+1.МАЪРУЗА

1.

FAN: Ер ости сувларини излаш ва разведка қилиш
Mavzu: ФАННИНГ МАҚСАДИ ВА ВАЗИФАЛАРИ ҲАМДА ҲОЗИРГИ КУНДАГИ ҲОЛАТИ
Mаърузачи: Жўраев Mузаффар Рахматович,
Экология ва гидрогеология кафедраси, PhD, доцент

2.

2
1. Фаннинг ривожланиш тарихи.
2. Гидрогеологик съёмка.
3. Ер ости сувлари заҳиралари.

3.

3
Ер ости сувларини излаш ва қидириш,
унинг хусусиятларини ўрганиш тарихи қадим
замонлардан
бошланган,
кимёвий
элементларни
ва
уларни
аниқлаш
услубларини
тасаввур
этмаган
холда,
инсонлар нафақат чучук, балки мураккаб
таркибли сувларни ажрата билган. Лекин
табиатдаги сувларни ва уларни кимёвий
таркибини ўрганишни аниқ бир илмий
йўналишга келиши учун асрлар керак бўлади.
1775 йил буюк рус олими М. В.
Ломоносов ер ости сувлари - бу табиий
эритмалар, улар тоғ жинслари билан яқин
ўзаро боғланган деган фикрга келди. У
кейинчалик XIX асрни охирларида бир қатор
олимлар, жумладан Уолластон (1808), Д.
Дальтон (1807), айниқса Д.И. Менделеев,
Ватт-Гофф, Раул, С.Арениус ва И.А.
Каблуковлар
эритмалар
назариясини
яратишди.

4.

Д.И. Менделеев 1869 йил кимёвий
элементларнинг хусусиятларини қайтарилиш
давр қонунларини ва XV аср бошларида
ҳозирги атом моделини (Т. Мозли, Резерфорд
И. Бор ва бошқалар) яратилиши ер ости
сувларини
кимёсини
ўрганишда
катта
аҳамиятга эга эди. Сувни кимёвий таҳлил
қилиш учун 1848 йил Фрезени Висба-денде
махсус лаборатория очди. 1872-1876 йиллар
англия экспедицияси Чиллинджер океан
сувини кимёвий
таркибини ўрганади.
Россияда
Петербург фанлар академияси
экспедициялари, кейинчалик 1882 йилда
Россия геологик комитети минерал сувларни
ўрганади.
Ўн тўққизинчи асрни иккинчи ярмидан
бошлаб, нафақат ерни устки қисмидаги
сувлар (минерал сувлар булоқлари), балки
тоғ иншоотларидаги, бурғу қудуқларидаги ер
ости сувлари ўрганила бошланди.
4

5.

5
Канадалик олим Т. С. Кант 1865 йил
нефть заҳиралари ер ости сувларини
кимёвий
анализини
умумлаштириб,
специфик таркибини аниқлади ва бу
сувларга “нефтли сувлар” деб ном берди.
Асримизнинг
биринчи
ярмида
илмий
йўналиш пайдо бўлди: ”сувнинг геохимияси”
(геохимия воды), “сув химияси” (гидрохимия)
ва
“ер
ости
сувларини
химияси”
(гидрогеокимё). Хозирги этапда бирлашиб
битта
илмий
фанни
ташкил
этади.
Вернадский XX аср янги илм йўналишини
асосчиси бўлиб ҳисобланади.
Биринчи гидрогеологик ва гидрогеохимик
характерга
эга
бўлган,
Ўзбекистон
худудидаги ишлардан бири XI асрнинг буюк
олими Берунийни асарлари бўлади десак
хато
бўлмайди,
чунки
улар
Устюрт,
Султонсанжар, Сарыкамыш, Султануюздек
худудларидаги
фаввора
булоқларини
табиатини ўрганган.

6.

