Shvetsiya Iqtisodiyoti

1.

Xalqaro Nordik Universitet
1eks 22 guruh talabasi
Abdumutalipov Abdulxamid Abdurasul ogli
Toshkent-2023

2.

Mavzu: Shvetsiya Iqtisodiyoti
Shvetsiya — intensiv qishloq xoʻjaligiga ega boʻlgan yuksak rivojlangan industrial
mamlakat; jahondagi yirik moliya markazlaridan va kapital eksport qiluvchilardan
biri. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 25%, qishloq xoʻjaligi niki 2,9%, moliya
va sugʻurtaniki 25,4% ni tashkil etadi.
Sanoatida
mashinasozlik
va
metallsozlik
yetakchi
tarmoq
hisoblanadi.
Mashinasozlik sanoati metall ishlovchi aniq stanoklar, temirpress asbobuskunalari,
elektrotexnika buyumlari ishlab chiqaradi. Jahonda ishlab chiqariladigan soatning
U2qismi shahriga toʻgʻri keladi. Kimyo, farmatsevtika, toʻqimachilik, tikuvchilik,
trikotaj, poyabzal, qogʻoz, poligrafiya, oziqovqat (pishloq, shokolad va konsentratlar)
sanoati rivojlangan. Toshtuz va qurilish materiallari qazib olinadi. Yiliga oʻrtacha 60,4
mlrd. kVtsoat elektr energiyasi hosil qilinadi (ʻ/2qismi GESlarda, 2/5qismi AES larda).
Qishloq xoʻjaligining asosi chorvachilik (asosan, sut chorvachiligi) hisoblanadi.
Qishloq xoʻjaligi mahsulotining 3/4 qismi chorvachilikka toʻgʻri keladi, qoramol,
choʻchqa, qoʻy boqiladi. Parrandachilik rivojlangan. Dehqonchilikda bugʻdoy, arpa, qand
lavlagi, kartoshka, yemxashak ekinlari ekiladi. Tokchilik rivojlangan. Togʻlarda yogʻoch
tayyorlanadi.
Transportning turli xillari mavjud. Transport yoʻlilar hammasi elektrlashtirilgan
boʻlib, ularning uz. 5 ming km, avtomobil yoʻllari uz. 71,1 ming km. Kanat va osma
yoʻllar ham bor. Reyn daryosi va koʻllarda kemalar qatnaydi. Eng yirik porti — Bazel
shahri Syurix va Jenevada xalqaro aeroportlar bor. Xorijiy sayyoxlik rivojlangan (yiliga
oʻrtacha 7 mln. kishi kelibketadi).
Shveysariya chetga mashinasozlik va metallsozlik mahsulotlari, jumladan, soat, aniq
priborlar, ximikat, toʻqimachilik mollari, kiyimkechak, oziq-ovqat va boshqalar
chiqaradi. Chetdan neft va neft mahsulotlari, xom ashyo, jihozlar oladi. Tashqi savdoda
Germaniya, Fransiya, Italiya, AQSH va boshqalar davlatlar bilan hamkorlik qiladi. Pul
birligi — shveysariya franki.
Shvetsiyaning jon boshiga to'g'ri keladigan yalpi milliy mahsuloti (YaIM) dunyodagi
eng yuqori ko'rsatkichlardan biridir, ammo soliqlari ham shunday. Aksariyat korxonalar

3.

