Тектоникалық қозғалыстардың рельеф құрудағы рөлі

1.

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Л.Н.Гумилев атынағы Еуразия ұлттық университеті
Жаратылыстану Ғылымдар факультеті
№4 дәріс
Тектоникалық қозғалыстардың рельеф
құрудағы рөлі

2.

Сабақтың мақсаты
Тектоникалық қозғалыстарының жер беті
рельефін құрудағы үлесін анықтау.
Дислокация ұғымымен және оның түрлерімен
танысу. Қатпарлы аймақтың рельефімен
танысу.

3.

Сабақ жоспары
Дислокация
● Қатпарлы дислокация
● Қатпарлардың жату пішіндері
● Қатпарлы аймақтардың рельефі
● Антиклинорий және мегаантиклинорий
● Айырылымды дислокациялар және оның түрлері
● Тектоникалық дислокациялардың геологиялық және
геоморфологиялық белгілері.

4.

Дислокация - тау жыныстарының
бастапқы жазық бағыттағы жату
жағдайының бұзылуы.

5.

Тектоникалық дислокациялар
қатпарлы
айырылымды
тау жынысы қабаттарының иілуі барысында
өз тұтастығын сақтау нәтижесінде
қалыптасқан
опырылмалы деформацияға жататын тау
жыныстарының өз тұтастығынан
айырылуы.

6.

Қатпарлы дислокация
Антиклиналдық
иіні жоғары қараған, қанаттары
қарсы жаққа көлбеген оң мағыналы
иілімді атайды.
Синклиналдық
иіні төменге қараған, қанаттары бірбіріне қарай еңкіш келген, теріс
мағыналы иілім.
Қатпарлар өздерінің жату пішініне байланысты созылмалы немесе сызықты және
үзілмелі болып келеді.

7.

Қатпарлардың жату пішіндері
1
Созылмалы қатпарлардың
ұзындығы көлденеңнен артық,
сондықтан олар көпке дейін бірбіріне параллель бағытта ұзаққа
созылып, геосинклиндік
аймақтарда тұтасып жатады.
2
Үзілмелі, қысқа пішінді
қатпарлар және күмбез
тәріздес гелогиялық
құрылымдар платформа
аймақтарына тән.

8.

Қатпарлы аймақтардың
рельефі
тек қана қатпарлардың түрлеріне
және олардың кескініндегі және
пландағы сыптқы бейнесіне ғана
емес, сонымен қатар тау
жыныстардың құрамы мен сыртқы
күштер әрекетінің қарқындылығына
және тектоникалық жағдайларға
байланысты.

9.

Антиклинорий
Әр түрлі иілімдерден
құралған, жер қыртысының
көтеріле даму нәтижесінде
түзілген, ішкі құрылысы өте
күрделі, ауқымы біршама ірі
жалпы пішіні антиклинды
болып келетін құрылым.

10.

Мегаантиклинорий
Бірнеше антиклинорий мен
синклинорийдан құрылатын
бұлардан да ірі тектоникалық
көтерулер.

11.

Тұз күмбезі
Күмбез тәріздес немесе диапирлік
құрылымдардың өзегінді әдетте тұз,
саздар, гипс және ангидрит секілді
созылмалы тау жыныстары орналасады.
Олар жоғары көтеріліп, көмкерме
қабаттың тұтастығын жарып өтеді, сөйтіп
жердің бетінде анық байқалатын
күмбездерді немесе төбешіктерді құрады.
Олардың меншікті
салмағы, көмкерме
тау жыныстарымен
салыстырғанда аз,
яғни жеңіл болады

12.

Тұз күмбездердің пішіні мен мөлшері
Күмбезді құрайтын тұз
қабаттарының
еңістену бұрышы 100-тан
60-700-қа шейін жетуі
мүмкін
1
Жекелеген тұз күмбездердің
ауқымы 1-100 км2 аралығында
болса, биіктігі жүз метрден
бірнеше километрге шейін
жетеді.
3
2
Мысалы
Каспий маңы ойпатының
көптеген тұз күмбездері және
Шу-Сарысу алабындағы Көктөбе,
Бөріойнақ, Рахметнұра, Тантай
және т.б. күмбездер.

13.

Шолу сұрақтары
1. Тектоникалық дислокациялар неше түрге жіктеледі?
2. Антиклинальдік және синклинальдық құрылымдардың
орналасуы бойынша анықтаңыздар?

14.

15.

Жыртылу жігі бойымен қозғалу бағытына
байланысты айырылымды құрылымдар бірнеше
түрге бөлінеді
Лықсу, лықсыма
жыртылу жігі бойымен
аспалы қанат төмен қарай
ығысып ауысатын жарылу
4
2
1
Шапшыма
аспалы қанат жатқан қанатпен
салыстырғанды жоғары қарай
ығыса көтерілетін дислокация.
Қаусырма
жыртылу жазықтығының
еңкіштігі 450-тан кем болған
жағдайдағы құрылым.
3
Ығыспа
тау жыныстарының жеке блоктары тек
тік бағытта ғана емес, сонымен қатар
жыртылу жігінің бойымен жазық
бағытта да орын ауыстырады.

