XIX asr ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida qoraqalpoqlar madaniyati

1.

O'zbekiston tarixi fanidan loyiha ishi
XIX asr ikkinchi yarmi – XX
asr boshlarida
qoraq alpoq lar madaniyati
"Q oraqalpoq madaniy merosi bugun va ertalik"
Tayyorladi: IX sinf o'quvchisi
[O'quvchi ismi]
10-sinf BSB – 2
10.12.2025

2.

Loyiha maqsadi va vazifalari
Tarixiy ildizlarni o'rganish
Merosga hurmat uygotish
Qoraqalpoq madaniyatining XIX asr ikkinchi yarmi – XX asr
boshlaridagi tarixiy voyaga kirishini tahlil qilish va
shakllanishini tushunish.
Qoraqalpoq milliy merosiga hurmat va faxr tuyg'usini yaratish,
xususan yosh avlodda.
Tadqiqot ko'nikmalarini shakllantirish
Qardoshlikni mustahkamlash
O'quvchilarda mustaqil tadqiqot olib borish, ma'lumotlarni
toplash va tahlil qilish ko'nikmalarini shakllantirish.
O'zbek-qoraqalpoq madaniyatlari hamjihatligini va ikki millat
o'rtasidagi qadimiy do'stlıkni mustahkamlash.
Loyiha yordamida
Zamonaviy yosh avlod XIX–XX asr boshlarida qoraqalpoqlar madaniy hayoti, san'ati, adabiyoti va ma'naviy qadriyatlari haqida yetarli bilimga ega
bo'lishadi va madaniy merosni saqlab qolish muammolarini hal etadi.

3.

Tarixiy va ijtimoiy kontekst
Geografik joylashuvi
Ijtimoiy tashkilot
Qaraqalpoqlar avvalo Urал va Volga sudatlarining sohalari, so'ng Arol
Tengizining yondamalari va Syrdarya Nehrigining pastki qismiga
ko'chib keldilar.
XIX asr boshlarida ular Amu Darya nehri vodiysasining janubi va
zachasida yashashni boshladi.
Qaraqalpoqlar strong community va clan (urug') identiyasiga ega
bo'lganlar.
Har clan o'zining kuchini saqlashni hohlaydi.
Qo'ma-qo'sh o'ynash, adabiyot va qadriyatlarni saqlashda qo'llanachi
o'ynlar.
Qoraqalpoqlar arid va tuzli yeralarni o'z labori bilan produktiv yeralarga
transformatsiya qilishdi.
Siyaosatiy xolat
Economic faoliyati
Qishloq xo'jaligi
Baliq xo'jaligi
Xiva Xanligining suvereniteti: Qaraqalpoqlar Amu Darya nehri
boyicha ikki tomonda va Arol Tengiziga oqibat yerga yashashgan.
Qo'nonqo xo'jaligi
Qo'shlar ta'siri: Qazxon va Turkmen qo'shlaridan kelgan hujumlolar
natijasida ular Xiva Xanligining qo'riqchisi oldi.
Qo'llanachi o'ynlar: Qo'ma-qo'sh o'ynashda qo'llanachi o'ynlar
o'ynashgan.

4.

Og'zaki va yozma adabiyot
Og'zaki xalq ijodi
Klassik shoir va adiblar
Lirik xususiyatlar
Ajiniyoz Qo'siboy o'g'li (1824-1878)
Og'zaki qoralpoq adabiyotida folklorik xususiyatlar, yor-yor, haujar, juqlov,
yaramazon, gulapsan kabi turli janrlar uchun xususiy.
"Otalarning so'zi" (otalar so'zi) - maqollar, hikoyalar va maxallolar yordamida
o'tqazilgan.
Berdaq (1827-1900)
Epic janrlar (Dostons)
Alpamish
Edige
Pen nomi: Zevar
Shoir-oxund, Karakalpak, O'zbek va Kazakh tillarini bilgan. Lirik va fikroniy
jarohatlar yaratgan.
Qublon
Qirq qiz
Qoralpoqlar dostonlari xronikalar, milliy qahramonlar va patriottik ifodolarni ifodalaydi.
Komik folklor
"Shejire" - uning mashhur aseri
Lirik, satirik va didaktik shoir, "Shejire" Aral qohomasiga qarorlashishni tasvirlaydi.
Kunxo'ja Ibrohim o'g'li (1799-1880)
"Jarimadim", "Yozloqim" kabi qo'llar
Karakalpak qo'llarining hayoti va harakatlari haqida tafsir yaratgan baxshi (folk
singer).
"O'mirbek laqqi" kabi qahramonlar satira va humor yordamida narsalarni
nazarang ko'rsatadi, xususan "qevil", "huy" va "tiraniya" kabi narsalarni.
Otesh Alshinbay o'g'li (1828-1902)
Qulmurot Qurbon o'g'li (1845-1926)

