан маңызды тамақ
өнімдері шығарылады: ұн, жарма,нан жəне макарон. Астық мал шаруашылығы
мен құс шаруашылығын табысты дамыту үшін қажет, бұл
ет, сүт, май жəне басқа да өнімдер өндірісі. Дəнді дақылдар крахмал, сірне,
алкоголь жəне басқа да өнімдерді алу үшін шикізат ретінде қызмет етеді.
Астық өндірісін барынша ұлғайту-ауыл шаруашылығының басты міндеті.
Астық өндірісінің ұлғаюымен қатар астық сапасын жақсартуға, ең алдымен
қатты жəне күшті бидай, сондай-ақ аса маңызды жарма жəне жемшөп
дақылдары өндірісін кеңейтуге ерекше назар аударылады.
Осы міндеттерді табысты шешу үшін агротехниканы пайдалануды жақсарту,
өнімділігі жоғары сорттар мен будандарды кеңінен енгізу, егіс алқаптарының
құрылымын
жетілдіру
мелиорацияланған
қажет.
жерлерде
Тыңайтқыштарды
жəне
жеткілікті
тиімді
пайдалануға,
ылғалдану
аймақтарында
дақылдарды кеңейтуге үлкен мəн беріледі.
Осы тақырыпты зерттеуде басты мақсатым, астық тұқымдасына жататын
өсімдік түрлері, ерекшеліктері, көбеюі, табиғаттағы жəне шаруашылықтағы
маңызы туралы білімдерін қалыптастыру.
Жұмыстың өзектілігі, Дəнді дақылдар - нан, нан өнімдері мен жарма
өндірісінде қолданылатын өнім. Сонымен қатар, олардың негізінде мал
шаруашылығында қолданылатын концентрлі жəне өрескел азық дайындалады.
Ауыл шаруашылығы жерлерінің едəуір бөлігі арнайы дəнді дақылдарды егуге
бөлінгені таңқаларлық емес. Егін неғұрлым көп болса, соғұрлым жем -шөп,
азық -түлік жəне техникалық қажеттіліктерді мемлекет қанағаттандыра алады.
*Қолайсыз климаттық жағдайда пайда болатын төмен өнімділіктен қорғану
үшін фермерлер қолда бар ауылшаруашылық аудандарына дəннің əр түрін
себеді.
~ 40 ~

41.

ІІ.НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1.Астық тұқымдастарға сипаттама
Астық түқымдасы дара жарнақтылар класының ішіндегі ең үлкені, оған
7,5—10 мың түр жəне 700-дей туыс жатады. Олардың ішінде космополит
түрлері құрлықтардың барлығыңда кең таралған болып келеді. Астық
тұқымдасы көп жағдайда шалғындар мен шөлейт жерлердің табиғи өсімдіктер
жабынында басым болады.
Тамаққа пайдаланылатын жəне малға азық болатын өсімдіктер ретінде
олардың халық шаруашылығындағы маңызы аса зор. Тіршілік формалары
негізінен көп жылдық жəне бір жылдық шөптесін өсімдіктер. Тұқымдастың
ағаш тəрізді өкілдері өсетін тропикалық жəне субтропикалық аймақтарда
тіршілік формалары алуан түрлі болып келеді. Өркеннің көлбеу орналасқан
бөліктерінің ұзындықтарына қарай өсімдіктерді тығыз түптенген, сирек
түптенген жəне тамырсабақты деп бөледі. Олар негізінен шашақтамырлы,
сабақтары буыннан жөне буын аралықтарынан тұрады. Астық тұқымдасының
сабақтары əрбір буын аралығының тұп жағындағы клеткалардың бөлінуінің
нəтижесінде ұзындыққа өседі. Мұндай өсуді қыстырма (вставочная)
меристемалар арқылы өсу деп атайды.
Көптеген астық тұқымдасының, мысалы бидайдың, карабидайдың,
атқонақтың, сабағының буьш аралығының іші қуыс, ал буыңдары ұлпалармен
толтырылған болып келеді.
Мұндай сабақты сабан (соломина) деп атайды. Ал кейбір астық
тұқымдастарының (жүгерінің жəне борыққамыстың) буынаралықтары да
ұлпалармен толтырылған болып келеді. Жапырақтары кезектесіп орналасады
жəне екі қатар түзеді. Астық тұқымдасының жапырақтары, əдетте жіңішке,
ұзын, параллель жүйкеленген болып келеді жəне олардың қынапшасы болады.
Қынапша дегеніміз трубка тəрізді болып келген жапырақтың кеңейген тұп
жағы. Қынапша сабақты оның буынынан жоғарырақ орап тұрады, одан
жапырақ кетеді. Астық тұқымдасында қынапша буынаралығының тұп жағыңца
орналасқан, жəне төменгі бөлінетін клеткаларды қорғап тұрады. Астық
тұқымдасы осы ерекшелігімен басқа тұқымдастарға жататын өсімдіктерден
ажыратылады. Жапырақ тақтасының қынапшасынан кететін жеріңце пленка
төрізді өскіні немесе тілшесі болады. Ол сабақпен қынапшаның арасьша судың
өтуіне мүмкіндік бермейді. Астық тұқымдасының ұсақ, көріксіз гүлдері жай
гүлшоғырын — масақтарын түзеді. Олар өз кезегіңде күрделі гүлшоғырьш —
күрделі масақ, сьшырғы түзеді. Астық тұқымдасының барлығының дерлік əрбір
~ 41 ~

42.

масагының түп жағыңда екі масақтық қауызы болады (чешуи).
Масақтарьшдағы гүлдердің саны əртүрлі астық тұқымдасында бірдей емес,
біреуден бірнешеуге дейін барады. Астық тұқымдасьшың көпшілігінде əрбір
гүлдің 2-ден гүлдік қауызы, 2 гүлдік пленкасы (қабықшасы), 3 аталығы жəне
бір аналығы болады. Соңғысының, яғни аналығьшың сыртын қалың түктер
қаптаған екі отырмалы аузы болады (рыльце). Гүл түйіні жоғарғы, барлық
уақытта бір ғана тұқым бүрі болады. Гүлінің формуласы: ТР(2)+2 А3 С(2).
Астық тұқымдасының жемісі дəн деп аталынады. Ал дəн дегеніміз бір
түқымды жеміс, онда жемістің қабымен дəннің кебегі бірігіп кетіп отырады.
Дəнде эндосперм ұрықты қоршап жашайды, ол оған бүйір жағынан жанасып,
қалқанша деп аталынатын жалғыз тұқым жарнағына тікелей тиіп тұрады.
Мəдени жағдайда себілетін астық тұқымдастарының дəндерін аз мөлшерде
тұқым деп атайды, ал көп мөлшерде тонналап немесе центнерлеп жиналған
дəңдерін астық деп атайды.
Тұқымдасты үш тұқымдас тармағына бөледі: бамбук тəрізділер, қоңырбас
тəрізділер, тары тəрізділер. Біздің флорада соңғы екі тұқымдастармағының
өкілдері көптеп кездеседі. Олардың ішінде астық беретін мынадай дақылдар
ерекше құнды: бидай, қарабидай, жүгері, арпа, сұлы.
Бидай (лат. Triticum) – астық тұқымдасына жататын аса маңызды дəнді
дақыл. Қазақстанда 6 түрі (Еділ бидайы, Польша бидайы, көже бидай, жұмсақ
бидай, қатты бидай, көбен бидай) өседі, жабайы түрлері сирек кездеседі.
Бидай – дəнді-дақылдар тобына жататын, көбінесе біржылдық шөптесін
өсімдік. Дəнді-дақылдардың ішіндегі ең басты жəне ең көп өндірілетін дақыл.
Бидайдың 20-ға жуық жабайы жəне мəдени түрі белгілі. Бір гектардан 30-40
центнер өнім береді. Бидай сұрыптары құрамындағы эндосперманың (80-84%)
мөлшеріне байланысты бағаланады.
Бидай біздің заманымызға дейінгі 6000-5000 жылдары Ежелгі Грекияда
өсіріле бастаған. Мысыр мен Қытайда біздің заманымыздан 4000 жыл бұрын
бидайдан тағамдар жасаған. Адамдар бидайды тек тағам ретінде ғана емес,
сонымен қатар емдік қасиеттері үшін де ерте заманнан бағалаған. Бидайдың
дəні байлық пен жақсылықтың нышаны ретінде қабылданған, өйткені ол кезде
көбіне қолданылған сұлы мен қара бидайға қарағанда, суыққа жəне
құрғақшылыққа төзімсіз бидайдан жақсы өнім алу қиын болған. Ақ ұн тек
үлкен мерекелер кезінде ғана пайдаланылған, онда да оған əркімнің мүмкіндігі
келе бермейтін.
Сұрпына қарай бидайдың құрамындағы крахмал мен көмірсулардың
мөлшері 50-70%-ға дейін, ақуыздар 10%-дан 20%-ға дейін жетеді. Сондай-ақ,
өсімдік майлары, дəрумендер (В1, В2, В6, С, Е, РР), минералдар (калий,
~ 42 ~

43.

кальций, магний, фосфор т.б), өзектер, пектинді заттар, сонымен қатар белсенді
ферменттер бар.
Зерттеу жұмыстары барысында суда өнген бидайдың құндылығы бірнеше
есе көбейетіні анықталған. Мəселен, өнген бидайда В2 дəрумені 10 есе көп
болған. Осындай керемет қасиеттерінің арқасында өнген бидайды жеу адам
ағзасы үшін аса пайдалы. Бидайдың дəніне қарағанда, қабығы мен ұрығында Е
дəрумені, антиоксиданттар, В тобындағы дəрумендер өте көп болады.
Арпа (лат.Hordeum) – астық тұқымдасына жататын бір жəне көп жылдық
өсімдіктердің тегі.
Текті 30-дай түрлер құрайды. Арпа, бидай секілді ертеден өсіріліп келе
жатқан дəнді дақыл. Бидайға қарағанда, арпа ыстыққа да, суыққа да,
құрғақшылыққа да төзімді. Ол тропикалық аймақтарда да, ыстық араб
елдерінде де, суық солтүстік Норвегияда да, Тибетте 4700 м. биіктікте де өсе
береді. Еуразия, Америка, Африкада арпаның 30-ға жуық түрі тараған.
Шыққан жері – Иран, Түркия, Армения. Адамдар неолит дəуірінде-ақ
(б.з.б. 12 – 10 мың жыл) қолдан өсіре бастаған. Арпаның тамыр жүйесі
шашақты. Сабағы – қуыс, биіктігі 30 – 135 см, жапырағы таспа пішіндес.
Жемісі –дəнек. Арпа морфологиялық, биологиялық ерекшеліктеріне сəйкес
дақылдық Арпа, эфиоптық Арпа жəне аласа бойлы Арпа деп аталатын 3 түрге
бөлінеді.
Арпа дəнінде 45 – 67% крахмал, 7 – 26% белок, 7 – 11% пентозан, 1,7 –
2% сахароза, 3,5 – 7,0% клетчатка, 2 – 3% май, 2 – 3% күл болады.
Арпаны жем жəне азықтық тағам үшін өсіреді. Бір гектардан 15-30
центнер өнім береді. Нəрлілік тұрғысынан да бидайға қарағанда, арпада
қаныққан майлар қышқылының мөлшері едəуір артық, өзектер 40%-ға, тиамин
68%-ға, рибофлавин 250%-ға жəне лизин 38%-ға көп. Бидай аллергия туғызса,
арпа ешқашан аллергия тудырмайды.
Адамның денсаулығын жақсартуда арпаның пайдасы өте көп. Біріншіден,
арпа дəні 10% ақуыздан, 65% көмірсулардан тұрады, сондықтан таңертең арпа
ботқасын жесе, адам күні бойы сергек болып жүреді. Малдың ақуызына
қарағанда, өсімдік ақуызы адам ағзасына толық сіңімді болып келеді.
Құрамындағы 5-6% өзектер ас қорытуды жақсартады. Ал минералдар мен
дəрумендер жиынтығы адам таңқаларлық: кальций, калий, мырыш, марганец
жəне темір минералдарына өте бай болса, дəрумендерден А, Д, Е, РР, В
тобының бəрі бар. Сондықтан химиялық минералды дəрумендерді жегенше,
құрамында табиғи минералдар мен дəрумендері бар арпа жеудің пайдасы зор.
Сонымен қатар арпа ағзаны токсиндер мен шлактан тазартады. Арпаның
тұндырылған суы қышыма, қотыр (грибок) жарасынан айықтырады.
~ 43 ~

44.