16.

Лықсу тектоникалық таулы өлкелер
Егер блоктар бір бағытта жылжып ауысқан болса, онда лықсу жүйесінде сатылы
рельеф пішіндері пайда болуы ықтимал, ал блоктар бір-біріне қарама-қарсы
ауысқан жағдайда құжбанды-тектоникалық (глыбово-тектонические) немесе
лықсу тектоникалық таулы өлкелер құралады.

17.

Ауысқан блоктардың құрылымына қарай
төрткіл-жақпарлы
жаншылмаған, жазық бағытта
созылған қабаттардан құралған
жеке таулардан және қыраттардан
тұрады
қатпарлы-жақпарлы
қатпарлы бұзылыстар үзілмелі
дислокацияларымен күрделенеді.

18.

Қатпарлы-жақпарлы
таулардың ішкі құрылысы
грабен-синклиндер
горст-антиклиндер

19.

Шолу сұрақтары
1. Айырылымды дислокация ұғымы нені білдіреді?
2. Қатпарлы-жақпарлы тауларға мысал келтіріңіздер?

20.

Егер екі немесе бірнеше
лықсымадан тұратын
жарылымдар жүйесі
арасынан ортаңғы бөлігі
төмен құлдырса, оны
опырық немесе грабен
дейді.
Егер жарылымдар жүйесінің
ортаңғы бөлігі өзін шектейтін
қарсы жақтарға құлаған
тектоникалық жарылымдар
бойымен жоғары көтерілсе, онда
оны орқаштау немесе горст
дейді.

21.

Вогезы таулары (горст тауларына жатады)

22.

Тектоникалық дислокациялардың геологиялық және
геоморфологиялық белгілері
1-ұзыннан-ұзаққа созылған тау жыныстарының мейлінше майдаланған және икемделген
белдемдері;
2-сырғанау айнасы; Сырғанау айнасы блоктардың шамалы ғана ауысқан кезінде пайда болады
3 -тектоникалық женттастар. Блоктар ондаған немесе жүздеген метрге жылжыған кезде,
сырғанау айнасынан басқа жылжу беттерінің бойындағы кедір-бұдырлары жойылып, тау
жыныстары жаншыла уатылып, тектоникалық женттасқа айналады

23.

Тектоникалық дислокациялардың геоморфологиялық
белгілері
1-жер бетіндегі ашылып қалған жарықтар;
2-денудацияланған тектоникалық кертпештер;
3-сатылы жер бедер пішіндерінің түзілуі;
4-жарылу зоналары жер қыртысының көп майдаланған және икемделген
белдемі ретінде әр түрлі рельеф пішіндерінің орын тепкен жері болып
табылады;
5-тұмалар, қайнар бұлақтар және термалдық бұлақтардың тізбегі майдаланған
тектоникалық жік бойымен ұштасып жер бетіне шығады;
6-тектоникалық жарылым жүйелері көл мен теңіз және құрлықтар
жағалауының тура сызықты бейнесін белгілейді.

24.

Шолу сұрақтары
1. Грабен ұғымын анықтайтын географиялық нысандарды
картадан көрсетіңіздер.
1. Қазақстан аумағындағы деформациялардың айқын
іздерін қай өңірлерден байқауға болады?

25.

Бейнероликке сілтеме:
https://www.youtube.com/watch?v=9kfOLjrlLEQ&feature=youtu.be

26.

Терминдер
Дислокация - тау жыныстарының бастапқы жазық бағыттағы жату жағдайының бұзылуы.
Мегаантиклинорий - бірнеше антиклинорий мен синклинорийдан құрылатын ірі тектоникалық көтерулер.
Айырылымды дислокация – опырылмалы деформацияға жататын тау жыныстарының өз тұтастығынан
айырылуы.
Опырық немесе грабен - егер екі немесе бірнеше лықсымадан тұратын жарылымдар жүйесі арасынан ортаңғы
бөлігі төмен құлдырса, оны грабен дейді.
Горст- егер жарылымдар жүйесінің ортаңғы бөлігі өзін шектейтін қарсы жақтарға құлаған тектоникалық
жарылымдар бойымен жоғары көтерілсе, онда оны орқаштау немесе горст дейді.
Дефлюкция - тұтқыр босаң грунт массасының ауырлық күші және шамалы ылғал ықпалынан беткейлер бойымен
жылжуы.
Батиметрия ( гр. bathys — терең, metreo — өлшеймін) — теңіз (мұхит), көл, өзен терендіктерін арнайы кұралмен
(эхолот, т.б. терендік өлшеуіштермен) өлшеу.

27.

28.

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА
РАХМЕТ!