5.

Klassik shoir va adiblar
Ajiniyoz Qoʻsiboy oʻgʻli (Zevar)
1824-1878
Oxund
Shergʻozixon madrasah
Karakalpak, Uzbek va Kazakh tillarida bilimli shoir. Lirik va fikroniy xusoratlar bilan
tanhash. Karakalpak, Uzbek, Kazakh va Rus tilida nashr etilgan separate tomonlar.
Berdaq (Berdimurat Gʻargʻabay uli)
1827-1900
Lirik
Satira
Shejire
Lirik, satira va didaktik poemalar bilan mashhur. "Shejire" asarida Karakalpaksning Aral
Tengiziga yaqinlashishini va xonaligini yaratishini tasvirladi.
Ajiniyoz Qoʻsiboy oʻgʻli (Zevar)
1824-1878
Kunxoʻja Ibrohim oʻgʻli
1799-1880
"Karakalpak adabiyotining zamonaviy asarlarini yaratishda eng
muhim shakildir."
Baxshi
Jarimadim
Yozloqim
Karakalpak xalqining hayoti va jarohatlarini vijdanli ravishda tasvirladi. O'z hayotining
tafsilotlari "Jarimadim" va "Yozloqim" songlarida aks etgan.
Otesh Alshinbay oʻgʻli (1828–1902) va Qulmurot Qurbon oʻgʻli (1845–1926) ham qo'shni shoirlar

6.

Og'zaki xalq ijodi
Dostonlar (Epik hikoyalar)
Folklorni lyrical jarayonlar
Alpamish - qahramonlik epiki
Yor-yor, haujar, juqlov - xalq marosimi
Edige - qasoschi hikoyasi
Yaramazon, gulapsan - narsalar haqida qo'llar
Qublon - tomonal hikoyachi epik
Qirq qiz - xalq hikoyasi
Bu qo'llar xalq ma'naviy qadriyatlari va tajribasini ifoda qiladi.
Dostonlar xalq tarixini, qahramonlari va milliy qadriyatlari tasvirlaydi.
Maqollar va atasozilar
Maqollar - xalq bilgisi
Otalarning so'zi - atolar so'zi
Maqollar xalq ma'naviyati va qadriyatlari haqida qo'llar.
Komik folklor
O'mirbek laqqi - xalq qahramoni
O'mirbek laqqi xalq ijodida qo'llar, g'azab va qahramonlikni tasvirlaydi. U
zorliklarni, g'azabni va qahramonlikni g'azab qiladi.

7.

