Arab va o'zbek tillarida aniqlovchi ergash gaplarning o‘ziga xosliklari

1.

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK UNIVERSITETI
SHARQ FILOLOGIYASI VA TARJIMASHUNOSLIK FAKULTETI
ARAB FILOLOGIYASI KAFEDRASI
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
MAVZU: ARAB VA O'ZBEK TILLARIDA ANIQLOVCHI
ERGASH GAPLARNING O‘ZIGA XOSLIKLARI
Yo‘nalish: 5120100 Filologiya va tillarni o‘qitish (arab tili)
Bajardi: 4-kurs bitiruvchisi
Toirova Robiyabonu Damirjon qizi
Ilmiy rahbar: Katta o‘qituvchi
Rustamov.A.E

2.

REJA:
KIRISH..
I BOB. ARAB VA O‘ZBEK TILLARIDA ANIQLOVCHI ERGASH GAPLARNING O‘ZIGA
XOSLIKLARI.
1.1. o‘zbek tilida aniqlovchi ergash gapning ifodalanishi.
1.2. Arab tilida aniqlovchi ergash gapning ifodalanishi.
II BOB. ARAB TILIDAGI ANIQLOVCHI ERGASH GAPLARNING BOG‘LANISH USULLARI..
2.1. Aniqlovchi ergash gapning ‫ من‬, ‫ما‬bog‘lovchilari va qaytuvchi olmosh bilan kelishi .
2.2 Aniqlovchi ergash gaplarda “qaytuvchi” olmoshning ro‘li.

3.

Ishning maqsadi arab va o‘bek tillarida aniqlovchi ergash gaplarning ifodalanishini
atroflicha o‘rganish, shuningdek, aniqlovchi ergash gaplarning arab tilida o‘iga xos
bo‘lgan nisbiy olmoshlar bilan hamda nisbiy olmoshlarsiz bog‘lanish usullarini ko‘rsatib
o‘tishdan iborat.
Ishning manbalari. arab grammatikasiga oid xorijiy va mahalliy hususan,
arab arab olimlari Mustafo G‘alayiniy, Antuan Dahdah, Hifni Nasif,
Muhammad Tammum, Muhammad Diyab, Muhammad Solih
hammualifligida va boshqalar: rus sharqshunos olimlari B.M.Grande,
V.E.Shagal, N.V.Yushmanov, I.T.Muhamadev, o‘zbek arabshunoslari
B.Z.Xolidov, A.Abdujaborov, N.Ibrohimov, A.Talabov, M.Yusupov,
G‘.Abdurahmonov, N.Mahmudov, A.Nurmonov, M.Hamroyev,
R.Sayfulayeva va boshqa olimlarning ilmiy nazariy ishlari va manbaalarga
tayanildi.

4.

I BOB. ARAB VA OZBEK TILLARIDA ANIQLOVCHI
ERGASH GAPLARNING O‘ZIGA XOSLIKLARI
1.1 O‘ZBEK TILIDA ANIQLOVCHI ERGASH GAPNING
IFODALANISHI
Aniqlovchi ergash gap bosh gapga birikishi:
1 Ergash gap tarkibida kim, kimki, kimda-kim, kimning kabi
olmoshlar qatnashib, kesimi shart mayli formasida bo’ladi. Bunday
ergash gap bosh gap tarkibidagi qaratqichni aniqlaydi. Bu qaratqich
III-shaxs olmoshi bilan yoki u, o’sha ko’rsatish olmoshlari va otdan
tarkib topgan birikma bilan ifodalangan bo’ladi. Masalan: Kim ko’p
kitob o’qisa, uning bilimi doirasi keng bo’ladi.
Ba’zan bosh gapdagi uning so’zi umuman tushirishi yoki bu olmosh
o’rnida u, o’sha, olmoshlari ishlatilishi mumkin. Masalan: Kim ko’p kitob
o’qisa, o’shaning bilim doirasi keng bo’ladi.

5.