Ўзбекистонда ер ости сувининг излаш
ва қидириш фанини ривожланишига
катта ҳисса қўшиб келган, Ўзбекистон
Фанлар академиясини академиги А. Н.
Султанходжаевдир. А. Н. Султонходжаев
жуда кўп илмий асарлар муаллифи, кўп
йиллар
ТДТУ
“Гидрогеология
ва
инженерлик геологияси’’
кафедраси
мудири бўлиб ишлаганлар. Ер ости
сувининг
кимёвий
таркибини,
гидрогеохимик қиёфасини, элементларни
сувда кўчишини, кимёвий элементларни
тўпланишини
ўрганиш
жуда
катта
ахамиятга
эга.
Бу
борада
Республикамизда
жуда
кўп
илмий
текшириш ишлари олиб борилмоқда, кўп
корхоналар,
экспедициялар,
илмий
текшириш
институтлари,
лойихалаш
институтлари
катта
ишлар
олиб
боришмоқда.
6

7.

Ер ости сувининг излаш
ва
қидиришда
асосан,
гидрогеологик съёмкалардан
фойдаланилади. Гидрогеологик
съёмкадан мақсад ҳудуднинг
гидрогеологик
шароитларини
ўрганиш,
таркибий
элементларининг
картасини
тузишдан
иборат.
Съёмка
жараёнида ер ости сувларининг
чуқурлигини, сув ушлагич ва сув
ушламайдиган
қатламларнинг
литологиясини,
улар
сувчанлигининг
кимёвий
сифатини, ер ости сувларининг
пайдо бўлишидаги факторлар
ўрганилади.
Гидрогеологик
съёмкага қўйилган асосий талаб
– турли хил гидрогеологик
карталарни тузишдан иборат.
7

8.

8
Ечиладиган асосий масалаларга қараб
гидрогеологик съёмка:
майда масштабли 1:1000000 – 1:500000;
ўрта масштабли 1: 200000–1: 100000;
йирик масштабли 1: 50000 ва ундан йирик
бўлади.
Қўйилган талабга қараб гидрогеологик съёмка
ва карта тузишда ҳудуднинг 100-200 метрдан
500 метргача чуқурлиги ўрганилади ва картада
намоён этилади.

9.

9
Майда масштабли харита
1:1000000 – 1:500000

10.

10
Ўрта масштабли харита 1: 200000–1: 100000;

11.

11
Йирик масштабли харита 1: 50000
Ер ости сувларининг сатҳи бўйича харитаси
(2014-2017 йиллар). 1:50000
Ер ости сувларининг минераллашуви бўйича харитаси
(2014-2017 йиллар). 1:50000

12.

12
Ер ости сувларини қидиришда дала ишларига тайёргарлик. Дала съёмка
ишларини олиб бориш учун тайёргарчилик ишлари олиб борилади. Чунончи, район
бўйича чоп этилган ва турли фондларда сақланадиган ашёлар йиғилади,
ўрганилади. Улар асосида олиб бориладиган ишларнинг лойиҳаси тузилади.
Лойиҳа 2 қисмдан - гидрогеологик ва техник ишлаб чиқариш қисмларидан
иборат бўлади.
Гидрогеологик қисмда:
қисқача съёмкага қўйилган талаб,
съёмка қилинадиган майдон,
съёмка масштаби белгиланади,
районнинг гидрогеологик ва
геологик тузилиши, қилинадиган ишларнинг турлари, услуби,
кутилаётган натижа,
тузиладиган карталар ва бошқа натижалар аниқланади.
Иш оптимал
ва иқтисодий рационал услубда олиб борилиб, керакли
информацияларни тўлиқ олишга йўналтирилади. Танланган услуб ва иш ҳажми ер
ости сувлари ва сув ушлагич қатламлар ҳақида тўла маълумот бериши керак.

13.

13

14.

14
Тузилган лойиҳа бажариладиган съёмка ишларининг сметасини
тузишга асос бўлади. Съёмка лойиҳаси ва сметаси тузилгач, кейинги
даврда фонд материалларини чуқурроқ ўрганиш, районнинг геологияси,
гидрогеологияси, геоморфологияси, климатологияси, гидрологияси,
олдинги олиб борилган турли қидирув ишларининг натижаси
аэрофотосъёмка ҳариталари ўрганилади, ЭҲМ ишлатиш ва бошқа
замонавий асбоб-ускуналар ва усулларни ишлатилиш чоралари кўриб
чиқилади.
Илмий – услубий тайёргарчилик натижасида тузиладиган ҳариталар
ва уларнинг масштаблари асосланади, мавжуд аэрофотосуратлар
дешифровка қилинади, асосий участкалар сони (3-4та), тузиладиган
гидрогеологик кесимларнинг йўналиши ва сони белгиланади. Агар
гидрогеологик съёмка геологик съёмка билан бирга олиб борилса, у
ҳолда геологик съёмкага тайёргарчилик ишлари ҳам қўшиб олиб
борилади. Тайёргарчилик даврида ишловчилар штати тасдиқланади,
улар танланади ва тегишли тушунтириш ишлари олиб борилади.