Жүгері (лат.Zea mays) — астық тұқымдасына жататын бір жылдық
дақылдардың бірі.
Еуропалықтар Оңтүстік Американы ашқан кезде «маис» деп аталатын,
осы күнгі жүгері дақылдарын кездестірген. Оның алғашқы өкілін Еуропаға
Христофор Колумб əкелген. Бұл данасын Х.Колумб испан короліне сыйға
тартады. Ал біздің жүгерінің алғаш орныққан жері Молдавия болған. Дала
ауылына кең таралуына оның мол өнім, көк балаусаны аса көп беруі де себепші
болды. Бір жылдық астық тұқымдас жылылықты сүйетін өсімдік. Дара
жынысты, бір үйлі өсімдік. Жүгері 12-140 С-та қаулап өседі. Аталық
гүлшоғыры – собық. Тамыр жүйесі – шашақ, қосалқы тамырлары болады. В,Е
дəрімендері, техникалық май, линолеум, желім, жасанды жібек алынады. Азот,
фосфор тыңайтқыштары қажет.
Басқа да астық тұқымдастар секілді піскен жүгері дəні өте қоректі келеді,
оның құрамында: көмірсу, ақуыз, май, калий, фосфор, магний, кальций т.б.
минералдық тұздар, витаминдер бар. Азықтық жүгері дəнінен ұн, əртүрлі
жарма, ал жүгері жармасынан — жүгері үлпілдегі, үлпек дəн жəне қытырлауық
«таяқша» алынады. Жүгері үлпілдегі, үлпек дəні жəне қытырлауық «таяқша» —
қосымша баптаулы қажет етпейтін дəмді тағам. Организмге жақсы сіңеді. Оны
үш мезгілгі аста: шай, суп, қуырылған нан қосылған сорпа, компот, шырын,
кисель, простокваша, айранмен т.б. жеуге болады. Ол əсіресе балаларға
пайдалы (ыстық сүтке қосып береді). Қант себілген жүгері үлпілдегі мен тəтті
қытырлауық «таяқшаны» ет-женді жəне тез толатын адамдарға, сондай-ақ қант
диабетімен ауыратындарға жеуге болмайды. Жүгері үлпілдегін, «таяқшаны»
үлпек дəнді құрғақ жерде сақтаған жөн. Егер үлпілдек жұмсаңқырап кетсе оны
духовкаға салып келтіреді. Дымқыл тартқан үлпілдек тез көгеріп, жеуге
жарамайды.
Екпе күріш - биіктігі 50-150 сантиметрге дейін жететін біржылдық
өсімдік . Сабағы түптеніп өседі. Жасыл, күлгін немесе қызғылтым
жапырағының ұзындығы 50 ем, ені 1 ем болады. Гүлшоғыры - ұзындығы 10-40
ем көп масақты сыпыртқыгүл. Масақшалары тік өседі, қысқа гүлсаеацта бір
ғана гүл болады. Гүл қабыршағы қатқыл қабықшалы, ұзын қырлы болып келеді.
Оның төменгі бөлігінде көбінесе қылтанақ байқалады. Күріштің аталығы 6-ау.
Дəнегі - жұқа қабықшалы. Гүл формуласы: Гс2А3+3Ж(3) Күріш - жылуды,
ылғалды, жарықты жəне құнарлы топырақты сүйетін дақыл. Өсімді мерзімі 90165 күнге созылады. Тұқымы +10-120С-де өне бастайды. Сəл суық түссе,
өркендері тіршілігін тоқтатады. Күріш сула өседі. Тұқымы себіле салысымен
күріш егістігіне су жіберіп, топырақты суға қандырады. Өркендер көктеп
шыққаннан кейін су деңгейі күріш сабағының төрттен үш биіктігіне дейін
жеткізіледі. Суды дəнегі қамырланған кезде ғана ағызып жібереді. Сөйтіп
~ 44 ~

45.

егістік құрғатылады. Күріш топырағы тыңайтылған ауыспалы егістікте
өсіріледі. Оның тамыр жүйесі нашар дамыған, кенеулі заттар болмаса,
жеткілікті қоректене алмайды. Екпе күріш - азықтық дақыл. Дəнегінде 9-12%
нəруыз, 65-70% көмірсу жəне 4-6% май болады. Күріш дəні ботқа, палау
жасауға пайдаланылады. Күріш нəруызы ағзаға өте сіңімді. Күріш қайнатпасы асқазан ауруына қолданылатын тамаша дəрі. Күріштей алынатын өнімдер де
(ұн, крахмал) мол. Күріштің дəнегінен сабын мен шырақ дайындау үшін май
алынады. Ал сабансабағы жоғары іріктемелі қағаз жасауға жұмсалады. Сабаны,
дəн жармасы, кебегі - малға азық.
Күрішті Оңтүстік-Батыс Азияның тропиктік елдері алғаш мəдени дақылға
айналдырды. Үндістанда, Қытайда, Үндіқытайда 4-5 мың жыл бұрын күріш
егілгендігі туралы деректер бар.
Тары (лат.Panicum) – астық тұқымдасына жататын бір жылдық шөптесін
өсімдік. Оның дүние жүзінде 500-ге тарта түрі, Қазақстанда 1 түрі – кəдімгі не
екпе Тары өседі. Тары қазақ даласында 6 ғасырдан бастап егіле бастаған. 19
ғасырдада егістік жердің 75 – 80%-ына тек Тары ғана егілген.
Екпе Тары – биікт. 70 – 100 см, сабан сабақты, шашақ тамырлы, жаздық дəнді
дақыл. Жылу сүйгіш, қуаңшылыққа, аңызаққа жəне ыстыққа төзімді, көбіне
өздігінен тозаңданады. Уақытымен суарған жағдайда жоғары өнім береді.
Вегетацив кезеңі 60 – 120 күн. Тарының дəні өну үшін 8 – 10 С жылылық
қажет. Суыққа төзімсіз болғандықтан Тарыны басқа масақты дақылдарға
қарағанда кеш себеді, кеш себілген күнде де жақсы өнім береді. –2 – 3 С-та
қатты зақымданады, –3 С-тан төмен темп-рада өледі. Құнарлы қара жəне қоңыр
топырақта жақсы өнім береді. Тары үшін бұршақ тұқымдас дақылдар жақсы
алғы дақыл бола алады. Бір жерге қайталап себілсе, өнімін төмендетеді.
Сондықтан тек ауыспалы егіс жүйесінде ғана себу керек, бір егілген жерге тек 4
– 5 жылдан кейін ғана егілуі тиіс. Оны бір жерден екі өнім алу үшін аңыздық
егіске де отырғызуға болады. Себілетін Тары тұқымы тазаланған, сортталған
болуы тиіс, майда, жетілмеген тұқымды себуге болмайды. Тары 5 – 6 см
ылғалы бар тереңдікке отырғызылады. Тарының дəндері бір мезгілде пісіп
үлгермейді, алдымен оның сыпыртқы тəріздес басының ең ұшында тұрған
дəндері, содан кейін төмендегілері пісе бастайды. Төменде орналасқан дəндері
пісіп болғанша алғаш піскендері жерге төгіліп қалмауы үшін, алдымен дестеге
салып алады. Дестелеу кезінде Тары сабағы 12 – 15 см биіктікте орылады. Тары
сабанының азықтық сапасы бидай сабанынан екі есе артық, дала шөбімен
бірдей. 1 кг Тары сабанында 0,41 азықтық өлшем, 23 г сіңімді протеин болады.
Тары жармасының құрамында крахмал (81%), белок (12%), май (3,5%), қант
(0,15%) бар, мұндағы ақуыздың мөлшері күріш, қара құмық жармаларынан
едəуір көп. Тарының мал азығы ретінде маңызы зор, құс шаруашылығында жем
~ 45 ~

46.

ретінде пайдаланады. Тарыны өндірумен негізінен Павлодар, Қостанай, Ақтөбе,
Батыс Қазақстан, Ақмола облыстары шұғылданады. Елімізде ең көп тараған
сорттары –Саратов-3, Саратов-6, Орал-109. Қазақстандағы егіс көлемі 55,5 мың
гектар (2002), орташа түсімі гектарынан 7 – 12 центнер. Тарының гектарынан
ең жоғары өнімді (201 ц) 1943 жылы Ақтөбе облысында Ойыл ауданында,
“Құрман” ұжымдық шаруашылығында Ш.Берсиевтің звеносы алған (1943).
2.2.Астық тұқымдастардың биологиялық ерекшеліктері
Қарақұмықтан басқа барлық дақылдар блюграсс (Роасея) немесе жарма
(Gramineae) тұқымдасына жатады. Морфологиялық, биологиялық жəне
экономикалық сипаттамалары бойынша олар екі топқа бөлінеді: бірінші топтың
дəнді нандары - күздік жəне жаздық бидай, күздік жəне жаздық қара бидай,
арпа - күздік жəне жаздық, сұлы, тритикале; екінші топтың дəнді нандары күріш, жүгері, тары, құмай жəне қарақұмық - соңғысы қарақұмық тұқымдасына
жатады (Polygonnaceae).
Тамыр жүйесі. Барлық дəндердің тамыр жүйесі талшықты. Оның
эмбриональды - бастапқы жəне бағынышты (түйін) - қайталама тамырлары бар.
Күздік бидайдағы ұрық тамырларының саны көбінесе 3, көктемде - 5, қара
бидай - 4, сұлы - 3-4, арпа - 5-8, жүгері, құмай, күріш, тары - 1. Жүгері, құмай
тамырдың үшінші түрін дамытады: тірек немесе ауа.
Қолайлы жағдайларда қайталама тамырлар күшті талшықты жүйені
құрайды жəне топыраққа 1,5 м тереңдікке енеді, алайда тамырлардың негізгі
бөлігі (массасы бойынша) топырақтың жоғарғы қабатында 25-30 см тереңдікте
орналасқан.
Сабағы (сабан). Бүкіл ұзындығы бойынша сабақтар кішкене қалыңдатуды
(бағаналы түйіндер) құрайтын бөлімдермен бөлінеді. Сабақтың түйіндері
арасында орналасқан сабақтарының бөліктері интеродтар деп аталады. Масақта
олардың 5-7, жүгері мен құмайда 8-16 немесе одан да көп.
Жапырағы. Дəнді дақылдарда жапырақ сызықты, жапырақ қынабы мен
жапырақ пышағынан тұрады. Қынаптың жапырақ пышағына өтетін жерінде тіл
мен құлақ бар. Олардың болуы жəне формасы дамудың ерте кезеңінде дəнді
дақылдардың ерекшелігі болып табылады.
Гүл шоғыры. Дəнді дақылдардың ең тəн гүлшоғыры-құлақ пен паникула.
Құлақ Біріккен өзек пен спикелеттерден тұрады. Шыбықтың кең жағы
алдыңғы, ал тар жағы бүйір деп аталады. Паникулада орталық ось жəне бірінші,
екінші жəне кейінгі бұйрықтардың бүйір тармақтары болады. Бұтақтардың
ұштарында спикелецтер орналасқан.
Əр спикелет бір немесе бірнеше гүлден жəне екі шпикелет таразысынан
тұрады. Гүлдің төменгі немесе сыртқы қабыршақтары бар (жіңішке формада, ол
~ 46 ~

47.