2. Ergash gap tarkibida qaysi, qanday olmoshlari qatnashib, kesimi
shart mayli formasida bo’ldi. Bunday ergash gap bosh gapdagi
shunday, o’sha, shu so’zlari aniqlab kelayotgan predmetni izohlaydi.
Masalan: Lolaxonga siz qanday muomala qildingiz, To’lqin ham
shunday muomala qiladi.
3. Ergash gap bosh gap bilan –ki bog’lovchisi yordamida birikadi.
Bunda bosh gap tarkibida shunday, ergash gap tarkibida esa bunday
so’zi keladi. Bu holda ergash gap bosh gapdagi shunday olmoshni
aniqlayotgan predmetni izohlaydi.
Masalan: Sizlar shunday zo’r g’ayrat va sidqidillik bilan ishladingizki,
bunday mehnat katta g’alaba olib kelishi muqarrar edi.

6.

Ba’zan ergash ga’p tarkibidagi bunday so’zi o’z aniqlashi bilan
birgalikda tushirilgan bo’lishi ham mumkin.
Masalan: Ular shunday shaxs bo’lsinki, har tomonlama etuk va xalqiga
sodiq bo’lib xizmat qilsinlar.
Ayrim paytda esa ergash gapdagi aniqlovchi va aniqlanmish
o’rnida u, bu, ular kabi olmosh keladi.
Masalan: Ish jarayonida shunday masalalar ham chiqardiki, bu Oyqiz
uchun uchun hal qilib bo’lmaydigan darajada murakkab va
mas’uliyatli tuyulida.
Ba’zan bosh gap tarkibidagi shunday so’zi o’rnida shu qadar,
shuncha (lik), shu xil kabi so’zlar ishlatiladi.
Masalan: Anvar Munisxonga shu qadar nzar tashladiki, buni
payqagach Munis uyalib, sekin erga qaradi.
Ayrim hollarda olmoshlar ergash gapda ham, bosh gapda ham
tushirilgan bo’ladi. Lekin bunda –ki bog’lovchisi saqlanadi.
Masalan: Odam borki odamlarning naqshidir, odam borki xayvon
undan yaxshidir. (maqol).

7.

Aniqlovchi ergash gap bosh gapdagi u yoki bu so‘zining belgisini
bildiradi va quyidagi xususiyatlarga ega:
1. Aniqlovchi ergash gap bosh gapdagi qaysi bo‘lakning belgisini
bildirsa, bevosita shu bo‘lakdan keyin keladi.
2. Belgisi bildirilib kelayotgan so‘z aniq xolatda bo‘lsa, u bilan
aniqlovchi ergash gap o‘rtasiga nisbiy olmosh qo‘yiladi. Arab tilida
nisbiy olmoshlar ham mavjud bo‘lib, ular: )‫الذى ( التى‬qaysiki, ‫من‬
kimki, ‫ما‬nima so‘zlarini tashkil etadi. bulardan oxirgi ikkitasi o‘zgarmas
bo‘lib, ‫الذى‬lar jinsda, sonda uning ikkiligi esa kelishikda o‘zgaradi.
Nisbiy olmoshlar: jinsi muzakkar va muannas jinsda bo‘lib, birlik, ikkilik,
ko‘plikda, bu olmoshlarning birlik va ko‘plik variantlari kelishikda
tuslanmaydi. Ikkilik shakli esa, kelishiklarda tuslanadi .
ُ
ُ ‫ِس‬
ْ ‫اال‬bog‘lovchi
nisbiy olmoshning "funktsiyasi Arabcha "" – "‫صول‬
‫م الَ ْو‬
ism" atamasida aks ettirilganligi aniqrog‘i, "keyingi jumlaga biriktirilgan
ism" demakligini ko‘rdik. Shuni ta'kidlash kerakki, Arab tilida bu aloqa
usuli faqat ism, keyin olmosh ma'lum bir holatda bo‘lganda qo‘llaniladi
.

8.