Amaliy san'at va hunarmandchilik
Yurt qurish
Qoraqalpoq uy-ro'zg'ori — o'tov — ularning material madaniyati ning asosi. Qo'ng'iroq qurilishi,
xususan o'ynaklarning qarqoqasi va sovag'orlari, ko'pincha erkaklar tomonidan qilinadi. Qo'ng'iroq
sovag'orlari, xususan kigiz (yashil) matlar va zinapoyalar, qadimiy an'analar va stilni aks ettiradi.
Xayolchi hunar
Qo'ng'iroq sovag'orining qurilishida xayolchi hunar muhim rol o'ynaydi. Erkaklar xayolchi
yoborlarni, o'ynaklarni va boshqa kompleks qurilish elementlarini yasaydi. Bu hunar qo'ng'iroqning
struktural ta'minotini va transport qilinishini ta'minlashda niroz.
Qoraqalpoq kashtachilik — o'ynak ichidagi textil san'ati
Boshqa muhim hunarlar
Textil san'ati
Qo'ng'iroq ichidagi textil san'ati — felt matlar (kigiz) va zinapoyalar — qadimiy an'analar va stilni
aks ettiradi. Ayolchalar bu jarayonlarni o'ynaklarning ichida yasaydi, ular qo'ng'iroqning ichini
qoplashda va qulaylik yaratishda muhim rol o'ynaydi.
Metallurjiya
Qo'ng'iroqning qurilishida va qo'llanilgan buyumlarda metallurjiya hamnima. Qo'ng'iroqning
qarqoqasi, sovag'orlari va boshqa elementlarining qurilishida metall buyumlolar ishlatilgan. Bu,
shuningdek, qo'ng'iroqning ichidagi o'ynaklarning qurilishida ham niroz.
Qo'ng'iroq ichidagi o'ynaklarning yonishida ishlatilgan o'ynak
sovag'orlari
Qo'ng'iroqning ichidagi dekorativ boyashmalar
Qo'ng'iroq ichidagi ichki joylarning qurilishida ishlatilgan xonalik
buyumlolar
Qo'ng'iroqning qurilishida va tadbirlashida ishlatilgan vositalar
Qo'ng'iroq ichidagi buyumlolar — qadimiy an'analar va stilni aks
ettiradi. Bu hunarlar qo'ng'iroqning struktural ta'minotini va transport
qilinishini ta'minlashda niroz.

8.

Qoraqalpoq uy-ro'zg'or buyumlari
Qoraqalpoq uy-ro'zg'or buyumlari ularning material madaniyati va kultura identifikatsiyasini
aks ettiradi. Ular har bir oila uchun zarurliklar, dekoratsiya va estetik qiymatlar bilan boyitilgan.
Yildizli kilimlar
Felt mahsulotlar
O'zbekistonning eng mashhur kilimlari
qoraqalpoq yildizli kilimlari, ular noyob
dizayn va ranglar bilan xususlanadi.
Qoraqalpoq felti xususlanli qattiqlik va
yumsholligi bilan tanilgan, u uy-ro'zg'or
buyumlari uchun qo'llaniladi.
Qo'ng'iroq va bezaklar
Qo'lyozuv va kulod
Qoraqalpoq o'ylari noyob qo'ng'iroqlar va
bezaklar bilan xususlanadi, ular nishon
Qoraqalpoq kulodchilari noyob
qo'lyozuvlar yaratishda bilimi va
va estetik qiymatga ega.
ko'nikmalarga ega, ular uy-ro'zg'or
buyumlari uchun qo'llaniladi.
Yurt ichidagi buyumlolar
Qoraqalpoq yurt (o'tov) ichidagi buyumlolar hamjihatlik, estetika va funktsionallikni aks ettiradi.
Ular o'ynash, yashash va ish qilish uchun zarurliklar.

9.

An'analar va e'tiqodlar
Oila va jamiyat an'analari
Nikoh va turmush marosimlari
Oila va jamiyatda kuchli bog'liqlik, clan (urug') identiteti va qo'smoniylik
Nikoh qilishdan oldin va keyin kompleks tayyorgarliklar majburligi
Qo'lyozuvchilar va katta yoshli o'g'illar qarorlar qabul qilishda asosiy rol
o'ynaydi
Qizdan qo'lyozuvchi ayol'lar g'oyalar yordamida o'g'illarni qabul
qilishadi
Qishloq yashash sharoitlariga qarab, yuqori qo'lyozuvchilik va o'ynaklar
kabi an'analar shakllanadi
Nikohdan keyin, o'g'illar ovqatdan keyin pul yig'ishadi va uni plitaga
qo'yoradi
Xonadon va mehmonxona an'analari
Mehmonlar doim eng qadrli o'rinni o'ynaydi va ularga maxsus
qo'lyozuvchilik qilinadi
O'g'illar yoki xonadon qo'lyozuvchilari mehmonlarga suvni yuvish uchun
qo'lyozuvchilik qiladi
Xonadon marosimi davomida, xonadon qo'lyozuvchilari mehmonlardan
tuzilgan tabaqalarni qabul qiladi
Islam an'analari va e'tiqodlar
"Neke" nomli islamik nikoh marosimi keng tarqalgan
"Neke suvi" (nikoh suvi) nomli ichimlik, tushunish uchun o'g'illar yoki
qo'lyozuvchilar tomonidan yilinadi
"Payg'ambar jash" (Prophetning yoshi) 63 yilda 1 marosimda, o'zbekqoraqalpoq o'rtasida ularning o'ynaklarini o'ynash

10.