жыртылады) жəне жоғарғы немесе ішкі (жұқа жəне нəзік). Олардың арасында
екі қауырсынды стигма мен 3 аталық (күріште - 6) бар аналық без орналасқан.
Жеміс (кариопсис). Агрономиялық тəжірибеде оны астық деп атайды.
Кариопсис жалаңаш жəне мембраналы (гүлді қабыршақтармен жабылған).
Кариопсис перикарпадан тұрады, қабығымен, эндосперммен жəне
эмбрионмен тығыз байланысқан.
Эндоспермде (сақтау ұлпасы) азотты заттарға бай сыртқы алейрон қабаты
жəне ішкі крахмал бар қабаты болады. Эмбрион дөңес жағында кариопсис
түбінде орналасқан. Ол сүйектен, бүйректен жəне тамырдан тұрады. Əр түрлі
дəнді дақылдардың химиялық құрамы 16 кестеде келтірілген.
Дəнді дақылдарда өсу мен дамудың келесі кезеңдері белгіленеді:
өркендер, өркендеу, сабақтар, бүршіктер немесе бастар, гүлдену жəне пісу
(пісу). Көшеттер фазасының алдында тұқымдардың ісінуі мен өнуі жүреді.
Тұқымның өнуі. Ісінген кариопсис қабығы жыртылған кезде тамыр мен
өскін тұқымның ұзындығының кем дегенде жартысын (кариопсис) пайда
болғанын байқайды.
Астықтың өнуі үшін су, жылу жəне оттегі қажет. Əр түрлі дəнді дақылдар
үшін өнетін тұқымдардың суға қажеттілігі бірдей емес. Бидай шамамен 48%
суды (астықтың салмағы бойынша), қара бидай - 58-65, арпа - 48-57, сұлы - 6076, жүгері - 37-44, тары мен құмай - 25-38% сіңіреді.
Бірінші топтағы нан үшін өнудің минималды температурасы 1-2 ° С,
екінші топта 8-10 ° С жəне одан жоғары.
Тұқымдар өніп шыққанда, бірінші болып эмбриональды немесе бастапқы
тамырлар, содан кейін сабақ өсе бастайды.
Əр түрлі дəнді дақылдардың химиялық құрамы (%) (жалпыланған
мəліметтер бойынша)
Астық тұқымдастар
Жұмсақ бидай
Қатты бидай
Қара бидай
Арпа
Сұлы
Жүгері
Күріш
Тары
Қарақұмық
Ақуыздар
13,9
16,0
12,8
12,2
11,7
11,6
7,6
12,1
13,1
Көмірсулар
79,9
77,4
80,9
77,2
68,5
78,9
72,5
69,8
67,8
~ 47 ~
Майлар
2,0
2,1
2,0
2,4
6,0
5,3
2,2
4,5
3,1
Талшық
2,3
2,4
2,4
5,2
11,5
2,6
11,8
9,2
13,1

48.

Түсірулер. Бұл кезең бірінші жапырақтың ашылуымен көрсетіледі.
Тұқымдар өніп шыққаннан кейін, топырақ бетінде бірінші болып мөлдір
жапырақпен жабылған (колеоптиль) шоқ тəрізді сабағы болады. Өсіп келе
жатқан сабақтың қысымымен колеоптиль бойлық жарықшадан ашылып,
бірінші жасыл жапырақты шығарады. Өсу кезеңінде 2-3 жапырақ жəне
бастапқы тамыр жүйесі (эмбриональды тамырлар) түзіледі.
Көшеттердің ерекше түсі бар: бидай - жасыл, қара бидай - күлгін -қоңыр,
арпа - көгілдір түтін, сұлы мен тары нан - ашық жасыл немесе жасыл. Бұл түс
ұзаққа созылмайды жəне температураның əсерінен өзгереді.
Тиллинг. Дəнді дақылдар топырақ бетінен 2-3 см тереңдікте өсіп,
дамитындықтан, өсімдіктер түптену түйінін құрайды. Бұл сабақтас немесе
қосалқы тамырлар мен бүйірлік сабақтардың өркендері өсетін іргелес жер асты
түйіндерінің тізбегі. Болашақ өсімдіктің барлық бөліктері мен қоректік қоректік
заттар осында орналасқан. Бұл зауыттың маңызды өмірлік орталығы. Түйіннің
өлуі бүкіл өсімдіктің өліміне əкеледі.
Фазаның басталуы ұзындығы 1 см болатын бірінші бүйірлік қашу пайда
болған кезде байқалады.Дəнді дақылдарда бүйірлік қашу мен түйін
тамырларының қалыптасу динамикасы бірдей емес. Бірінші топтың
мəдениеттерінде бүйірлік өркендер түйінді тамырлармен бір мезгілде пайда
болады (қара бидай, сұлы - 3-4 -ші жапырақ кезеңі) немесе одан ертерек (бидай,
арпа - қопсыту 3 -ші жапырақ пайда болған кезде пайда болады, ал тамырлану 4 -ші). -5 -ші жапырақ) ... Екінші топтың мəдениеттерінде түйіндік тамырлар
алдымен (3-4-ші жапырақтың пайда болуымен), содан кейін бүйірлік қашу
(тарыда 5-6-шы жапырақ, жүгеріде 6-7-ші, 7- Құмайдағы 8 -ші жапырақ).
Өскіндердің саны мен дамуына байланысты олар жалпы жəне өнімді
бұталарды ажыратады.
Жалпы бұтақ дегеніміз - бір өсімдікке келетін сабақтардың жалпы саны,
ал өнімді деп-дəн беретін соцветиялары қалыпты дамыған бір өсімдікке
арналған өсінділердің орташа саны. Соцветиялар пайда болған, бірақ дəндер
пісіп үлгермеген қашу деп аталады жəне соцветиясыз қашу - шөгінділер. Күздік
дақылдардағы өнімді қашу саны əдетте 3-тен 6 - ға дейін, сұлы мен арпа - 2-3,
жаздық бидай - 1-2, жүгері - 1, күріш, тары жəне құмай-2-5 немесе одан да көп.
Тегістеу кезеңінде өсімдіктерге жеткілікті ылғал қажет.
Түтікке шығу. Бұл кезең сабақтың өсуінің басталуымен жəне өсімдіктің
генеративті мүшелерінің қалыптасуымен сипатталады. Өсімдіктің бұл күйі
сабақтың түйіні жапырақтың қынабынан топырақ бетінен 5 см биіктікте
пальпацияланған кезде басталады деп саналады. Біріншісі төменгі
интеродтардың өсуіне əсер етеді, содан кейін.
~ 48 ~

49.

Осы кезеңде зауыт қарқынды жарықтандыруды жəне жақсы ылғалмен
қамтамасыз етуді қажет етеді.
Құлақ немесе сыпыру. Жоғарғы қынаптан сыртқа қарай соцвета (құлақ
немесе паникула) шығуы сабақтың өсуімен бір уақытта жүреді. Фазаның
басталуы құлақтың немесе паникуланың жоғарғы жапырақтың қынабынан
жартысы шыққан сəттен бастап байқалады. Бұл кезеңде жапырақтары, сабағы
қарқынды өсіп, соцветия пайда болады.
Егу кезеңінде өсімдіктер топырақ ылғалдылығына, тамақтануға, жылу
мен жарыққа жоғары талаптар қояды.
Гүлдену.
Көптеген
дақылдарда
Гүлдену
құлағаннан
немесе
сыпырылғаннан кейін бірден пайда болады. Ерекшелік-арпа (ол толығымен
құлағанға дейін гүлдейді) жəне қара бидай (құлағаннан кейін 8-10 күн ішінде
гүлдейді). Дəнді дақылдар өзін-өзі тозаңдандыратын (бидай, арпа, сұлы, тары,
күріш) жəне Кросс-тозаңдандыратын (қара бидай, жүгері, құмай) болып
бөлінеді. Масақ дақылдарында Гүлдену құлақтың ортаңғы бөлігінен, ал
паникулаларда - Гүлшоғырдың жоғарғы бөлігінен басталады. Құлақ əдетте 3-4
күн, паникула - 6-7 күн гүлдейді.
Кросс-тозаңдандыратын өсімдіктерде гүлді таразылар алдын-ала
ашылып, піскен антериялар мен стигмалар пайда болады. Кейбір өсімдіктердің
тозаңы желмен басқалардың аналық безіне ауысады, ал ұрықтандыру жүреді.
Өзін-өзі тозаңдандыратын өсімдіктерде тозаңдану көбінесе жабық гүлмен
жүреді, сондықтан олардың піскен тозаңдары сол гүлдің аналық безіне түседі.
Тозаңдану қолайлы жағдайларда жақсы жүреді. Тым ыстық ауа-райы,
құрғақ ауа, қатты жаңбыр мен жел тозаңдануға, əсіресе кросс-тозаңдандыратын
өсімдіктерге теріс əсер етеді. Мұндай жағдайларда барлық гүлдер ұрықтана
алмайды, нəтижесінде құлақтың айналуы толық болмайды.
Бұл құбылыс череззерница деп аталады. Оны жою үшін кросстозаңдандырылған дақылдардың қосымша жасанды тозаңдануы жүзеге
асырылады.*
Пісу. Бұл кезең кариопсис дамуының келесі кезеңдерін қамтиды:
қалыптастыру, сүт, балауыз жəне толық пісу. Агрономиялық тəжірибеде əдетте
жетілудің үш кезеңі бөлінеді:
сүттің пісуі-өсімдіктер əлі де жасыл, тек төменгі бөлігінде сабақтар мен
жапырақтар сарыға айналады, ең төменгі жапырақтары өледі, кариопсис
жасыл, ылғалдылығы 60-тан 40% - ға дейін. Дəннің мазмұны сығылады
жəне консистенциясы бойынша сүт массасына ұқсас;
балауыздың
пісуі-сабақтарының
2-3
жоғарғы
түйіндері
мен
Гүлшоғырдың кейбір бөліктерін қоспағанда, сары Өсімдіктер. Кариопсис
сары, эндосперма балауыз, серпімді, оның ылғалдылығы 40-тан 22% - ға
~ 49 ~

50.