Arab tilining nisbiy olmoshlari ikki guruhga bo‘linadi:
Maxsus nisbiy olmosh ‫" الذى‬qaysi" va uning shakllari (birlik, ikkilik. va boshqalar.
erkak va ayol jinsi);
Muzakkar jinsda ‫ الذى‬muannas jinsda ‫التى‬va bular birlikda tuslanishi.
Ikkilikda esa quyidagicha : muzakkar jinsda , ‫ الالن‬, ‫اللذين‬muannas jinsda ،‫ اللتين‬,‫اللتان‬
ko‘plik muzakkarda ،‫اللذين‬muannasda ‫ الالتى‬،‫ الالئى‬،‫اللواتى‬ko‘rinishida bo‘ladi.
Yuqorida aytib o‘tkanimizdek ikkilik shaklining kelishikda tuslanishi quyidagicha
bo‘ladi: bosh kelishikda muzakkar jinsda ‫ اللذين‬muannas jinsda .‫اللتان‬Qaratqich va
tushum kelishigida muzakkar shakli ،‫اللذين‬muannas jinsda ‫اللتين‬shaklida tuslanadi.

9.

Quyidagi tuslanish shakllarini jadvallashtirsak quyidagi holatda bo‘ladi:
JINS
BIRLIK
IKKILIK
Ko‘PLIK
Muzak
kar
Muan
nas
‫الذى‬
‫اللذان‬
‫اللذين‬
‫اللتى‬
‫اللتان‬
‫اللتى‬,‫الالئى‬,‫اللواتى‬
Ikkilikning kelishikda tuslanishini jadvallashtirsak shunday tuslanadi:
KELISHIK
MUZAKKAR
MUANNAS
BOSH KELISHIK
QARATQICH K.
TUSHUM K.
‫اللذان‬
‫اللذين‬
‫اللذين‬
‫التان‬
‫اللتين‬
‫اللتين‬

10.

. ‫و هذه هى الحديقة الّتى كانتْ قَ ْبالً َحديقةً نباتيّةً كبيرة‬
Bu ilgari katta botanika bog‘i bo‘lgan Park.
. َ‫الناس الّذ ِي َن تَناولوا هذه األ ْغ ِذيَّة‬
‫س ّم َم‬
َ َ‫ت‬
ُ
Ushbu mahsulotlarni iste'mol qilgan odamlar zaharlangan.
U (urush) to‘ymas ajdarho, to‘ldirib bo‘lmas handaqdir. (Mihail Nuayme)
‫فهي التنين الذى ال يشبع و البئر التى ال تمتلئ‬
Bu nisbiy olmosh bosh gapdagi belgisi aniqlanib kelayotgan bo‘lak bilan jinsda, sonda
moslashishi kerak bo‘ladi:
Universistetimizda o‘qiyotgan talabani ko‘rdim.
‫رايت الطالب الذى يدرس في جامعتنا‬
Fakultetimiz kutubxonasida mavjud bo‘lgan bu ikki kitobni o‘qidim.
‫قرات هدين الكتابين موجودان في مكتبة الكلية‬

11.

3. Agar aniqlovchi ergash gapning egasi bevosita belgisi bildirilayotgan bo‘lak bo‘lsa,
shunga mos bo‘lgan nisbiy olmosh aniqlovchi ergash gapning grammatik egasi hisoblanadi:
Arab tilida juda yaxshi gaplashadigan tolibani eshitdik.
‫سمعنا الطالبة التى تتكلم بالعربية جيدا جدا‬
4.Agar belgisi ifodalanayotgan bo‘lak aniqlovchi ergash gapning egasi bo‘lmasa, shu so‘z
bilan jinsda, sonda moslashgan birikma olmosh aniqlovchi ergash gapdagi fe'lga yoki fe'ldan
keyingi predlogga qo‘shiladi. Bunday olmoshlar arab tilida ‫ضمير عائد‬qaytuvchi olmosh deb
ataladi.
Talabalar o‘tirishgan xonaga kirdim.
‫دخلت الغرفة التى يجلس الطالب فيها‬
Bildiki, u bilan hayotini bog‘lagan ayolining boyligi yo‘q ekan.
‫عرف ان الزوجة التى اشركها حيهاته ال تملك ماال‬

12.