xususiy mulkdir va bozorga yo'naltirilgan, ammo nafaqalar, kasallik nafaqalari va bolalar
nafaqalari kabi transfert to'lovlari hisobga olinsa, yalpi ichki mahsulotning (YaIM)
taxminan beshdan uch qismi davlat sektori orqali o'tadi. Ta'lim, sog'liqni saqlash va
bolalarni parvarish qilish xarajatlari birinchi navbatda soliqqa tortiladi. Biroq, XX asrning
so'nggi yigirma yilligida milliy daromadni taqsimlashda hukumatning ishtiroki pasaydi.
Eksport qiymati yalpi ichki mahsulotining uchdan bir qismini tashkil etgan holda,
Shvetsiya turmush darajasini saqlab qolish uchun erkin xalqaro savdoga juda bog'liq.
1991 yilda Shvetsiya o'z valyutasi kronni ekyuga biriktirdi (Yevropa valyuta birligi, 1999
yilda evro bilan almashtirildi), lekin 1992 yilda Shvetsiya ekyuga bog'lashdan voz kechdi
va kron bahosining o'zgarishiga ruxsat berdi. Shvetsiya valyutasi 1995-yilda Yevropa
Ittifoqiga (EI) toʻlaqonli aʼzo boʻlganidan keyin ham mustaqilligicha qoldi.1999-yilda
pul-kredit siyosatini belgilash va narxlar barqarorligini taʼminlash maqsadida
Shvetsiyaning Riksbanki ijroiya kengashi tashkil etildi. Shvetsiya raqobatbardoshlik
muammolari bilan ham shug'ullanishi kerak, bu esa sanoatni o'z mamlakatiga qaraganda
xorijga ko'proq sarmoya kiritishiga sabab bo'ldi. Shvetsiyaning yirik sanoat
kompaniyalarining aksariyati transmilliy bo'lib, ba'zilari ishlab chiqarish xarajatlari
yuqori bo'lgan Shvetsiyaga qaraganda xorijda ko'proq odam ishlaydi.
Shvetsiyada vegetatsiya davri janubda 240 kundan shimolda 120 kungacha davom
etadi. Shvetsiya er maydonining o'ndan bir qismidan kamrog'i dehqonchilik qiladi.
Ko'pincha haydaladigan erlar Shvetsiyaning janubida joylashgan, ammo Arktika
doirasiga qadar haydaladigan uchastkalar mavjud. Janubda bugʻdoy, arpa, qand lavlagi,
yogʻli ekinlar, kartoshka va asosiy sabzavotlar, shimolda esa pichan va kartoshka asosiy
ekinlar hisoblanadi. Umuman Shvetsiyada chorvachilik dehqonchilik don yetishtirishdan
ko'ra muhimroqdir. Mamlakatning barcha hududlarida sog'in sigirlar muhim o'rin tutadi,
cho'chqachilik va parrandachilik esa eng janubiy qismida joylashgan. Shvetsiya fermer
xo'jaliklarining hosildorligi dunyodagi eng yuqori ko'rsatkichlardan biridir. Biroq,
ekologik muammolar o'g'itlardan foydalanishni kamaytirish zaruratini keltirib chiqardi.
Shvetsiya oʻrmonzorlarining qariyb yarmi xususiy mulkka, taxminan toʻrtdan bir
qismi kompaniyaga va toʻrtdan bir qismi davlatga tegishli. O'rmon ishlari kichik fermerlar

4.

uchun o'z otlarini ishlatadigan qo'shimcha qishki ish edi; bugungi kunda o'rmon xo'jaligi
yil davomida kichik ishchi kuchi va katta, zamonaviy texnika bilan shug'ullanadi.
Shvetsiyadagi barcha fermer xo'jaliklarining deyarli to'rtdan uch qismida yog'ochli erlar
mavjud. Qarag'ay va qarag'ayning o'rtacha qayta o'sishi va o'rim-yig'im vaqti janubda
taxminan 50 yil va shimolda taxminan 140 yil. 19-asrning oxiridan boshlab, Shvetsiyada
o'rmon xo'jaligi barqaror hosil asosida olib boriladi, bu kesish va yangi o'sish o'rtasidagi
nisbatni o'rnatadi, bu qat'iy amal qiladi. Zamonaviy keng ko'lamli o'rmon xo'jaligi usullari
qattiq tanqidga uchradi va 1990-yillarda katta islohotlar amalga oshirildi. 1990-yillarning
oʻrtalarida biologik xilma-xillik yuqori boʻlgan hududlarni aniqlash uchun oʻrmonlarning
asosiy yashash joylarini toʻliq xaritalash va inventarizatsiya qilish amalga oshirildi.
Baliqchilik
Shvetsiya
iqtisodiyotining
kichik
sohasini
egallaydi.
Xalqaro
kelishuvlarga ko‘ra, Shvetsiya Shimoliy dengizdagi an’anaviy baliq ovlash hududlarining
bir qismini yo‘qotdi. Selyodka, treska, skumbriya, losos, qisqichbaqa va omar kabi baliq
ovlanadi. Gothenburg etakchi baliq ovlash porti va baliq bozoridir.
Resurslar va quvvat
Yog'och, metall rudalari va suv quvvati Shvetsiya sanoat iqtisodiyotining tarixiy
asosini tashkil qiladi. Mamlakatda qazib olinadigan yoqilg'i yetishmaydi va o'z ehtiyojlari
uchun importga tayanishi kerak. Gidroenergetika yuqori darajada ishlatiladi, lekin zarur
bo'lgan elektr energiyasining faqat yarmini ta'minlaydi; qolgan qismi esa atom
energiyasidan olinadi.
Shvetsiya mineral resurslar bilan yaxshi ta'minlangan. Lapplanddagi Kirunadagi
davlatga tegishli ulkan temir ruda konlari 19-asr oxirida eksport uchun ochilgan.
Norrlandning Boliden hududida oltin, mis, qo'rg'oshin va rux kabi ko'plab metallar qazib
olinadi. Markaziy Shvetsiyadagi mis, kumush va temir rudasi konlari yoki ko'p jihatdan
tugagan yoki qazib olish uchun foydasiz
Ishlab chiqarish