дейін, тырнақпен оңай кесіледі. Эмбрионның өсуі жəне пластикалық
заттардың жинақталуы тоқтайды. Астық толығымен қалыптасты жəне
өзіне тəн пішіні мен түсіне ие, тек дəн ойығының бойында əлі де жасыл
түс сақталады, ол балауыздың пісіп жетілуінің соңында жоғалады.
Балауыздың пісіп - жетілуі соңында нанды бөлек жинауға болады;
толық піскен - өсімдіктер сары түске ие болады, жапырақтары өледі, дəн
қатаяды, көлемі кішірейеді. Оның ылғалдылығы 22-16% немесе одан
төмен. Бұл кезеңде егін жинау тікелей комбайнмен жүзеге асады.
~ 50 ~

51.

ІІІ.ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІМ
3.1.Қазақстандағы астық дақылдарының сорттары
Астық
Шоғырлануы
тұымдастырының
сорты
"Қызыл жұлдыз" - Красноводопад мемлекеттік сорт сынау стансасы
күздік бидай сорты
шығарған.
1954
жылы
Жамбыл,
Шымкент
облыстарында аудандастырылған. Ертелеу пісетін
сорт. Дəн түсімі гектарына 12-25 ц. Ұны мен қамыры
жоғары сапалы. Көбіне
жұқпалы ауруларға
шалдықпайды.
"Красноводопадская 1976 жылы Шымкент облысында аудандастырылған.
-210" – күздік бидай Ерте пісетін бағалы сорт. Дəн түсімі гектарынан 22-25
сорты
ц. Аса бағалы сорттар тізіміне енгізілген.
"Богарная
56"
- Қазақ егіншілік ғылыми-зерттеу институты шығарған.
күздік бидай сорты
1984 жылы Жамбыл облысында аудандастырылған.
Ертелеу пісетін сорт. Дəн түсімі гектарынан 24-27 ц.
Күшті бидай қатарына жатады. Жұмсақ бидай
ұнының сапасын жақсарту үшін пайдаланылады.
Көбінесе ауру жұқпайтын, түрлі зиянкестерге төзімді
бидай.
"Алматы аласасы" - Қазақ егіншілік ғылыми-зерттеу институты шығарған.
күздік бидай сорты
1980 жылы Шымкент облысында аудандастырылған.
Дəн түсімі гектарынан суармалы жерде 80-90 ц.,
жартылай тəлімі жерде 50-55 ц. Аса бағалы бидай
қатарына жатады. Өсімдік аурулары жұқпайтын, түрлі
зиянкестерге төзімді бидай
"Оңтүстік Қазақстан Красноводопад мемлекеттік сорт сынау стансасы
43" - күздік арпа шығарған. 1982 жылы Шымкент облысында
сорты
аудандастырылған. Ерте пісетін сорт. Дəн түсімі
гектарынан 24-39,6 ц. Жармасы өте сапалы. Өсімдік
аурулары жұқпайды
"Қазақстан 126" - Қазақ егіншілік ғылыми-зерттеу институты шығарған.
жаздық бидай сорты 1955 жылы Алматы, Талдықорған облыстарында
аудандастырылған. Дəн түсімі гектарынан 35-45 ц.
Бидай тұқымын жақсартатын күшті бидай қатарына
~ 51 ~

52.

"Қызылбас" - жаздық
бидай сорты
"Шортанды 25" жаздық бидай сорты
"Қазақстан
3"
жаздық бидай сорты
"Целинный 20" жаздық бидай сорты
"Қазақстан
4"
жаздық бидай сорты
"Целинный 21" жаздық бидай сорты
"Қарағанды
2" жаздық бидай сорты
"Эритроспермум 74"
жаздық
бидай
сорты
жатады
Қ*арағанды
ауыл-шаруашылығының
тəжірибе
стансасы шығарған. 1963 жылдан Қарағанды,
Павлодар облыстарында аудандастырылған. Кештеу
пісетін сорт. Дəн түсімі гектарынан 10-13 ц
Бүкілодақтық астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу
институты шығарған. 1975 жылдан Торғай облысында
аудандастырылған. Ертелеу пісетін сорт. Дəн түсімі
гектарынан 12,3-28 ц. Күшті бидай қатарына жатады.
Əдетте ауруға шалдықпайды
Қазақ егіншілік ғылыми-зерттеу институты шығарған.
1979 жылдан Алматы, Талдықорған облыстарында
аудандастырылған, суармалы жерге өседі. Дəн түсімі
гектарынан 36-40 ц., кейде 65-66 ц
Бүкілодақтық астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу
институты шығарған. 1979 жылдан Шығыс Қазақстан
облысында аудандастырылған. Кешірек пісетін бидай.
Дəн түсімі гектарынан 13,2-24 ц. Дəні өте жылтыр,
мөлдір
Қазақ егіншілік ғылыми-зерттеу институты шығарған.
1980 жылдан Алматы, Талдықорған облыстарында
аудандастырылған, суарылмайтын жəне тəлімі
жерлерде егіледі. Дəн түсімі гектарынан 11,5-12,8 ц.
Күшті бидай қатарына жатады. Ауру жұқпайтын,
зиянкестерге төзімді
Бүкілодақтық астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу
институты шығарған. 1980 жылдан Семей, Павлодар,
Целиноград
(Ақмола
облысы),
Көкшетау
облыстарында аудандастырылған. Кеш пісетін күшті
сорт. Дəн түсімі гектарынан 13,0-40,9 ц.
Қарағанды
ауыл-шаруашылығының
тəжірибе
стансасы шығарған. 1980 жылдан Павлодар
облысында аудандастырылған. Кешірек пісетін бидай.
Дəн түсімі гектарынан 16,1-25,7 ц.
Ақтөбе ауыл шаруашылығы тəжірибе стансасы мен
Қазақ егіншілік ғылыми-зерттеу институты шығарған.
1982 жылдан Ақтөбе облысында аудандастырылған.
Табиғаты қатал, шөлейт алқапта гектарынан 10,1ц.
~ 52 ~

53.

дəн алынады
"Медикум
8955", "Медикум 8955"- сорты сыра қайнату үшін
Целинный
5", пайдаланылады
"Бəйшешек"- жаздық
арпа сорттары.
"Қазақстан 43 ТВ", Қазақ егіншілік ғылыми-зерттеу институты шығарған.
"Қазақстан
367", Дəн өндіру жəне сүрлем дайындау мақсаттарымен
Қазақстан
С4"
- егілетін сорттар. "Қазақстан 5 ТВ"- жүгері гибриді,
жүгері гибридтері
көктей орылатын сорты
"Үштөбе" - күріш Қазақ егіншілік ғылыми-зерттеу институты Қаратал
сорты
тəжірбие егістігінде шығарылған. Таза күріш түсімі
70%. Бөрту коэффиценті жоғары. Жел өтіне төзімді.
3.1.Бидай дəнінің өнуі тəжірибелік жұмыс
Бидай жуылады, ыдысқа салынады. Біз бүлінген, шіріген дəндерді дереу
алып тастадық. Бидай дəндерін сумен толтырыңыз, сонда ол астықты
толығымен жабады. Малынған бидайды түні бойы қалдырыңыз. Таңертең
ауланды всплывшие астық жəне выбросили олардың. Олар жарамсыз.
Қалған дəндерден су құйылып, жуылады жəне қайтадан таза сумен
толтырылады. 8 сағатқа қалдырыңыз, содан кейін процедураларды қайталаңыз
— ағызыңыз, шайыңыз, толтырыңыз.
Келесі күні су төгіліп, бидай қайтадан жуылды. Бұдан əрі ондаған, оны
плоское блюдо. Аздап полили водичкой. Дəндер толығымен суда болмауы
керек! Олар бұл үй бақшасын дымқыл дəкемен жауып, бидайды жылы жерде
(20-22 градус) өсіруге қалдырды. Мерзімді түрде дəке күйін тексеру қажет.
Егер ол құрғақ болса, оны қайтадан сумен себіңіз. Бидай өну үшін ылғал қажет!
Екі күннен кейін бидай кішкентай ақ өскіндер берді.
Қорытынды: бидай дəнінің тұқымын үйде өсіруге болады. Алғашқы
өскіндер 2-3 күннен кейін пайда болады.
~ 53 ~

54.

ІV.ҚОРЫТЫНДЫ
Кіші жобаның қорытындысы: Сақтау кезінде астықтың тағамдық
құндылығының өзгеруі коллоидтардың біртіндеп, өте баяу ағып кетуімен
байланысты. Коллоидтардың қартаю процесінің басталуы астықтың егіннен
кейінгі пісуінің аяқталуымен сəйкес келеді. Астық жинау техникалық пісу
кезеңінде, оның ылғалдылығы 18-25% жетуі мүмкін жəне қоректік заттардың
синтезі əлі аяқталмаған кезде жүргізілетіні белгілі. Əдетте өнгіштігі мен
технологиялық артықшылықтары төмендейді. Технологиялық жəне тұқымдық
қасиеттері неғұрлым толық анықталған астықтың толық физиологиялық жетілуі
қара бидай мен сұлы үшін 15-20 күннен кейін, бидай - 1-1, 5 айдан кейін пайда
болады., арпа - 6-8 ай. тазалаудан кейін.
Егіннен кейінгі пісу-өсімдіктің фотосинтезі жəне астық құю кезінде
астықта жинақталған төмен молекулалы органикалық қосылыстардан жоғары
молекулалы органикалық қосылыстар синтезінің биохимиялық процестерінің
кешені. Піскен кезде полисахаридтердің, ақуыздардың жəне майлардың түзілу
процестері аяқталады. Еритін көмірсулар мен ақуыз емес азоттың үлесі азаяды.
Глютенді
ақуыздар
тығыздалады,
оның
сапасы
жақсарады.
Бос
май
қышқылдарының үлесі азаяды жəне триглицеридтер мен басқа липидтердің
мөлшері
біршама
артады.
Астықтың
өнгіштігі
максимумға
жетеді.
Ферменттердің белсенділігі жақсы піскен астыққа тəн деңгейге дейін
төмендейді.
Егіннен кейінгі пісу құрғақ астықта (14% - ға дейін), қоймадағы оң
температурада (15-20 'С), оттегінің жеткілікті болуымен тез аяқталады. Төмен
температура немесе оттегінің болмауы пісетін уақытты созады, ал астықтың
жоғары ылғалдылығы оның көгеруіне əкелуі мүмкін. Синтез процестері төмен
молекулалы қосылыстармен байланысты ылғалдың шығарылуымен жүретінін
атап өткен жөн. Сондықтан бірінші сақтау кезеңінде астық ылғалдылығының
өзгеруін бақылау өте маңызды.
~ 54 ~

55.

Ү.ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.Казаков Е.Д. Кретович В.Л. Биохимия дефектного зерна и пути его
использования. М.: Наука, 1979.
2.Казаков Е.Д., Кретович В.Л. Биохимия зерна и продуктов его переработки М.:
Колос,1980.
3.Справочник товароведа продовольственных товаров, М., Экономика, 1988.
4.Гришко Е.С., Парфентьева Т.Р. "Товароведение продовольственных товаров",
М., Экономика 1978.
5.Семин О.А. “Стандартизация и управление качеством продовольственных
товаров”, М., Экономика, 1979.
~ 55 ~

56.