5. aniqlovchi ergash gap ot kesimli gap bo‘lsa va nisbiy olmosh shu
gapning grammatik egasi hisoblansa, ega bilan kesim o‘rtasidagi
ajratuvchi olmosh ( ) ‫ضمير الفصل‬ishlatiladi.
Yurtimizda mashhur muallimning leksiyasini tingladik.
‫استمعنا الى محاضرقالمعلم الذى هو عامل مشهور في‬
‫بلدنا‬
. 6. Belgisi aniqlanib kelayotgan so‘z noaniq holatda bo‘lsa, nisbiy olmosh
ishlatilmaydi:
Tezligi soatiga 150 km bo‘lgan mashinaga o‘tirdim.
‫ركبت سيارة تبلغ سرعتها مئة و خمسين كسلومترا في الساعة‬

13.

so‘roq bilan mos keladigan olmoshlar - ‫" ما‬nima";
-
‫"من‬kim" ‫اي‬- "qaysi" va qo‘shma olmoshlar - ‫"ايمن‬kim"; "kim bo‘lishidan
qat'iy nazar",
‫" ايما‬nima bo‘lishidan qat'iy nazar". Birlashtiruvchi so‘zlar
bo‘lib, aniq bo‘ysunuvchi gapni asosiy gap bilan bog‘lab, bu olmoshlar
bir vaqtning o‘zida bo‘ysunuvchi gapning predmet rolini bajaradi.
- Birlik bilan bir qatorda, ‫ما‬, ‫ من‬olmoshlari birlik, ikkilik va ko‘plik fe'llari bilan
birlashtirilgan ko‘plik yoki ikkilik ma'noga ega bo‘lishi mumkin. ‫من‬olmoshi
ham, ‫ما‬olmoshi ham jins toifasiga ega emas
َ ‫ما أ ْوح ْينا أل ْي‬
.‫ك‬
Biz sizga nimaiki vahiy qilgan bo‘lsak..
‫اعط الزكاة ايهم هو مستحقه‬
Zakotni ulardan haqdoriga ber.
‫ادهب الى ايهم هو يقضى حاجتك‬
Ulardan hojatingni chiqaradiganining oldiga bor.

14.

Ergash gaplarda" qaytuvchi" olmoshning ro‘li
Arab tilida nisbiy olmosh ergash gap a'zolariga hech qanday bog‘liq emas.
Ergash gap nisbiy olmoshdan mustaqil ravishda tuzilgan, ammo uning
tarkibida shaxsiy olmosh mavjud bo‘lib, u jumla a'zosi sifatida nisbiy olmosh
tomonidan bajarilishi kerak bo‘lgan funktsiyani bajaradi. Bunday olmosh nisbiy
olmosh bo‘lishi kerak bo‘lgan holatda turadi:
. ‫الممكن إع ِتبارها إيجابية‬
‫أجر ْيتُها من‬
ِ ‫ت و اللقاءا‬
ِ ‫ِإن المشاورا‬
ْ ‫ت التى‬
ِ
Men o‘tkazgan maslahat va uchrashuvlar juda ijobiy deb baholanishi
mumkin.
Masalan, bu olmosh ( ‫ )ها‬nisbiy olmosh bilan bog‘liq bo‘lib, u bilan jins va
sonda moslashgan. Bunday olmosh " ‫ " – " ضمير عائد‬qaytuvchi olmosh" atamasini
‫تعلّمْ ما تنتفعْ ِب ِْه‬. " ‫ – "ه‬qaytish olmoshi ‫ما‬ga tegishli
oldi.
َْ ُ‫تَعَلَّمْ ما يَنفَع‬- qaytish olmoshi ‫يَ ْنفَع‬fe'lida yashiringan va ‫ما‬
‫ك‬
ga ham tegishli

15.

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!!!