5.

Ishlab chiqarish eksportga yo'naltirilgan bo'lib, Shvetsiya eksport daromadining
asosiy qismini ishlab chiqaradi. Shunga qaramay, xususiy sanoatda band bo'lgan ishchilar
soni davlat xizmatchilari sonidan kamroq.
Shvetsiya o'rmon mahsulotlarining asosiy eksportchisi hisoblanadi. Yog'och zich
avtomobil va temir yo'l tarmog'i orqali tashiladi. Oʻrmon mahsulotlarini qayta ishlovchi
arra va sellyuloza-qogʻoz zavodlari. Shvetsiya ishlab chiqaruvchilari turli xil yog'och
mahsulotlari, jumladan qog'oz, taxtalar, yig'ma uylar va mebellarni ishlab chiqaradilar.
Pulpa va qog'oz sanoati dastlab Botniya ko'rfazi va Vener ko'li bo'ylab daryolar og'zida
rivojlangan. Yaqinda o'simliklar janubiy Shvetsiya qirg'oqlarida joylashgan.
Shvetsiyaning metall sanoati hali ham suv quvvati va o'rmon erlari (ko'mir yoqilg'isi)
temir tegirmonlarining joylashishini aniqlagan kunlarda yaratilgan naqshga amal qiladi.
Shunday qilib, temir va po'lat sanoati hali ham Shvetsiyaning markaziy Bergslagen
mintaqasida joylashgan. Oxelösund va Luleåda 20-asrda qurilgan temir va po'lat
zavodlari qirg'oqda joylashgan.
Xususiy firmalar hozirda sanoat mahsulotining oʻndan toʻqqiz qismini ishlab
chiqarmoqda. Mashinasozlik, shu jumladan avtomobilsozlik sanoati eng yirik ishlab
chiqarish sanoati bo'lib, sanoat qo'shilgan qiymatning yarmini ishlab chiqaradi.
Avtomobilsozlik va aerokosmik sanoatning asosiy zavodlari Shvetsiyaning janubiymarkaziy qismida joylashgan. Shvetsiyaning Volvo va Saab avtomobil ishlab
chiqaruvchilari 21-asr boshlarida kuchli xalqaro obro'ga ega bo'lishdi (2011 yilda Saab
bankrot deb e'lon qildi, lekin uning aktivlarining katta qismi National Electric Vehicle
Sweden [NEVS] startap kompaniyasi tomonidan sotib olingan).
Elektr va elektronika sanoati Stokgolm va Västerasda jamlangan. Stokgolm aloqa
uskunalarini ishlab chiqarish bo'yicha yetakchi markaz hisoblanadi. Kichik metall va
plastmassani qayta ishlash sanoati, markazlari Shvetsiya janubidagi o'rmonli hududlarda
joylashgan bo'lib, shisha idishlar sanoati kabi moslashuvchanlik va doimiy ijodkorlik
tufayli o'z hayotiyligini saqlab qoldi. Gʻarbiy sohildagi Stenungsund neft-kimyo sanoati
markazi hisoblanadi. Farmatsevtika va biotexnologiya sanoati yetakchi tibbiy tadqiqot
markazlari yaqinida joylashgan jadal rivojlanayotgan sohalardir. Qurilish sektori va oziq-

