Bolalar rivojlanishi va ijtimoiy institutlar

1.

QO‘QON UNIVERSITETI

2.

MAVZU:OILA, MADANIYAT VA
JAMIYAT
Reja:
1. Bolalar rivojlanishi va ijtimoiy institutlar.
2. Oila va uning tuzilishi.
3. Oiladagi psixologik muhit va bola tarbiyasi.
4. Turli xil jamiyatdagi bolalar

3.

1-REJA
Bolalar rivojlanishi
va ijtimoiy
institutlar

4.

BIOEKOLOGIK MODEL VA TEGISHLI RIVOJLANISH
NAZARIYALARI QUYIDAGI UCHTA O'ZARO
ALOQADORLIKDAGI KONTEKSTNING TA'SIRINI
ANIQLASHGA YORDAM BERADI
Oila
Madaniyat
Jamiyat

5.

Oila ikki yoki undan ortiq kishidan iborat. Oila a`zolari
birgalikda yashaydilar va tug'ilish, turmush qurish, farzandlikka
olish yoki uzoq muddatli o'zaro majburiyatlarni bajarish kabi
hayotbaxsh amallarni bajaradilar

6.

Madaniyat – jamiyat, inson ijodiy kuch va qobiliyatlari
tarixiy taraqqiyotining muayyan darajasi. Madaniyat ijtimoiy
institut sifatida quyidagi funksiyalarni bajaradi:
ma'naviy ishlab chiqarish (ma'naviy ijodkorlik, ma'naviy qadriyatlarni yaratish uchun zarur
shart-sharoitlarni ta'minlash);
yangi yaratilgan yoki takrorlanadigan qadriyatlarni saqlash, ko'paytirish va tarqatish (ularni
ommaviy mulkka aylantirish maqsadida - nashriyotlar, bosmaxonalar, kinostudiyalar ishi va
boshqalar);
ijtimoiy-tartibga solish (me'yoriy manfaatlar yaratish, saqlash, taqsimlash jarayonini me'yoriy
va qiymat mexanizmlari - an'analar, urf-odatlar, ramzlardan foydalangan holda tartibga
solish);
kommunikativ (ma'naviy qadriyatlarni ishlab chiqarish, saqlash va tarqatish jarayonida
institutlar va shaxslar guruhlari o'rtasidagi o'zaro munosabatlarni tashkil etish);
madaniy muassasalar mahsulotlarini yaratish va tarqatish jarayoni ustidan ijtimoiy nazorat

7.

8.

Jamiyat – kishilarning tarixan qaror topgan hamkorlik
faoliyatlari majmuidir.
Jamiyatdagi hamma narsa (moddiy va maʼnaviy boyliklar, insonlar hayoti
uchun zarur boʻlgan shart-sharoitlarni yaratish va boshqalar) muayyan faoliyat
jarayonida amalga oshadi

9.

QUYIDA OILALAR, MADANIYATLAR VA JAMOALARDA
BOLALARNING TAJRIBALARI TO'G'RISIDA FAOL
BO'LISHNING UCHTA ASOSIY USULI KELTIRILGAN:
1.
• Atrof-muhit sharoitini bolalarning
muammolarini bartaraf etish asosida yaratish
2.
• Bolalarni raqobatdosh bosimlarga
moslashishiga yordam berish
3.
• Bolalar tashabbuskorligini qo`llab-quvvatlash

10.

2-REJA
Oila va uning
tuzilishi

11.

OILAVIY MUNOSABATLAR YUZASIDAN O’ZLARINING
DURDONA FIKRLARINI TARIXDA QOLDIRGAN
SHARQNING BUYUK ALLOMALARI

12.

OILAVIY MUNOSABATLAR YUZASIDAN O’ZLARINING
DURDONA FIKRLARINI TARIXDA QOLDIRGAN
SHARQNING BUYUK ALLOMALARI

13.