Diniy bayramlar va marosimlar
Ramadan va Qurbon Hayit
Qaramod "shelpek" yoki "bavursaq" nomli xalq kadayliy yemaklarini
tayyorlash
Tayyorlash marosimlari
"Azan" marosimi ichida qo'ng'iroq tilga azon qilinadi
"Payg'ambar jash" 63-yilda o'tkiriladi
Iftarlik yoki aviz ashar deb ataladigan oshni iftar qilish
Qurbon Hayit 70 kun ichida Ramadandan keyin o'tkiriladi
Iftar tayyorligi
Payg'ambar jash
Ostalari "iyis shig'aruv'" deb ataladi
63-yilda o'tkiriladi
"Shelpek" va "bavursaq" tayyorlanadi
Qur'on tilovati va hayotni o'ylash vaqti
Karakalpaklar diniy marosimlari va bayramlari o'rtasida xususiy xususiyatlar mavjud. Ularning ba'zilari Xitoy va O'zbekiston diniy an'analaridan ta'sir
olgan.

11.

Madaniy meros va zamonaviy ahamiyat
Merosning zamonaviy ahamiyati
Qoraqalpoq madaniyati XIX–XX asrlar davomida o'rganish, saqlash va rivojlantirish zamonaviy o'zbekiston tarixi va madaniyati uchun muhim. Bu
meros o'rganish, tushunish va faxr qilishni talab qiladi.
Merosni saqlash
Madaniyatlari hamjihatligi
Qoraqalpoq madaniy merosini saqlash, rivojlantirish va yosh
avlodga o'tkazish — bu nafaqat ularning o'z istoriyasini
tushunish, balki jamiyatlararo do'stlıkni ham mustahkamlashni
O'zbek-qoraqalpoq madaniyatlari hamjihatligi — bu ularning
ortiqcha tarixiy, madaniy va mantiqiy asosli aloqalarini
mustahkamlashni ifodalaydi.
talab qiladi.
Xulosa
Qoraqalpoq madaniyati — bu o'rganish, saqlash va rivojlantirish uchun kuchli meros. U zamonaviy o'zbekiston madaniyati uchun asos, o'zbekqoraqalpoq do'stlığıni mustahkamlashga yordam beradi va yosh avlodlarga ularning o'zini aniq tushuntiradi.

12.

Xulosa va tavsiyalar
Kulomativlar
Tavsiyalar
Qoraqalpoq madaniyati XIX asr ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida
guvohlilik, derazanlik va art va kunlik hayot o'rtasidagi samimiy
bog'liqlik bilan boyitilgan zamonaviy tashkilotdir.
Qoraqalpoq o'zbek va qoraqalpoq madaniyatlari o'rtasidagi
qadimiy do'stlıkni mustahkamlash va ularning o'zaro tushunishini
sezilarli darajada oshirish mumkin.
Qoraqalpoqlar XIX–XX asr boshlarida turli madaniy sohalarda
(adabiyot, san'at, an'analar) samit yaratishgan va shu bilan birga
o'zining xususiy identitetini saqlab qolgan.
Qoraqalpoq oral-tarixiy merosini yozma shakllarda to'plash va
saqlash uchun tadqiqotlar olib borish kerak.
O'quvchilarda va o'qituvchilarda Qoraqalpoq madaniyati haqida
bilimlar yaratish uchun muassasa va maktablarda ta'limiy dasturlar
joriy qilish kerak.
Qoraqalpoq madaniy merosini saqlash va rivojlantirish uchun milliy
va xalqaro loyihalar yaratish va ularning implementatsiyasini
ta'minlash kerak.
Qoraqalpoq madaniy merosini saqlab qolish, kelesak avlodlar uchun xotirali o'tishni ta'minlaydi va ikki millat o'rtasidagi qadimiy do'stlıkni
mustahkamlashga yordam beradi.