6.

ovqat mahsulotlarini qayta ishlash sanoati ham tobora muhim rol o'ynamoqda. Shvetsiya,
shuningdek, rivojlangan harbiy materiallar sanoatiga ega.
Moliya
Shvetsiya bank tizimida kichik miqdordagi yirik tijorat banklari ustunlik qiladi.
Emissiya banki Shvetsiya Markaziy banki, mamlakat valyutasi esa shved kronasidir.
Shuningdek, Shvetsiyada omonat kassalari, nish banklari va xorijiy banklar faoliyat
yuritadi.
Shvetsiya: asosiy eksport yo'nalishlari
Eksport Shvetsiya yalpi ichki mahsulotining uchdan bir qismini tashkil qiladi. Asosiy
e'tibor xom ashyo va yarim fabrikatlar (tsellyuloza, po'lat, kesilgan yog'och) eksportidan
mashinasozlik
mahsulotlari
(avtomobillar,
telekommunikatsiya
uskunalari,
gidroelektrostantsiya uskunalari) va tobora yuqori texnologiyalar va kimyoviy va
biotexnologiyalar ustunlik qiladigan tayyor mahsulotlarga o'tkazildi. . Germaniya, Buyuk
Britaniya, Norvegiya, Finlyandiya va Daniya birgalikda Shvetsiya eksport bozorining
beshdan ikki qismini tashkil qiladi.
Shvetsiya: asosiy import manbalari
Import eksportga qaraganda ko'proq diversifikatsiyalangan. 1980-yillarga qadar neft
yagona eng muhim import bo'lib, umumiy qiymatning to'rtdan biridan ko'prog'ini tashkil
etdi. 1990 yilda neft umumiy hajmning 5 foizdan kamrog'ini tashkil etdi. Deyarli yarmi
mashinasozlik mahsulotlari (shu jumladan, avtotransport vositalari, biznes mashinalari va
kompyuter uskunalari) importidan tushadi. Import qilinadigan oziq-ovqat mahsulotlari
orasida qahva, choy, meva va baliq bor. Kimyoviy mahsulotlar va to'qimachilik import
qilinadigan tovarlarning boshqa guruhlari hisoblanadi. Germaniya Shvetsiya importining
asosiy yetkazib beruvchisi, undan keyin Niderlandiya, Norvegiya, Daniya, Buyuk
Britaniya va Finlyandiya.

7.

Xizmatlar
Faol band bo'lgan shvedlarning uchdan bir qismidan ko'prog'i xizmat ko'rsatish
sohasida ishlaydi. Bundan tashqari, 21-asrning boshlarida xizmatlar eksporti, jumladan,
biznes xizmatlari va texnologik maslahat xizmatlari eksporti tovarlar eksportidan sezilarli
darajada ko'p edi. Shvetsiya iqtisodiyotida turizm sanoati ham muhim o‘rin tutadi.
Mehnat va soliqqa tortish
Qishloq, oʻrmon xoʻjaligi va baliqchilikda bandlik 20-asr oʻrtalaridan boshlab
kamaydi. Sanoatdagi bandlik 1960 yilda eng yuqori cho'qqiga chiqdi, ammo uchinchi
darajali sektor (xizmat ko'rsatish va boshqaruvni o'z ichiga olgan holda) asosiy o'sish
sohasiga aylandi, kengayib borayotgan davlat sektori uning asosiy tarkibiy qismlaridan
biri. Biroq, 1990-yillardagi iqtisodiy tanazzul bu ish o'rinlarining ko'pchiligini yo'q
qilishga olib keldi. 1990–97 yillarda tuman va shahar ish o'rinlarining o'ndan bir qismi
yo'qoldi; ammo, bu tendentsiya XXI asrning dastlabki yillarida, Shvetsiya ishchi
kuchining to'rtdan bir qismidan ko'prog'i davlat sektorida ishlagan paytda biroz teskari
bo'ldi. 1990-yillar va 2000-yillarning boshlarida xususiy sektor ishlab chiqarishining
o'sishi asosan xodimlarning ish vaqtining ko'payishi va har bir xodimga to'g'ri keladigan
ishlab chiqarish hajmining oshishi bilan bog'liq edi.
Ishsizlik muammosini hal qilish uchun hukumat ta'lim va tadbirkorlikka katta
sarmoya kiritdi. Davlat sektori mehnat unumdorligini oshirish va mehnatda ishtirok
etishda muhim rol o‘ynadi. 1990-yillarning boshidan boshlab maktabgacha taʼlim
muassasalari va bolalarni parvarish qilish resurslarini davlat tomonidan moliyalashtirish
orqali maktabgacha yoshdagi bolalarning ota-onalarini mehnatga toʻliq jalb etishni
ragʻbatlantirishga intilish boshlandi. Ish vaqti, ayniqsa, ayollar tomonidan ko'paydi va
2000-yillarning o'rtalariga kelib, yosh bolalarning ota-onalari boshqa xodimlar kabi
haftasiga bir xil ishlagan soatlar soniga ega edilar.
Shvetsiyada mehnatga layoqatli ayollarning to'rtdan uch qismi ish kuchida ishtirok
etadi, bu dunyodagi eng yuqori ko'rsatkichdir. Shvetsiya dunyodagi eng past ish haqi