«Астық тұқымдастар»
тақырыбындағы ғылыми жұмысының зерттеу күнделігі
Бағыты:
Автор:
Жетекші:
№
Мерзімі
Жұмыс мазмұны
Зерттеу
Ескерту
əдістері
1
Маған ұстаз тарапынан
бірнеше ғылыми жұмыстың
тақырыбы ұсынылды
2
«Астық
тұқымдастар»
тақырыбы
бойынша Материалдар
іздеу
материалдар іздеу үшін
тапсырмалар берілді
3
«Астық
тұқымдастар»
тақырыбы бойынша ғылыми
жұмыстың
жоспарын
құрдым
Жоспарқұру
Ұстазым ғылыми жұмыстың
ережелерімен таныстырды
Тақырыпқа
байланысты
мəліметтер
іздеу
5
Жинаған
мағұлматымды
қайтадан
қарап,
оқып
шығып, ұстазыма көрсеттім
Əңгімелесу,
ұстазбен
сұхбаттасу
6
Бүгін кіріспе бөлімді бастап
жаздым.
4
Жоспар құрдым, зерттеу
бөліміне
«Астық
тұқымдастар»
туралы
қызықты мəліметтерді іздей
~ 56 ~
Тақырып
таңдау
Жинақтау,
саралау
Өзекті
тақырыпты
таңдау

57.

бастадым.
7
8
Интернет желісінен өзіме
керекті
мағлұматтарды
іздедім.
*Астық
тұқымдастарының түрлері
туралы
ақпараттарды
кітапханадан барып оқыдым
Кітапханаға барып мəлімет
таптым.
Газет беттерінен көптеген
құнды ақпараттарды алдық
Тақырыпқа
байланысты
мəліметтер
іздеу
Тақырыпқа
байланысты
мəліметтер
іздеу
9
Жаңа мəліметтерді жоспар
бойынша негізгі бөлімге
кірістірдім
Тақырыпқа
байланысты
мəліметтер
іздеу
10
Қорытынды
бөлімді
компьютерге
жаздым.
Зерттеу бөліміне көптеген
жаңа тың идеялар тауып
көрсеттім, дəлелдедім.
Қорытынды
бөлімді ком
пьютерге
жаздым
11
Қағаздарымды
шығарып
мектепшілік
ғылыми
жобаларға
дайындала
Баяндау, оқу,
бастадым. Ғылыми жобама
мазмұндау
пайдаланылған
əдебиеттерден
сілтеме
жасадым.
12
Ұстазым
екеуміз
бірге
отырып компьютер арқылы Слайд жасау
презентация құрдық
13
Ұстазым маған жобаның
күнделігін толтыруды
үйреттті
~ 57 ~
Күнделік
толтыру

58.

............... атындағы жалпы орта мектебінің .... «...» сынып оқушысы
.............................................. «Астық тұқымдастар»
атты ғылыми жұмысы жайлы
КҮНДЕЛІГІ
(20....-20.... жыл)
№ Атқаратын жұмыс тізімі
1 Ғылыми
тақырыбын
мақсатында
жетекшімен
пікірлесу
Мерзімі
жұмыстың
айқындау
ғылыми
кеңесу,
Жетекші
қолы
Нəтижесі
«Астық
тұқымдастар»
тақырыбындағы
зерттеу жұмысы
бектілді
2 Ғылыми жетекшімен үнемі
кеңесе отырып, зерттеу
жұмыстарын жүргізу
Жұмыстың
мақсатымен,
міндетімен
таныстым. Орындау
барысы туралы
мағлұмат беріп,
пайдаланатын
əдебиеттерді
көрсетіп берді
Берілген
материалдармен
танысып, өзіме
қажетті мағлұматты
алдым
3 Зерттеу тақырыбы негізінде
интернет, тың деректермен,
іс-құжаттармен
жұмыс
жасау,
олардың
ішінен
қажеттілерін іріктеу
4 Ғылыми жетекшіден кеңес
алу
Қажетті
материалдарды
жинақтап, саралапжүйеледім
~ 58 ~

59.

Қосымша 3
Қазақстан Республикасы Білім жəне Ғылым министірлігі
Облыс,
аудан,
мектеп
(толық атауы)
Кіші ғылыми жоба тақырыбы:
«Шымкент қаласының туристік потенциалы»
Бағыты:
Автор:
Жетекші:
2021-2022 оқу жылы
~ 59 ~

60.

МАЗМҰНЫ:
І.КІРІСПЕ
ІІ.НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1.Шымкент аймағының тарихи-мəдени ескерткіштері
2.2.Шымкент аймағындағы туризмнің қазіргі жағдайы
2.3.Шымкент аймағының туристік бағыттары
ІІІ.ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІМ
3.1.Сауалнама нəтижесі
3.3. SWOT талдау
ІV.ҚОРЫТЫНДЫ
V.ҚОЛДАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
~ 60 ~

61.

АННОТАЦИЯ
Зерттеудің мақсаты: Шымкент аймағының туризм əлеуетін сипаттау,
туризмнің өркендеуіне сəйкес қаланың тынысын, қалып-күйіне, тарихына,
мəдениетіне сипаттама беру.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Шымкент-инфрақұрылымы дамыған,
туристік əлеуеті жоғары, Ұлы Жібек жолының қиылысында орналасқан
Қазақстанның ежелгі қалаларының бірі.
Қала өзінің жылы шуақты ауа-райымен, дəмді кебабымен жəне
палауымен, Оңтүстік қонақжайлылығымен көз тартады. Мұнда 10 саябақ, 7
мұражай, 25 əлеуметтік-мəдени нысан, 5 театр жəне 18 демалыс кешені, соның
ішінде дендропарк, Ибрагим ата мен Қарашаш ана кесенелері жұмыс істейді.
Қоршаған орта мен тау туризмі дамыған, сонымен қатар аң аулау мен
балық аулауға жақсы орындар бар. Қазір ғалымдардың пікірінше, 2 мың
жылдан астам уақыт Ежелгі қалашықтың аумағында орналасқан Цитадельді
қайта құру жұмыстары жүргізілуде. Сондай-ақ аттракциондары бар үлкен
отбасылық-ойын-сауық паркін салу жоспарда бар.
Қалада туристік қызмет көрсетумен 20 мамандандырылған фирмалар мен
мекемелер айналысады. Бағыттардың бағыттары тарихи орындарға бару,
экзотикалық аудандарға саяхат, аңшылық пен балық аулау, тау туризмі сияқты
туризм түрлерін көздейді.
2011 жылы Астаналар мен ірі қалалардың халықаралық ассамблеясының
бағалауы бойынша Шымкент ТМД елдері арасында Үздік қала болып танылды.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Шымкент аймағының туризм əлеуеті туралы ақпарат көздерімен танысу;
- Шымкент қаласының тарихи-мəдени ескерткіштері туралы ақпарат
жинақтау;
- Шымкент қаласынының туристік қызметі бойынша сауалнама жүргізу
жəне SWOT талдау;
- Алынған нəтижелерге қорытынды жасау.
Зерттеу нысаны: Туризм
Гипотеза: Шымкент аймағындағы туризм əлеуетінің өркендеуін
дəлелдеу.
Зерттеудің əдіс-тəсілдері: сараптау, ой қорыту, жалпылау, салыстыру,
жинақтау жəне талдау.
Зерттеудің теориялық жəне практикалық маңыздылығы: Зерттеу
барысында алынған нəтижелерді география, тарих сабақтарында қолдануға
болады.
~ 61 ~

62.

АННОТАЦИЯ
Цель
исследования:
Описание
туристического
потенциала
Шымкентской области, описание дыхания, состояния, истории, культуры
города в соответствии с развитием туризма.
Актуальность исследования: Шымкент – один из древнейших городов
Казахстана с развитой инфраструктурой, с высоким туристическим
потенциалом, расположенный на перекрестке Великого Шелкового пути.
Город привлекает своей тёплой солнечной погодой, вкусным шашлыком
и пловом, южным гостеприимством. Здесь функционируют 10 парков, 7 музеев,
25 социально-культурных объектов, 5 театров и 18 комплексов отдыха, в том
числе дендропарк, мавзолеи Ибрагим-ата и Карашаш-ана.
В окрестностях развит экологический и горный туризм, а также есть
хорошие места для охоты и рыбалки. Сейчас ведутся работы по реконструкции
Цитадели, расположенной на территории древнего городища, которому, по
мнению ученых, более 2 тыс. лет. В планах также построить большой семейноразвлекательный парк с аттракционами.
Оказанием
туристских
услуг
в
городе
занимаются
20
специализированных фирм и учреждений. Направления маршрутов
предусматривают такие виды туризма, как посещение исторических мест,
путешествия в экзотические районы, охота и рыбалка, горный туризм.
В 2011 году Шымкент был признан Лучшим городом среди стран СНГ по
оценке Международной ассамблеи столиц и крупных городов.
Задачи исследования:
- знакомство с источниками информации о туристическом потенциале
Шымкентской области;
- Сбор информации об историко-культурных памятниках Шымкента;
- Обследование и SWOT-анализ туристической деятельности в
Шымкенте;
- Делать выводы по полученным результатам.
Объект исследования: Туризм
Гипотеза: Доказательство развития туристического потенциала
Шымкентской области.
Методы исследования:рассуждение, сравнение, обобщение и анализ.
Теоретическая
и
практическая
значимость
исследования:
Полученные в ходе исследования результаты могут быть использованы на
уроках географии, истории.
~ 62 ~

63.

ABSTRACT
The purpose of the study: Description of the tourism potential of the
Shymkent region, description of the breath, state, history, culture of the city in
accordance with the development of tourism.
Relevance of the study: Shymkent is one of the oldest cities in Kazakhstan
with a developed infrastructure, with a high tourist potential, located at the crossroads
of the Great Silk Road.
The city attracts with its warm sunny weather, delicious barbecue and pilaf,
southern hospitality. There are 10 parks, 7 museums, 25 social and cultural objects, 5
theaters and 18 recreation complexes, including an arboretum, Ibrahim-ata and
Karashash-ana mausoleums.
Ecological and mountain tourism is developed in the vicinity, and there are
also good places for hunting and fishing. Now work is underway to reconstruct the
Citadel, located on the territory of an ancient settlement, which, according to
scientists, is more than 2 thousand years old. There are also plans to build a large
family entertainment park with attractions.
The provision of tourist services in the city is carried out by 20 specialized
firms and institutions. The directions of the routes provide for such types of tourism
as visiting historical sites, traveling to exotic regions, hunting and fishing, mountain
tourism.
In 2011, Shymkent was recognized as the Best City among the CIS countries
according to the International Assembly of Capitals and Large Cities.
Research tasks:
- acquaintance with sources of information about the tourism potential of the
Shymkent region;
- Collection of information about historical and cultural monuments of
Shymkent;
- Survey and SWOT-analysis of tourism activities in Shymkent;
- Draw conclusions based on the results obtained.
Object of research: Tourism
Hypothesis: Proof of the development of the tourism potential of the
Shymkent region.
Research methods: reasoning, generalization, comparison, generalization and
analysis.
Theoretical and practical significance of the research: The results obtained
during the research can be used in geography and history lessons.
~ 63 ~

64.