TANIQLI AMERIKALIK PSIXOTERAPEVT SALVADOR MINUXIN NING OILA
XUSUSIDAGI FIKRLARI VA KONSEPSIYASI
Oila – murakkab tuzilishga ega bo’lib, tarkibiga ayrim alohida individlarni, bir qator tizimlarni
qamrab oladi. Ichki tuzilmalar koalitsiyalarga birlashib, oila doirasida turli hodisa va jarayonlarni
keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, har qanday oila boshqa o’ziga o’xshash tuzilmalar bilan
murakkab munosabatlarni o’rnatadiki, bu tashqi tizimlar ba’zan oilani qo’llab-quvvatlash vazifasini
ham bajaradi.
Oila – eng avvalo rivojlanuvchi tuzilma bo’lib, unga yoshga oid qonuniyatlar xosdir. Chunki
oila a’zolari yillar o’tgani sari rivojlanadi, yetuklikka erishadi, qariydi, shu bois ham oila doimiy
o’zgarish va rivojlanishlarni boshidan kechiradi.
Oilaning tarkibiy tuzilmasi ham ilmiy jihatdan muhim bo’lib, uni eng avvalo alohida individlar
tashkil etadi. Alohida individ o’z xohish-istaklari, ehtiyojlari, motivatsiyasi, hayotiy maqsadmuddaolariga ega dastlabki avtonom birlikdir. Oila a’zolari esa oilaga kirishib, qo’shilib ketganligi
nuqtai nazaridan bir-biridan farq qiladi. Oilaning ayrim a’zolari butun vujudi, borlig’i bilan oilaviy
hayotga uyg’unlashga ketgan bo’lsa, boshqalari uning tarkibiga boshqa tashqi tuzilmalar hisobidan
qo’shiladi. Masalan, uy bekasi oilaning birinchisi bo’lsa, yangi tushgan kelinchak ikkinchi xil oila
a’zosini tashkil etadi. Lekin barcha oila a’zolari uning psixologik muhitini, undagi samimiyatni
barqaror etishga o’z hissasini qo’shadi, faqat birinchisi oila manfaatlarini ichkaridan turib, faqat
yaxshilikni, barqarorlikni o’ylab ish tutsa, boshqalari tashqaridan turli ma’lumotlar, “o’ziga xos havo”
olib kirish yo’li bilan oila muhitini muvofiqlashtiradi

14.

S.MINUXIN CHIZMASIDA OILAVIY O’ZARO
MUNOSABATLAR TIZIMINING SHAKLLARI
Er-xotin
tizimidagi
oila
• Erkak va ayol nikohidan boshlanadigan bu tuzilma aslida butunlay birbiridan farq qiluvchi qadriyatlar, qarashlar, kutishlar va e’tiqodlardan tarkib
topadiki, agar ularning har biri o’zaro muloqot jarayonida bir-birlarini bilgani
sari o’z qarashlari, xatti-harakat me’yorlari, odat va qiliqlaridan qisman
bo’lsa-da, voz kechmas ekan, oilaviy birlik ro’y bermaydi
Otaonalar
tuzilmasi
• har doim ham er-xotinlikni nazarda tutmaydi, zero, uni yolg’iz momo, xola
yoki to’ng’ich farzand ham ado etishi mumkin. Shuning uchun terapevtik
muolajalarda yoki maslahatlarda ota-onalar tuzilmasini aynan kim tashkil
etishini bilish ahamiyatlidir
Aka-opaukalar
tuzilmasi
• Odatda oilada shakllangan va sayqal topgan aka-uka, opa-singilchilik
munosabatlari keyinchalik do’stlar, hamkasblar, raqiblar bilan bo’ladigan
murakkab o’zaro munosabatlarni yo’lga qo’yish uchun zarur bo’ladi

15.