8.

farqiga ega: ayollar erkaklar uchun o'rtacha ish haqining o'ndan to'qqizidan ko'prog'ini
oladi. Biroq, ishlaydigan ayollarning faqat uchdan ikki qismi to'liq ish kunida ishlaydi,
ishchi erkaklarning o'ndan to'qqiz qismidan ko'prog'i esa ishlaydi. Shvetsiyalik
ayollarning juda oz qismi to'liq vaqtli uy bekasi.
Shvetsiya o'zining liberal xodimlarga nafaqa berish rejalari bilan mashhur. Normativ
ish haftasi 40 soatni tashkil qiladi, ammo haftasiga 37 soat amalda norma hisoblanadi.
Yillik to'lanadigan ta'tilning minimal miqdori besh hafta. Bundan tashqari, pullik
ishlamaslik uchun boshqa qonuniy asoslar mavjud. Shvetsiya tug'ruq va ota-ona ta'tillari
sxemalari bilan mashhur bo'lib, ular ish haqining beshdan to'rt qismiga 13 oygacha ta'til
berishga imkon beradi. Ish beruvchilar qonun hujjatlarida belgilangan ijtimoiy nafaqalar,
jumladan, pensiyalar uchun yalpi ish haqining beshdan ikki qismidan ortiq miqdorda
qo‘shimcha to‘lovlar to‘laydilar. 1999 yildan boshlab yangi umumiy pensiya tizimi joriy
etildi, bu esa jismoniy shaxslarga o'z hissalarining bir qismini investitsiya qilish imkonini
berdi, shu bilan birga to'lovlarni umumiy iqtisodiy o'sish va kohortning umr ko'rish
davomiyligi bilan bog'laydi.
Shvetsiya yuqori darajada kasaba uyushmalariga ega, barcha ishchilarning beshdan
to'rt qismi kasaba uyushmalariga tegishli. Ishchilar uchta asosiy guruhga bo'lingan:
Shvetsiya kasaba uyushmalari konfederatsiyasi, Shvetsiya professional xodimlar
konfederatsiyasi va Shvetsiya professional uyushmalari konfederatsiyasi. Aksariyat
xususiy sektor ish beruvchilari 2001 yilda Shvetsiya Ish beruvchilar konfederatsiyasi va
Shvetsiya sanoat federatsiyasi birlashganidan keyin tuzilgan Shvetsiya korxonalari
konfederatsiyasiga tegishli.
Soliqlar davlat daromadlarining mutlaq ko'p qismini tashkil qiladi, ular mamlakatdagi
tarkibiy qashshoqlikni deyarli yo'q qilgan ijtimoiy xizmatlarning yuqori darajasini
saqlashga sarflanadi. Shvetsiyada shaxsiy daromad solig'ining nisbatan yuqori stavkasi
(taxminan 30 dan 60 foizgacha), ammo korxonalar uchun soliqlar ancha mo''tadil. 1990yillarning oxiridan boshlab shaxsiy daromad solig'i va sarmoyadan olinadigan daromad
solig'idan tovar va xizmatlar va ijtimoiy sug'urta badallarini soliqqa tortishga o'tish
kuzatildi. Ushbu siljishlar birinchi marta 1990-yillarda olingan daromadga nisbatan