І. КІРІСПЕ
Шымкент-туристік маңызы өте зор қала. Шаһардың инфрақұрылымы
дамыған. Əрі ол Қырғызстан мен Өзбекстанды Қазақстанның басқа өңірлерімен
байланыстыратын ірі орталық.
Қаланың 400 шақырым радиусында шамамен 25 миллион адам тұрады.
Осы орайда, Шымкент өзінің бəсекелестік артықшылықтарын пайдалана
отырып, бүкіл оңтүстік өңірінің туризмі үшін тірек орталыққа айнала алады.
Бүгінде қалалық туризм басқармасы аталған саланы одан əрі дамыту
мақсатында бірқатар талдау жұмыстарын жүргізген. Сөйтіп оқиғалы туризм,
тарихи-мінəжат ету туризмі, медициналық туризм жəне іскерлік туризм секілді
басым бағыттарды айқындады.
Осы тақырыпты зерттеуде басты мақсатым, Шымкент аймағының туризм
əлеуетін сипаттау, туризмнің өркендеуіне сəйкес қаланың тынысын, қалыпкүйіне, тарихына, мəдениетіне сипаттама беру.
Жұмыстың өзектілігі, Шымкент-инфрақұрылымы дамыған, туристік
əлеуеті жоғары, Ұлы Жібек жолының қиылысында орналасқан Қазақстанның
ежелгі қалаларының бірі.
Қала өзінің жылы шуақты ауа-райымен, дəмді кебабымен жəне
палауымен, Оңтүстік қонақжайлылығымен көз тартады. Мұнда 10 саябақ, 7
мұражай, 25 əлеуметтік-мəдени нысан, 5 театр жəне 18 демалыс кешені, соның
ішінде дендропарк, Ибрагим ата мен Қарашаш ана кесенелері жұмыс істейді.
Қоршаған орта мен тау туризмі дамыған, сонымен қатар аң аулау мен
балық аулауға жақсы орындар бар. Қазір ғалымдардың пікірінше, 2 мың
жылдан астам уақыт Ежелгі қалашықтың аумағында орналасқан Цитадельді
қайта құру жұмыстары жүргізілуде. Сондай-ақ аттракциондары бар үлкен
отбасылық-ойын-сауық паркін салу жоспарда бар.
Қалада туристік қызмет көрсетумен 20 мамандандырылған фирмалар мен
мекемелер айналысады. Бағыттардың бағыттары тарихи орындарға бару,
экзотикалық аудандарға саяхат, аңшылық пен балық аулау, тау туризмі сияқты
туризм түрлерін көздейді.
2011 жылы Астаналар мен ірі қалалардың халықаралық ассамблеясының
бағалауы бойынша Шымкент ТМД елдері арасында Үздік қала болып танылды.
~ 64 ~

65.

ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1.Шымкент аймағының тарихи-мəдени ескерткіштері
Шымкент – Қазақстанның көне қалаларының бірі. Тарихи деректерге
сүйенер болсақ, қала б.з.д. II ғасырда салынған. Шымкент қаласы Ұлы Жібек
Жолы керуен көшінің жолында орналасқан. Көптеген жылдардан бері көне
қалада ғылыми зерттеу жұмыстары жүргізіліп, шетелден келетін туристердің
санында шек болмайды.
Оңтүстік Қазақстан зерттеушілерінің ойынша, Шымкентте отырықшылар
ХІ-ХІІ ғ. пайда болған. Бірақ соңғы археологиялық деректер бойынша,
Шымкентке VI-VII ғ. адамдар өмір сүрген деген негізді көрсетеді. Парсы
тарихшысы Шараф ад-дин Али «Зафар Наме» кітабында Шымкент қала ретінде
1425 жылдары пайда болып, Ұлы Жібек жолымен қиылысқан. Шымкент
қаласын ертедегі орта ғасырлық – Отырар, Исфиджаб (Сайрам), Яссы
(Түркістан), Сүткент, Сығанақ, Сауран жəне тағы басқа аңызға айналған
қалалар қоршаған. Шымкент - тарихи- мəдени қонақжайлық жəне
индустриялық инфрақұрылымы туристік демалушылар үшін қызықтыратын
аймақ болып қала бермек. Шымкенттің орталығында Ескі қалашық сақталып
қалған, ол тек ғалымдардың ғана емес, сонымен қатар студенттердің,
тарихшылардың, тіпті туристердің де қызығушылығын тудыруда.
Оңтүстік Қазақстан облысы туристік əлеуеті жоғары, бірегей табиғат
əлеміне ие, мəдени-тарихи құндылықтарымен орын алған республикамыздың
ең ірі аймақтарының бірі.
Шымкент агломерациясында мəдени-танымдық туризмді дамытуға
тарихи - мəдени ландшафтты кеңінен пайдалану жəне оны танымалдандыру
септігін тигізетін болады.
Ел тағдырындағы тариғи оқиғаларға, қоғам мен мемлекеттің дамуына
байланысты болған естелік орындар мен объектілерге ерекше мəн берілуі
қажет. Шымкент агломерациясының аумағында тарихи-мəдени мұра
объектіоеріне мыналарды жатқызу қажет:
Ежелгі қалалар
Сайрам-Су өзенінде, Шымкент қаласынан 10 км қашықтықта орналасқан
Сайрам (Испиджаб) қаласы;
замануи Шымкент қаласындағы парк пен ескі автовокзал арасында
орналасқан Шымкент қалашығы;
~ 65 ~

66.

Оңтүстік Қазақстан мен Қызылорда облыстарының қиылысында,
Түркістан қаласынан солтүстік-батысқа қарай 40 км қашықтықта орналасқан
Сауран қалашығы;
Түркістан қаласынан оңтүстікке қарай 57 км, Шымкент қаласынан
солтүстік-батысқа қарай 120 км қашықтықта орналасқан Ежелгі Отырар
қаласы;
Шымкент қаласынан солтүстікке қарай 169 км қашықтықтағы Түркістан
(Яссы) қаласы.
Ескерткіштер
Абдул-Азис-Баба кесенесі (IXғ.), Ибрагим-Ата кесенесі (X-IX ғғ.), Кози
Байзовский кесенесі (XVIII- IX ғғ.), Карашан-Ана кесенесі (XVII ғ.), МірəліБаба кесенесі (X ғ.), Қожа Талиға кесенесі (XIX ғ.), Қызыр Пайғамбар мұнарасы
(XVIII- IX ғғ.), Ұлықтөбе қонысы (VI-XII ғғ.), Бəйдібек Ата, Домалақ Ана
кесенесі, Баба-Ата кесене мешіті, Балегардан ата кесенесі.
Табиғи объектілер
Қа*ратаудың оңтүстік –батыс баурайындағы, Бəйдібек ауданы Ақбастау
ауылының солтүстігіне қарай 15 км қашықтықта орналасқан Ақмешіт үңгірі;
Қазығұрт ауданы Кемеқалған кентіндегі «Ғайып Ерен Қырық Шілтен»
тасы
Қазығұрт ауданындағы Талас Алатауының сілеміндегі (Тянь-Шань
тауларының батыс жоталары) Шымкент қаласынан 40 метрде Шілтер-Ата
табиғи кешені.
2.2.Шымкент аймағындағы туризмнің қазіргі жағдайы
Туризм əлемдік экономиканың ажырамас бөлігіне айналғаны қашан.
Дүниежүзілік туристік ұйымның мəліметіне сүйенсек, қазіргі əлемдік туризм
өнеркəсібінен түскен табыс мұнай экспорты мен мұнай өнімдері жəне автокөлік
табысынан кейінгі 3-орында тұр екен. Бұл саланы дамыту арқылы жаңа жұмыс
орындарын көптеп ашып, ұлттық табысын молайтып отырған елдер көп. Осы
орайда елімізде, оның ішінде Оңтүстікте де қарқынды дамып отыр деп айта
алмаймыз. Десек те, соңғы жылдары туризм саласын дамытуға деген талпыныс
күшейіп келеді.
Батыс Тянь-Шань сілемдері мен Қазығұрт жəне Ордабасы тауларының
етегіндегі тамаша табиғат аясында орналасқан Шымкент ежелден-ақ
саяхатшылар мен ғалымдардың назарын өзіне аударған. Терең тарихы бар
шырайлы Шымкент шаhарының табиғаты мен ауа райы адамдардың өмір
сүруіне жəне саяхаттап келген туристерге де өте қолайлы.
~ 66 ~

67.

Шымкент өмір сүруге қолайлы өңір болғандықтан, қаладағы халықтың
саны да жыл сайын өсуде. Оған дəлел ретінде 1913 жылы Шымкентте 19 000
адам тұрса, биыл жыл басында қаладағы халық саны миллионға жуықтап, жүз
жылда қала тұрғындарының саны 46 есеге өскен. Шаhар шекарасының аумағы
да жылдан-жылға ұлғайып, халықтың тұрмысы да жақсарып келеді.
Сонымен, туған қаламыз жайлы бір ауыз сипаттап өтсек. Шаһарда бірнеше
үлкен саябақ пен техносаябақ, Бəйдібек би ескерткіші маңындағы 42 гектар
алқапта серуендеп, демалатын орындар мен тарихи саябақ, көптеген үлкен
ойын-сауық орталықтары жəне арнайы «Көрме» орталығы бар. Сəулеті ерекше
айрықша «Түркістан» салтанат сарайында концерттерді тамашалай аласыз.
Көрнекті ғалым, мəдениет, спорт майталмандары мен халық батырларына,
билерге, қоғам қайраткерлеріне арналған ескерткіштер орнатылған. Шымқалада
3 спорт кешені мен 7 стадион жəне 5 жүзу бассейні, 100-ге жуық спортзал
жұмыс істейді.
Шымкентте Қазақстандағы ең үлкен əрі теңдесі жоқ дендросаябақ бар.
1979 жыл*ы іргесі қаланған саябақта бүгінде 600-ге жуық өсімдік түрі өседі
жəне шағын көлінде аққу, қаздар жүзіп жүреді. Туристерді бұдан кейін зообақ
күтеді. Онда мыңдаған аң-құс тіршілік етеді.Қала аумағында саяхат жасап
жүрген меймандар бір сəтке жаңа «Жайлаукөл» демалыс саябағына аялдай
алады. Осында орналасқан Орталық Азиядағы ең биік «Altyn eye» шолу
əткеншегіне шыққан адам қаланы алақандағыдай анық көретін болады.
Шырайлы Шымкенттің басқа қалалардан тағы бір артықшылығы, мұнда ежелгі
шығыс тағамдарын əзірлейтін дəмханалар мен тамақтандыру орындары көп-ақ.
Қалада басқа еш жерде кездесе қоймайтын алуан түрлі тағамдар бар. Соның
ішінде Шымқаланың əйгілі кəуаптары, тандыры мен самсасы, хош иісті палауы,
нағыз шығыс дəстүріндегі шай Оңтүстікке келген қонақтың есінде сақталып
қалары сөзсіз.
Бүгінгі шұғылалы шаһардың қадір-қасиетін танытатын аса көрікті
Тəуелсіздік саябағы сыртқы сəулетімен ерекшеленеді. Ордабасы алаңындағы
Жер-ана монументі мен Тəуелсіздік саябағын ұзындығы 104 метрлік көпір
жалғап тұр. Қала тұрғындары бұл көпірді ескі тарих пен жаңа тарихты
байланыстырып тұрған «Алтын көпір» деп те атап кеткен. Ал рəміздер
алаңында орын тепкен биіктігі 25 метрлік найзалардың ортасында алып көк
туымыз əуелете желбіреп тұр.
Шымкентте аялдай тұруға тағы бірнеше күні бар адамның қала
маңындағы көрікті де тарихи жерлерді аралап шығуына болады. Бұдан екі жыл
бұрын Шымкент қаласына Төлеби, Сайрам, Ордабасы аудандарынан 40-қа
жуық елдімекен қосылған еді. Қазіргі уақытта сансыз баптардың мекені көне
Сайрам мен қазақтың қасиетті Мəртөбесі жəне Ордабасы, Төлеби
~ 67 ~

68.