S.MINUXIN CHIZMASIDA OILAVIY O’ZARO
MUNOSABATLAR TIZIMINING SHAKLLARI
Muammo
li oilalar
• odatda faqat ikki kishidan iborat bo’lib, bunday oilada farzand
bo’lmaydi, yoki farzandlari allaqachon “uchirma” qilingan bo’lib, otaona xonadonini tark etgan bo’ladi. Bu kabi oilalardagi o’zaro
munosabatlar anchagina tarang bo’lib, aksariyat holatlarda bunday
kechinmalar vaqtincha xarakterga egadir.
Ko’p
farzandli
oila
• farzandlarning to’ng’ichi ota-onalarday yuqori pog’onaga ham ko’tarilib
qoladi. Bunday oiladagi munosabatlarning yaxshi bo’lishi uchun ota-ona
har bir oila a’zosining vazifalari va oiladagi maqomlarini aniq tasavvur
qilib, bo’lib berishi, to’ng’ich bola bilan kichiklar o’rtasidagi muomala
qoidalarini bolalikdan bir maromda yo’lga qo’ygan bo’lishi talab etiladi
Distant oila
yoki
“akkordeon”
• oilada a’zolardan kimdir, bu ko’p hollarda ota – u yoki bu sababga
ko’ra oila a’zolari bilan kam ko’rishadi (uzoq muddatli safar). Ota
bunday holatlarda o’zaro muomala jarayonlarida yo jismonan mavjud
shaxs sifatida yoki ramziy tarzdagi ota sifatida ishtirok etadi. Oilada erxotinlik aloqalari ham, ota va bola munosabatlari ham, bolalar
o’rtasidagi o’zaro munosabatlar ham o’ta nozik holatda bo’ladi

16.

S.MINUXIN CHIZMASIDA OILAVIY O’ZARO
MUNOSABATLAR TIZIMINING SHAKLLARI
Beqaror
oila
• tarkiban ham, turar-joy, yashash joyi masalasida ham o’zgaruvchan
bo’ladi. Masalan, ayrim ayollar birinchi nikohidan ajralganidan so’ng
tez-tez erkaklarni almashtiradi, toki ko’ngliga ma’qul bo’lgan insonni
topmagunicha turlicha munosabatlar tizimida bo’ladi. Bu farzandlar
tomonidan yaxshi qabul qilinmaydi, ona bilan bolalar munosabatlari
hamisha tarang turadi
Noto’liq
oila
• ba’zan turmush o’rtog’idan birining o’limi tufayli judolikka mahkum
etilganlar oilasida ham o’ziga xos munosabatlar shakllangan bo’lib,
ularda go’yoki “arvoh” oilaviy jarayonlarning barchasida ishtirok
etayotganga o’xshaydi. Ayniqsa, sharq xalqlarida marhumning ruhini
hurmat qilib, barcha oilaviy tadbir va marosimlarda ularning ruhlarini
shod etuvchi duolar o’qiladi, ular yaxshi gaplar bilan eslanadi

17.

3-REJA
Oiladagi
psixologik muhit
va bola tarbiyasi

18.

Ota-onalar uslubi bo'yicha tadqiqotlar 1960-yillarda amerikalik
psixolog Diana Baumrind (1927-2018) tomonidan boshlangan va
keyinchalik baumrind va boshqa ko'plab rivojlanish olimlari
tomonidan tasdiqlangan. U tarbiyadagi quyidagi uslublarni
tavsiflagan:
Vakolatli ota-onalar uslubi deb nomlangan yondashuvdan foydalanadigan
ota-onalar mehrli va muloyim bo'lib, bolalardan yoshga mos xatti-harakatlarini
ko'rsatishni so'rashadi, ba'zi xulq-atvor standartlari nima uchun zarurligini asoslab
berishadi, bolalarning kelajak istiqbolini hisobga olishadi va mustaqil qarorlar qabul
qilishini qo’llab-quvvatlaydi
Avtoritar uslubi deb nomlanuvchi ikkinchi darajali yondashuvda ota-onalar
kuchli nazoratni qo'llaydilar va muvofiqlikni talab qiladilar. Vakolatli ota-onalar singari
avtoritar ota-onalar ham bolalarning xulq-atvorini yo'naltirishga intiladi, ammo ularda
qattiqqo`llikni kuzatish mumkin. Doimiy avtoritar uslubni qo`llaydigan ota-onalarning
farzandlari o'zlarini chetga olishi, tortinishi, ishonchsizligi va baxtsizlikka moyil bo'lishi
bilan ajralib turadi
Ruxsat etilgan ota-ona uslubi - bu uslubda hissiy iliqlik mavjud, ammo
bolalar uchun juda kam umid beradigan odatlar yoki standart xulq-atvordan iborat
Shaxsiy bo'lmagan ota-ona uslubi - bu hissiy yordamning va tegishli xattiharakatlarga nisbatan standartlarning yetishmasligi bilan tavsiflanadigan ota-ona
uslubi

19.