9.

marjinal soliq stavkalarini kamaytirish orqali mehnat va jamg'armalarni rag'batlantirish
maqsadida amalga oshirilgan siyosat o'zgarishlaridan kelib chiqdi. Ijtimoiy sug‘urta
siyosati ishchi kuchida yanada kengroq ishtirok etishni rag‘batlantirish maqsadida
o‘zgartirildi,
pensiya
tizimiga
to‘lanadigan
miqdor
va
ajratilgan
mablag‘ni
iqtisodiyotning umumiy salomatligi bilan aniq bog‘lovchi pensiya islohotlari joriy etildi.
Transport va telekommunikatsiya
Shvetsiya quruqlik va havo transportining keng tarmog'iga ega. Avvalgi asrlarda
dengiz transporti ustunlik qilgan, quruqlikdagi transport asosan qishda, qor va muz ustida
amalga oshirilgan. Gothenburg va Stokgolm tashqi savdoni amalga oshiradigan 20 ga
yaqin portlarning eng muhimlaridan biridir. Norrland sohiliga tutashgan o'rmon sanoati
qishda muzqaymoq xizmatlariga bog'liq bo'lgan o'z bandargohlariga ega. Shvetsiya savdo
floti chet el kemalarining pastroq stavkalar olgan raqobati tufayli keskin qisqardi.
Shvetsiya va uning qo'shnilari o'rtasidagi parom qatnovi sezilarli darajada o'sdi va tobora
kattaroq va hashamatli paromlarni ishlatmoqda.
Göta kanali, Shvetsiya
19-asrning birinchi yarmida bir qancha ichki suv yoʻllari, jumladan, Gota kanali
qurildi. Biroq, 1850-yillarda davlat milliy temir yo'l tarmog'ini qurishni boshlagani
sababli, ular tez orada eskirgan. Tez orada Shvetsiya aholi jon boshiga temir yo'l
kilometrlari bo'yicha birinchi o'rinni egalladi. Temir yo'llar o'z navbatida avtomobil
raqobatiga duch keldi va 1950-yillardan boshlab ko'plab ikkinchi darajali temir yo'llar
yopildi. Ko'p asrlik yo'l tarmog'i 20-asrda tez kengaytirildi va tobora yaxshi yo'llar
qurildi. Magistral yo'llar Stokgolm, Goteborg va Malmyo o'rtasida joylashgan va
poytaxtni shimoliy qirg'oq mintaqasi bilan bog'lagan. Aksariyat uy xo'jaliklarida kamida
bitta mashina bor. Mahalliy jamoat avtobuslari transporti yaxshi rivojlangan, ammo faqat
Stokgolmda mahalliy transport tizimining asosi sifatida metro mavjud. Gothenburg
tramvay tizimini ishlab chiqdi.

10.

Havo qatnovlarida asosan Shvetsiya, Daniya va Norvegiya shtatlariga tegishli bo'lgan
Skandinaviya havo yo'llari tizimi (SAS) ustunlik qiladi. SAS manfaatlari xalqaro
aviatsiyaga qaratilgan, ammo u to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita ichki xizmatda ham ustunlik
qiladi. Eng muhim aeroportlar Stokgolm, Gothenburg va Malmyoda joylashgan.
Transport va aloqa sohasida davlat manfaatlari keng. Temir yo'llar davlatga tegishli
bo'lib, u ham katta miqyosda avtobuslar harakatini ta'minlaydi.
Shvetsiyada telekommunikatsiya sohasi o'sishi bilan birga telekommunikatsiya ham
yaxshilandi va mamlakat Internetga kirish bo'yicha dunyoda etakchilar qatoriga kiradi,
shvedlarning aksariyati onlayn kirish imkoniyatiga ega.