15.

Ер ости сувлари
заҳиралари
Ер ости сувлари заҳиралари табиий шароитда сувли қатламда
мавжуд бўлган сув миқдори ёки ер ости
оқимида
иштирок
этадиган
ва
литосферанинг тўйинган зонасининг
ғовак бўшлиғини тўлдирадиган ер ости
сувларининг ҳажми. "Ер ости сувлари
заҳиралари"
атамаси
кўпинча
ишлатилиши
мумкин
бўлган
сув
миқдорини ҳам англатади.
Улар табиий заҳиралар ва
табиий ресурслар ва эксплуатацион
ресурсларга бўлинади.
15

16.

16
Табиий ресурслар
Табиий
ресурслар - тўйиниш
билан таъминлаган ер
ости оқимини сарфи;
Ердаги сув айланиш
жараёнида
доимо
янгиланади; ер ости
оқимига тенг.

17.

17
Ер ости сувларининг
табиий заҳиралари
Ер
ости
сувларининг
табиий
заҳиралари - гидрогеологик
тузилмаларнинг
сувли
горизонтларида
узоқ
геологик
вақт
давомида
ҳосил бўлган сув ҳажми.

18.

18
Эксплуатацион ресурслар
Эксплуатацион ресурслар техник
ва
иқтисодий
жиҳатдан
оқилона
сув
олишдан фойдаланган ҳолда
сувли
қатламдан
вақт
бирлигида олиниши мумкин
бўлган сув миқдори.
Улар
балансдан
бўлинади.
балансга ва
ташқарига

19.

19
Қидирув ишлари олиб борилгандан, сўнг юқори сифатли ер ости сувлари
захиралари давлат балансига қабул қилинади. Бу ер ости сувларидан фойдаланиш
тежамкор ҳисобланади. Сув сифати узоқ вақт давомида ўзгармайди. Балансдан
ташқари заҳираларга, асосан, ер ости сувларининг аҳамиятсиз заҳиралари киради,
аммо келажакда улардан фойдаланиш мумкин.
Эксплуатацион заҳиралар қуйидагиларга бўлинади:
Баланс. Булар давлат балансига киритилган захиралардир. Бу ҳолда ер ости
сувларининг сифати жорий СанПиН стандартларига мос келади.
Балансдан ташқари. Комиссия ичимлик ер ости сувлари заҳираларини, агар
сифати умуман тасдиқланмаган бўлса (ер қаъридан фойдаланувчи сув
намуналарини олмаган ва лаборатория синовлари ҳисоботини тақдим этмаган бўлса)
ёки сифати амалдаги СанПиН ва стандартларга жавоб бермаса, балансдан ташқари
деб таснифлайди. Балансдан ташқари захиралардан фойдаланиш мумкин эмас.
Техник ер ости сувлари учун балансдан ташқари захиралар ажратилмайди ва
ҳисобга олинмайди, чунки уларнинг сифатига ҳеч қандай талаблар йўқ.

20.

20
Эксплуатацион заҳиралар қуйидагиларга бўлинади:
Баланс. Булар давлат балансига киритилган захиралардир. Бу
ҳолда ер ости сувларининг сифати жорий СанПиН стандартларига мос
келади.
Балансдан ташқари. Комиссия ичимлик ер ости сувлари
заҳираларини, агар сифати умуман тасдиқланмаган бўлса (ер қаъридан
фойдаланувчи сув намуналарини олмаган ва лаборатория синовлари
ҳисоботини тақдим этмаган бўлса) ёки сифати амалдаги СанПиН ва
стандартларга жавоб бермаса, балансдан ташқари деб таснифлайди.
Балансдан ташқари захиралардан фойдаланиш мумкин эмас.
Техник ер ости сувлари учун балансдан ташқари захиралар
ажратилмайди ва ҳисобга олинмайди, чунки уларнинг сифатига ҳеч
қандай талаблар йўқ.

21.