аудандарындағы табиғаты тамаша жерлер қаланың құрамына кірген. Қала
аумағының кеңеюіне байланысты адамзаттың алтын бесігі, Нұқ пайғамбардың
кемесі тоқтаған киелі Қазығұрт пен бар қазақтың басын біріктірген Ордабасы
тауы Шымкентке жақындай түсті. Қалаға қарасты Ақтас ауылынан Қазығұрт
тауына 15-20 минутта жетесіз, ал Көкбұлақ ауылынан қол созым жердегі
Ордабасы биігіне жаяу шығуға болады.
Жалпы, Оңтүстік туризмі Шымкенттен басталады. Қала Оңтүстік
Қазақстан облысының əкімшілік орталығы болғандықтан, аумақтың түкпіртүкпіріне апаратын барлық туристік бағыттар шаһардан бастау алады. Қалада
мамандандырылған 20 арнайы фирмалар мен мекемелер туристік қызмет
көрсетумен айналысады. Туристік бағыттар тарихи орындар мен экзотикалық
аудандарға барып, аң-құс, балық аулау, тау туризмі жəне мəдениархитектуралық ескерткіштерді таныстыру секілді салаларды қамтиды.
Шымкентке жақын аймақта орналасқан, табиғаты ғажайып Ақмешіт, Біркөлік
демалыс аймақтары мен Сайрам-су шатқалындағы «Альтекс» спорт кешеніне,
Бадам шатқалындағы «Қырыққыз» туристік базасына жəне табиғаттың
қайталанбас інжу-маржандары, байырғы қорық - Ақсу-Жабағылы мен СайрамӨгем ұлттық паркіне лезде баруға болады. Тау етегінде демалуға барлық
жағдай жасалған. Сонымен қатар көне Отырар қалашығы мен қасиетті
Түркістанға тағзым етіп, тарихи орындарды аралап келуге болады.
«Шымкент – Қазақстандағы ежелгі шаҺарлардың бірі. Қаланың іргесі XI-XII
ғасырларда Қытайға баратын сауда жолы үстінде қаланды» деген мəлімет бар.
Дей тұрғанмен, соңғы 10 жыл көлемінде Шымкенттің тарихы тым тереңде
жатқаны жөнінде жəне қаланың негізі бұдан да ертерек қаланғаны туралы
белгілі археологтар мен тарихшы ғалымдар дəлелдер келтіруде.
Шымкент - адам жаны лəззат алатын нағыз құтты мекен. Мұнда
демалысқа немесе қонаққа келген адам қаланың сұлулығына көз тоймасы анық.
Қаланың қақ ортасынан бастау алатын Қошқарата өзенінің жағалауында
көріктендіру жұмыстары қолға алынып, жаңадан бой көтерген демалыс аймағы
тұрғындар мен қонақтардың көп жиналып серуендейтін жайлы орындарының
біріне айналды. Бұдан бөлек, Шымқаладағы тарихи-мəдени орындар мен
жоғары дəрежедегі қонақ үйлер, заман талабына сай дəмханалар мен
мейрамханалар, демалыс орындары туристер мен демалушыларға қызмет
көрсетуге əзір. Бұған əрі көне, əрі жас Шымкент шаҺары тұрғындарының
ақжарқын жүздері мен ақкөңіл пейілдерін жəне қонақжайлығын қосыңыз.
Сонда сіздің іздеген жерұйық осы Шымқала боп шығатыны анық! Оның бəрін
көру үшін Шымкентке келу керек.
Осы ретте Елбасымыздың «бұл қаланы шырайлы Шымкент деп атау абзал»
деген сөзі ойға оралады. Қазақы қаймағы бұзылмаған қалың жұрт мекендеген
~ 68 ~

69.

Шымқалаға халықтың сүйіспеншілігінің осылай үйлесе өрілуі бар қазақтың
арманын бір атауға сыйғызып тұрғандай...
2.3.Түркістан аймағының туристік бағыттары
Емдеу-сауықтыру туризмі
Шымкент агломерациясында бальнеологиялық кластер дамыған. Аумақта
өзінің химиялық құрамымен жəне минералдану деңгейімен анықталатын
бальнеологиялық ықпалға ие минералды сулар басым тараған.
Сарыағаш ауданының аумағында көптеген санаторийлер шоғырланған.
Сондай-ақ, санаториялар агломерацияның басқа да бөліктерінде орналасқан:
Арыс санаторийі Арыс қаласында, Біркөлік – Төлеби ауданы Бүргүлік
шатқалында, Манкент Сайрам ауданы Ақсукент ауылында.
Соңғы жылдары агломерациядағы емдеу-сауықтыру туризмінің кластері
едəуір өзгерістерге ұшырады. Жаңа санаторийлер ашылды:
«ArayDeluxe»,
«Көктерек», «Окси-Сарыағаш», «Алтын бұлақ-Сарыағаш» жəне басқалар.
Көптеген жұмыс істеп тұрған санаторийлер тек сауықтыру қызметтерін
емес, эстетикалық сипаттағы қызметтерді де ұсына отырып, заманауи
тұтынушылардың өсіп жатқан сұраныстарына сəтті жұмыс істеуде, мəдеенибұқаралық іс-шаралар жүргізуде.
Осымен бірге, Сарыағаш ауданы Көктерек кентінде халықаралық
стандарттарға сай келмейтін емдеу-сауықтыру туризмінің объектілері жұмыс
істеуде, оларды реконструкциялау, материалдық-техникалық базаны кеңейту
қажет.
Халықаралық деңгейдегі бальнеологиялық курортты қалыптастыру үшін
агломерация аумағында бірқатар санаторийлерді əртарапты өзгерту, іргелес
аумақты жайластыру, ойын-сауық кешендері мен тамақтану объектілерінің
санын арттыру арқылы курорттық аймақты дамытудың бірыңғай
тұжырымдамасын əзірлеу орынды.
Спорттық-шытырман оқиғалы туризм
Қазіргі бар табиғи əлеуетті пайдала отырып туризмнің таулы,
экстремалды жəне шытырман оқиғалы түрлерін дамыту жəне танымалдандыру
халықтың белсенді өмір салтына тарту, спортпен айналысу үшін жағдай
жасайды, туристерді тартуға ынталандырушы ықпал жасайды.
Қасқасу, Бүргүлік шатқалдары, Қаратау тау бөктері қысқа уақытты
демалысты, спорттың шаңғы түрі, альпинизмді, дельтапланеризмді,
сноукайтингті жəне спорттық-шытырман оқиғалы туризмнің басқа да түрлерін
дамытуға септігін тигізеді.
~ 69 ~

70.

Жыл бойы барысында ұсынылатын қызметтерді əрі қарай дамыту жəне
олардың спектрін дамыту үшін əлеуетке ие агломерацияның тау шаңғысы
туризмінің перспективалы объектілеріне төмендегі объектілер жатады:
Қасқасу аңғарындағы «EcoVillageKaskasu» тау курорты, Төлеби ауданы
Қасқасу ауылдық округі Жоғарғы Қасқасу ауылы.
«Тау Самалы» сауықтыру орталығына жақын жердегі, Төлеби ауданы
Алатау ауылдық округі Нысанбек ауылындағы «Алатау» тау шаңғысы базасы.
Тау шаңғысы курортын дамытуға Төлеби ауданындағы Қасқасу
шатқалының табиғи ландшафты (Шымкент қаласынан 50 км) септігін тигізеді.
Учаске Ақмойнақ жəне Сұйық өзендерінің сағалары арасында орналасқан.
Белсенді демалысты ұнататындар үшін еліктіргіш джип-сафари, түйелер
жарысы, Қызықұл шөлінің аумағы бойынша серуендер.
Ат спорт түрі, велосипедте, квадрациклде серуендеу, қысқы уақыт
кезеңінде: сноукайтинг, шаңғы жарысы, биатлон, қарда жүргіште серуендеу, ат,
ет жегілген шанада серуендеу Түлкібас ауданы Арыс ауылдық округі Керейіт
мен Төлеби ауданы Қасқасу ауылдық округі Жоғарғы Қасқасу ауылдарына
жақын жерде жүзеге асыру орынды.
Бадам су қоймасының жағалық аумағында каноэда, байдаркада жүзу, су
шаңғысы сияқты спорттың су түрлерін дамыту ұсынылады. Су қоймасының
жағалық аумағында өскелең ұрпақты спорттың су түрлеріне оқыту бойынша су
станциясын (спорт клубы) құруды қарастыру қажет. Сырдария жəне Арыс
өзендерінің тасу мерзімінде рафтта, байдаркада, қайықта, катамаранда, салда
жүзу ұйымдастыру мүмкін.
Агломерацияның су қоймалараның ихтифаунасының алуан түрлілігі
спорттық (əуесқой) балық аулаудың əуесқойларын мына су қоймаларына
тартуы мүмкін: Көксарай су қоймасы (Ақдала ауыл округі Ақдала ауылы);
Бəйдібек ауданындағы Досан-Қарабас су қоймасы; Ордабасы ауданындағы
Бүгүн (Бөген ауылдық округі Бүгүн ауылы) жəне Бүржар (Шымкент қаласынан
35 км қашықтықтағы Бүржар ауылдық округі) су қоймалары; Төлеби
ауданындағы Бадам (Бадам ауылдық округі Бадам ауылы) Бадам жəне Төгіс
(Шымкент қаласынан 30 км қашықтықта Леңгір тас жолының бойында) су
қоймалары.
Агломерацияның табиғи əлеуеті жəне аң шаруашылықтарының болуы
əуесқой (спорттық) аң аулаудың ұйымдастырылған турларын қалыптастыруға
мүмкіндік береді.
~ 70 ~

71.

Шымкент қаласының су объектілері мен су шаруашылығы
құрылыстарындағы көпшіліктің демалуына, туризм мен спортқа
арналған жерлер
№
Су
нысандарының атауы
Халықтың
жаппай
демалуына,
туризм мен
спортқа
арналған
орындар
Жауапты
тұлғалар
Елді мекендер
1
"Холодильник"
демалыс орны
Тоғыс су
қоймасы
Жеке кəсіпкер
"М.В.Брезинская"
Еңбекші ауданы,
Тоғыс елді мекені
2
"Рахат
Бадам"
демалыс орны
Бадам су
қоймасы
"Рахат Бадам"
жауапкершілігі
шектеулі серіктестігі
Еңбекші ауданы,
Бадам-1 елді мекені
3
Қошқарата
өзенінің бастауы
(бұлақ)
Бұлақ бастауы
"Шымкент
мемлекеттік
дендрологиялық
саябағы"
мемлекеттік
коммуналдық
қазыналық
кəсіпорны
Əл-Фараби ауданы,
Қабанбай батыр
көшесі н/з
4
Шымкент
мемлекеттік
дендрологиялық
саябағындағы
көл
Жасанды көл
"Шымкент
мемлекеттік
дендрологиялық
саябағы"
мемлекеттік
коммуналдық
қазыналық
кəсіпорны
Əл-Фараби ауданы,
Бəйдібек би
даңғылы №101
5
"Жайлаукөл"
демалыс аймағы
Жасанды көл
"Нұр-Ғажайып"
жауапкершілігі
Əл-Фараби ауданы,
Бəйдібек би
~ 71 ~

72.