Oilalar bilan hamkorlik aloqalarini o'rnatish
bo'yicha quyidagi tavsiyalarni beramiz:
1. Bolalarning oila a`zolari haqida bilib oling!
2. Bolalarning o`qituvchilari bilan muloqot
o`rnating!
3. Ota-onalar va boshqa oila boshliqlari bilan
suhbatlashish uchun qulay vaziyat yarating!
4. Ota-onalar va boshqa oila a'zolaridan ularning maqsadlari, tashvishlari va bolalarni qo'llab-quvvatlash
strategiyasi haqida so'rab biling!
5. Ota-onalarga bolalarning yoshga doir
muammolari haqida maslahat berish
6. Qarindoshlarning muhim roliga e’tibor
qarating
7. Aksariyat ota-onalar farzandlarining xatti-harakatlarini o'zlarining vakolatlarini qayta tiklash deb biladi.
Bu kabi holatlarga e’tiborli bo’ling!
8. Madaniy farqlar to'g'risida ma`lumotlarga
ega bo'ling
9. Oilalarni maktabga taklif qiling

20.

10. Ota-onalarga va boshqa oila a'zolariga yordam
so'rab murojaat qiling!
11. Ota-onalar bolalarning uyda
o'qishlariga qanday ta'sir
ko'rsatishini bilib oling!
12. Maktabga kelmagan otaonalar va boshqa oila
boshliqlariga murojaat qiling!
13. Ota-onalarga ular uchun mavjud bo'lgan xizmatlar
to'g'risida xabar bering!
14. Oilalarga tashrif buyuring!
15. Turli xil aloqa shakllarini
qo'llang (uchrashuv, yozma,
suhbat)!

21.

KEYS: Kutilmagan qaror
Muxlisa (6 yosh) bolalar bogʻchasining maktabga tayyorlash guruhiga
qatnaydi. U oʻqishni, yozishni biladi, oʻyin tushishni, ashula aytishni, ifodali
oʻqishni yaxshi koʻradi. Onasi undan, Muxlisa esa oʻzidan faxrlanadi.
Kunlardan bir kuni, Muxlisa onasi bilan uyga ketayotib, onasiga:
“Ertaga bogʻchaga bormayman! Men javob bera olmasligim uchun,
tarbiyachi opam, nuqul menga boshqa bolalarga qaraganda murakkab
vazifalar beradi”, - dedi.
Keysga savol-topshiriq:
Ona Muxlisaning gaplaridan qanday taʼsirlanishi zarur? Nima uchun
bu vaziyat yuzaga keldi? (“Baliq skeleti” metodidan foydalanib vaziyatni
tahlil qiling va yechim toping)

22.

KEYS: Alisherning faolligi
Alisherning xotirasi juda yaxshi. Shuning uchun u
axborotlarni, matnlarni, qoʻshiqlarni osongina yod oladi.
Bayramlarni oʻtkazish vaqtida Alisher oʻzining rolini oʻynash bilan
birga, boshqa bolalarning roliga suflyorlik qiladi, bu bilan boshqa
bolalarning oʻzlarini namoyon qilishlariga xalaqit beradi,
bayramning borish qoidasiga xilof ish qiladi.
Keysga savol- topshiriq:
Nima uchun bu vaziyat yuzaga keldi? Bu vaziyatda qanday
yo‘l tutish kerak? (“Baliq skeleti” metodidan foydalanib vaziyatni
tahlil qiling va yechim toping)

23.

Guruhlarda ishlash: “T – chizmalari” metodidan
foydalanib quyidagi muammolarni afzalliklari
va kamchiliklarinin tahlil qiling!
• Beqaror oilada yashayotgan uy ta’limiga muxtoj 8 yoshli
bola.
• Noto’liq oilada yashayotgan tarbiyasi og’ir 11 yoshli qiz.
• Distant oila a’zosi bo’lgan 7 yoshli bolakay.
• Ko’p farzandli oilada ulg’ayayotgan to’ng’ich farzand.