21
Ер ости сувлари заҳиралари олиб борилган қидирув ишларининг
даражаси, сув сифати ва фойдаланиш йўналишига қараб А, В, C1 ва C2
тоифалари бўйича баҳоланади.

22.

C2. Улар коннинг потенциал
имкониятларини ҳисобга олиш, шунингдек,
кейинги қидирув ва баҳолаш ишларининг
мақсадга мувофиқлигини асослаш учун
мўлжалланган.
C1
олдиндан
баҳоланган.
Қидирув ва баҳолаш ишлари натижаларига
кўра баҳоланадиган конлар тоифаси. C1
тоифасидаги захиралар қудуқлар ҳали
бурғиланмаган лойиҳа сув олиш жойларига
тегишли бўлиши мумкин. Шунингдек, В
тоифаси учун ўрганилганлик даражаси
этарли бўлмаганда C1 тоифаси берилиши
мумкин (масалан, ер ости сувлари сифати
мониторинги, сув сатҳи ва сув олиш
мониторинги ўтказилмаган).
Агар C тоифаси мавжуд бўлса,
йил давомида ер ости сувларининг сифати
ва даражасини назорат қилишнинг иложи
бўлмаса, захираларни В тоифасига
ўтказиш талаб қилинади.
Ер ости сувлари захиралари қуйидаги
тоифалардан бири бўйича баҳоланади:
Наманган адир зонаси учун геофизика,
гидрогеология ва геоморфология бўйича илгари
ўтказилган материаллар ўрганилди ва таҳлил қилинди.
Натижада Наманган адир зонасининг юқори
неоген чўкиндилари сувли қатлами бўйлаб чучук ер
ости
сувлари
учун
истиқболли
майдонларни
тақсимлашнинг прогноз хариталари тузилди.
22

23.

СКВ.№2(6)
СКВ.№1(5)
23

24.

24
ГИДРОГЕОЛОГИК БУРҒУҚУДУҚ ТУРЛАРИ

25.

25
Қидирув қудуқлари
(Поисковые скважины) Қидирув ва хариталаш
қудуқлари
тадқиқот
босқичида ўрганилаётган
ҳудуднинг
геологик
ва
гидрогеологик тузилишини
аниқлаштириш
ва
батафсилроқ тадқиқотлар
ўтказиш учун истиқболли
ҳудудларни
аниқлаш
мақсадида
бурғуланади.
Қудуқлар
76-151
мм
диаметрли бурғулаш билан
бурғулашади.

26.

26
Қидирув қудуқлари
(Поисково-разведочные
скважины) – ер ости сув
конларини
ўзлаштиришда
маҳсулдор ер ости сувлари
билан тўйинган қатламларни
аниқлаш, шунингдек таркиби,
ривожланиш истиқболлари
ва
бошқа
муҳим
маълумотларни
қидириш
учун
ишлатиладиган
қудуқларнинг турлари.
Қидирув бурғулаш ер
ости сув захиралари ва
муҳим
фойдали
қазилмаларни аниқлаш учун
чуқур
қудуқларни
бурғулашни талаб қилади. Бу
қуруқликда ҳам, денгизда
ҳам бўлиши мумкин.

27.

27
Фойдаланиш қудуғи (Эксплуатационная скважина) бу аллақачон тасдиқланган ер ости сув конларини қазиб олиш
учун бурғуланган қудуқ.
Бу тоифага баҳолаш, ишлаб чиқариш, қуйиш ва кузатиш
(мониторинг, пезометрик) қудуқлари киради.

28.

28
Фойдаланилган адабиётлар
1. Shermatov.M.Sh. Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari Ўқув
қўлланма, 2005
2. Agzamova I.A. Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari o‘quv
qo‘llanma, 2005
3. Карпенко Н.П., Ломакин И.М., Дроздов В.С. Гидрогеология и основы
геологии. Дарслик, 2021
4. Леонова А.В. Основы гидрогеологии и инженерной геологии o‘quv
qo‘llanma
2013
5. Коленченко К.Э. Гидрогеология и основы геологии o‘quv qo‘llanma
2019

29.

29
KEYINGI MASHG‘ULOT UCHUN SAVOLLAR
1. Фаннинг ривожланиш тарихи
2. Гидрогеологик съёмка
3. Ер ости сувлари заҳиралари