шектеулі серіктестігі
даңғылы н/з
ІІІ.ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІМ
3.1.Сауалнама нəтижесі
Осы жобада мен, мектептегі 9-10 сынып оқушыларынан сауалнама алуды
жөн көрдім. Сауалнамаға 37 оқушы қатысты.
Біріші сұрақ, Шымкентті туристтік аймаққа айналдырып жатқанын
дұрыс деп санайсыз ба?
-Ия, туристтік аймаққа айналғанын дұрыс деп санаймын
-Жоқ, туристтік аймаққа айналғанын дұрыс емес деп санаймын
Екінші сұрақ, Шымкенттің туризм əлеуеті қай деңгейде деп ойлайсыз?
-Жоғары деңгейде
-Орташа деңгейде
-Төмен деңгейде
Үшінші сұрақ, Шымкенттегі тарихи-мəдени
болашақта аңызға айналдыра аламыз ба?
-Ия
-Жоқ
-Білмеймін
туризм
ошақтарын
Төртінші сұрақ, Шымкент дендросаябағы – қала тұрғындары мен
қонақтарының сүйікті демалыс орындарының бірі деп ойлайсыз ба?
-Ия
-Жоқ
-Білмеймін
Нəтижесі:
~ 72 ~

73.

Біріші сұрақ, Шымкентті туристтік аймаққа айналдырып жатқанын
дұрыс деп санайсыз ба?
28
30
9
20
10
0
-Ия, туристтік аймаққа
айналғанын дұрыс деп
санаймын
-Жоқ, туристтік аймаққа
айналғанын дұрыс емес
деп санаймын
Екінші сұрақ, Шымкенттің туризм əлеуеті қай деңгейде деп ойлайсыз?
19
20
14
15
10
4
5
0
-Жоғары деңгейде
-Орташа деңгейде
-Төмен деңгейде
Үшінші сұрақ, Шымкенттегі тарихи-мəдени
болашақта аңызға айналдыра аламыз ба?
~ 73 ~
туризм
ошақтарын

74.

2
-Білмеймін
8
-Жоқ
27
-Ия
0
5
10
15
20
25
30
Төртінші сұрақ, Шымкент дендросаябағы – қала тұрғындары мен
қонақтарының сүйікті демалыс орындарының бірі деп ойлайсыз ба?
25
25
20
15
10
7
5
5
0
-Ия
-Жоқ
-Білмеймін
3.2. SWOT талдау
Басым жақтары
Əлсіз жақтары
Шымкенттегі
Дендросаябақ,
«Тəуелсіздік», «Жайлаукөл», «Қиял əлемі»,
«Абай», «Орталық», «Кең баба», «Жеңіс»,
тағы басқа саябақтар мен «Шəмші
гүлзары», зообақ, қала тұрғындары мен
қонақтарының сүйікті демалыс орнына
айналған
Қазақстан
Республикасының
əлемдік
экономикаға енуінің артуына қарай
Шымкенттің
тарихи
жəне
табиғи
құндылықтарына
туристік
қызығушылықтар артуда.
Шымкент
аймағындағы
тарихи-мəдени
ескерткіштердің басым бөлігі реставрация,
реконструкция жəне регенерация сияқты
шұғыл жөндеуді қажет етеді. Қаланың
инженерлік-коммуникациялық
инфрақұрылымы əлемдік стандарттарға сай
емес. Өнеркəсіп пен ауыл шаруашылығы қала
тұрғындарының азық-түлік пен өнеркəсіп
өнімдеріне
деген
сұраныстарын
қанағаттандыра алмайды. Нашар дамыған
туризм индустриясы қажетті сервисті көрсете
~ 74 ~

75.

алмайды. Адам ресурстарының сапасы əлемдік
туристік орталықтардағы адам ресурстарының
даму денгейіне жет- пеген.
Мүмкіншіліктер
Шымкент қаласының төңірегіндегі жер
мен
табиғи
ресурстардың
болуы
туризмнің даму келешегіне жағдай
туғызады. Туризмді дамытуға мүмкіндік
туғызатын негізгі жағдайлар:
• Қала аймағындағы жер ресурстары
қала аумағының өсуіне қолайлы;
• Демалыс аймақтарын ұйымдастыруға
қолайлы жер телімдері бар
Қауіптіліктер
Түркістанның дамуына қаланың сыртқы
көрінісінің жəне архитектуралық сипатының
тартымсыздығы, ауыз судың тапшылығы,
жолдар мен канализациялық жүйелердің
қолайсыздығы, туризмді қамтамасыз етудегі
сервис нысандарының жеткіліксіз болуы
кедергі келтіреді.
Қазіргі қауіп туғызатын негізгі жағдайлар:
• тарихи-мəдени ескерткіштердің бузылуы;
• қажетті
инженерлік-коммуникациялық
жəне сервистік нысандардың болмауы;
• туризмді
қанағаттандыра
алмайтын
экономикалық құрылымның сақталуы;
• жергілікті тұрғындардың əлемдік туристік
орталықтардағы адам ресурстарының даму
денгейіне сəйкес емес өмір суру сапасы.
ІV.ҚОРЫТЫНДЫ
Кіші жобаның қорытындысы: Өңірге келетін туристердің бірінші əсері
қаланың тазалығы. Содан кейін тұрғындардың қонақжайлылығы. Саяхатшылар
облысқа келгенімен ең əуелі Шымкент қаласына түседі. Яғни, Оңтүстіктің
туризмі – Шымкент қаласынан басталады. Сол себепті, қала тұрғындарын
шырайлы Шымкент шаһарының тазалығына жауапкершілікпен қарауға
шақырамын. Сондай-ақ, қалада туризмін дамытуға қатысты ой-пікірлерімен
бөлісіп, ұсыныстарын, ескертулерін ресми хат немесе əлеуметтік желілер
арқылы
жолдап
отырса
нұр
үстіне
нұр
болар
еді.
Облыста, оның ішінде Шымкент қаласында өткізілетін туристік іс-шараларға
белсенді қатысып, өз білген жаңалығын өзгелермен бөліссе, кездейсоқ кездесіп
қалған отандық немесе шетелдік қонақтарға жол сілтеп жіберсе, оның өзі
туризмді дамытуға аз да болса қосар үлес деп ойлаймын.
Бір сөзбен айтқанда, ұлтымыздың ұйытқысы Оңтүстік Қазақстан
облысының орталығы – Шымкент қаласы инфрақұрылымы жақсы дамыған
Қазақстандағы үшінші қала саналады.
~ 75 ~

76.

Ұсыныс: Қалаға туристерді тарту үшін ең əуелі этно-мəдениетімізді
көтеру қажет. Қала шетінен этно-ауыл құрып, сырттан келген шетелдіктер
мұнда зергерлік бұйымдарын сатып алып қана қоймай, киіз басудың түрлі
технологияларын өз көздерімен көретін еді. Сонда Шымкентке шетелдіктер
логистикалық немесе бизнес қызмет үшін ғана емес, этно-мəдениетімізді
тамашалау үшін де келер еді.
Ү.ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.Шымкент қаласы əкімдігінің ресми сайты
2.Оңтүстік Қазақстан облысы əкімдігінің ресми сайты
3."Шымкент аймақтық порталы"
4.Н.П.Подушкин Когда родился Шымкент?//Шымкент.
информационный путеводитель. Шымкент, 1998.
5.ОҚО Статистика департаменті
~ 76 ~
Историко-

77.

«Шымкент қаласының туристік потенциалы»
тақырыбындағы ғылыми жұмысының зерттеу күнделігі
Бағыты:
Автор:
Жетекші:
№
Мерзімі
Жұмыс мазмұны
Зерттеу
əдістері
1
Маған ұстаз тарапынан
бірнеше ғылыми жұмыстың
тақырыбы ұсынылды
2
«Шымкент
қаласының
туристік
потенциалы»
Материалдар
тақырыбы
бойынша
іздеу
материалдар іздеу үшін
тапсырмалар берілді
3
«Шымкент
қаласының
туристік
потенциалы»
тақырыбы бойынша ғылыми Жоспар құру
жұмыстың
жоспарын
құрдым
4
Ұстазым ғылыми жұмыстың
ережелерімен таныстырды
~ 77 ~
Тақырып
таңдау
Тақырыпқа
байланысты
мəліметтер
Ескерту
Өзекті
тақырыпты
таңдау

78.

іздеу
5
Жинаған
мағұлматымды
қайтадан
қарап,
оқып
шығып, ұстазыма көрсеттім
Əңгімелесу,
ұстазбен
сұхбаттасу
6
Бүгін кіріспе бөлімді бастап
жаздым. Жоспар құрдым,
зерттеу бөліміне «Шымкент
қаласының
туристік
потенциалы»
туралы
қызықты мəліметтерді іздей
бастадым.
Жинақтау,
саралау
7
8
Интернет желісінен өзіме
керекті
мағлұматтарды
іздедім.
Шымкенттің
туристік потенциалы туралы
ақпараттарды кітапханадан
барып оқыдым
Кітапханаға барып мəлімет
таптым.
Газет беттерінен көптеген
құнды ақпараттарды алдық
Тақырыпқа
байланысты
мəліметтер
іздеу
Тақырыпқа
байланысты
мəліметтер
іздеу
9
Жаңа мəліметтерді жоспар
бойынша негізгі бөлімге
кірістірдім
Тақырыпқа
байланысты
мəліметтер
іздеу
10
Қорытынды
бөлімді
компьютерге
жаздым.
Зерттеу бөліміне көптеген
жаңа тың идеялар тауып
көрсеттім, дəлелдедім.
Қорытынды
бөлімді ком
пьютерге
жаздым
11
Қағаздарымды
шығарып
мектепшілік
ғылыми Баяндау, оқу,
жобаларға
дайындала мазмұндау
бастадым. Ғылыми жобама
~ 78 ~

79.

пайдаланылған
əдебиеттерден
жасадым.
сілтеме
12
Ұстазым
екеуміз
бірге
отырып компьютер арқылы Слайд жасау
презентация құрдық
13
Ұстазым маған жобаның
күнделігін толтыруды
үйреттті
Күнделік
толтыру
............... атындағы жалпы орта мектебінің .... «...» сынып оқушысы
.............................................. «Шымкент қаласының туристік потенциалы» атты
ғылыми жұмысы жайлы
КҮНДЕЛІГІ
(20....-20.... жыл)
№
Атқаратын жұмыс тізімі
Мерзімі
1 Ғылыми
жұмыстың
тақырыбын
айқындау
мақсатында
ғылыми
жетекшімен кеңесу, пікірлесу
Жетекші
қолы
Нəтижесі
«Шымкент
қаласының
туристік
потенциалы»
тақырыбындағы
зерттеу жұмысы
бектілді
Жұмыстың
мақсатымен,
міндетімен
таныстым.
Орындау барысы
туралы мағлұмат
беріп,
пайдаланатын
əдебиеттерді
көрсетіп берді
2 Ғылыми жетекшімен үнемі
кеңесе
отырып,
зерттеу
жұмыстарын жүргізу
~ 79 ~

80.

3 Зерттеу тақырыбы негізінде
интернет, тың деректермен,
іс-құжаттармен жұмыс жасау,
олардың ішінен қажеттілерін
іріктеу
4 Ғылыми жетекшіден кеңес
алу
Берілген
материалдармен
танысып, өзіме
қажетті
мағлұматты алдым
Қажетті
материалдарды
жинақтап,
саралап-жүйеледім
~ 80 ~